آلمان ها در ایران

پس از حمله ارتش آلمان به شوروی در تیر ۱۳۲۰ و شكست سنگین ارتش سرخ روسیه و اشغال بخش های وسیعی از خاك روسیه اروپا دولت وقت ایران بی طرفی خود را در جنگ آلمان و شوروی اعلام و به ساعد مراغه ای سفیر وقت خود در مسكو دستور داد كه مقامات شوروی را نسبت به تصمیم راسخ ایران در مورد استمرار سیاست بی طرفی قاطع خود مطمئن سازد

پس از حمله ارتش آلمان به شوروی در تیر ۱۳۲۰ و شكست سنگین ارتش سرخ روسیه و اشغال بخش های وسیعی از خاك روسیه اروپا دولت وقت ایران بی طرفی خود را در جنگ آلمان و شوروی اعلام و به ساعد مراغه ای سفیر وقت خود در مسكو دستور داد كه مقامات شوروی را نسبت به تصمیم راسخ ایران در مورد استمرار سیاست بی طرفی قاطع خود مطمئن سازد. روس ها در برابر حملات برق آسای ارتش آلمان نیاز مبرمی به اسلحه و مهمات و دارو داشتند. انگلیسی ها نیز تلاش داشتند به هر قیمتی خطوط ارتباطی میان خلیج فارس و سرحدات شوروی را حفظ كنند تا بدین وسیله جنگ افزارهای مورد نیاز شوروی را به جبهه شرق برسانند و همچنین هرگاه شوروی ها احتمالا در جنگ با آلمان شكست بخورند خودشان راسا از چاه های نفت خاورمیانه و خطوط ارتباطی هند دفاع كنند.

سپس مسئله رساندن اسلحه و تجهیزات نظامی به جبهه روسیه مطرح شد. انگلیسی ها راه ایران را كه مطمئن ترین و كوتاه ترین راه بود و راه آهن سراسری آن از خلیج فارس به بحر خزر بهترین وسیله نقلیه به شمار می رفت، پیشنهاد كردند. در آغاز روس ها در حمله به ایران تردید داشتند زیرا مایل نبودند خود را در دو جبهه جنگ درگیر سازند. اما انگلیسی ها در این خصوص به آنان اطمینان كافی دادند كه در عرض چند روز موفق به از بین بردن مقاومت ارتش و اشغال ایران خواهند شد. بدین ترتیب در ۲۶ تیر در مورد حمله و اشغال ایران از شمال و جنوب میان نمایندگان دو دولت توافق به عمل آمد.

رضاخان كه باور نمی كرد حامیان دیروزی اش با دشمنان خونی اش همدست شده و ایران را مورد تهاجم قرار دهند، برای آنكه بهانه به دست متفقین ندهد فعالیت های آلمانی های مقیم ایران را به شدت تحت كنترل قرار داد. در ۲۷ تیر دولت های شوروی و بریتانیا دو یادداشت با محتویات مشابه تسلیم دولت ایران كردند و از فعالیت های كارشناسان آلمانی در ایران اظهار نگرانی كرده و خواستار خروج آنان كه به عقیده دو دولت متفقین «ستون پنجم آلمان در ایران» را تشكیل داده بودند شدند. دولت ایران پاسخ داد كه حضور كارشناسان آلمانی برای خدمت در صنایع ایران ضروری بوده و نمی توان به سرعت برایشان جانشین تعیین كرد و تعدادشان زیاد نبوده و دولت ایران بر آنها نظارت و مراقبت جدی دارد.

دومین یادداشت متفقین به دولت ایران مجددا بر اخراج كلیه اتباع آلمان در ایران از خاتمه دادن به فعالیت جاسوسان آلمانی تاكید شده بود. رضاخان در موقعیت دشواری قرار گرفته بود. چرا كه اگر با تقاضاهای متفقین موافقت می كرد و دست به اخراج آلمانی های مقیم ایران می زد و اجازه عبور اسلحه و مهمات به جبهه روسیه را از راه ایران می داد مرتكب یك عمل خصمانه نسبت به دولت آلمان می شد كه ارتش نیرومندش همچنان در قلب روسیه در حال پیشروی و فتوحات نظامی بود.

در این موقعیت خطرناك، رضاخان سیاست دفع الوقت را در پیش گرفت تا بلكه به مرور زمان و گذشت ایام نتیجه جنگ روشن شود و او بتواند تكلیف خود را با دول متخاصم تعیین كند. وی در پاسخ به دومین یادداشت متفقین تاكید كرد «تعداد كارشناسان آلمانی در ایران فقط ۶۹۰ نفر به علاوه خانواده هایشان است كه همگی تحت مراقبت دولت ایران مشغول انجام وظیفه هستند و در صورتی كه ایران اقدام به اخراج آنها بكند، ممكن است دولت آلمان این عمل را تخلف از سیاست بی طرفی تلقی كند و لذا از پذیرفتن تقاضای متفقین معذور است.» رقم ادعایی ایران درحالی بود كه رادیو دولتی لندن مدعی بود ۲۷۰۰ آلمانی در ایران حضور دارند و مدعی می شد وجود این تعداد، امنیت این كشور را تهدید می كند.

درحالی كه هیچ قرارداد اتحادی میان رضاخان و هیتلر منعقد نشده بود یا هیچ هیات نظامی آلمانی در ایران وجود نداشت و دولت آلمان جز جنگ افزارهایی كه چند سال پیش به ایران فروخته بود هیچ اسلحه و مهماتی به ایران ارسال نكرده بود، وجود ۱۰۳۳ آلمانی كه بخشی از آنان زن و بچه و افراد سالخورده بودند نمی توانست خطری برای دول متفق ایجاد كند. اما همه اینها بهانه ای بود تا ایران اشغال شود.

گروهی از تاریخ نویسان معتقدند كه تصمیم رضاخان برای كاهش تعداد آلمانی های مقیم ایران كه در پی تهدیدهای لندن و مسكو به وقوع پیوست بیشتر فریب رضاخان و خرید وقت برای اشغال نظامی ایران بوده است. وی كه در سال پایانی سلطنت خود تلاش كرده بود از حلقه نفوذ انگلیسی ها خارج شود به نظر می رسد تفسیر دقیقی از تحولات بین المللی از جمله «قرارداد دفاع متقابل انگلیس و شوروی، ملاقات چرچیل و روزولت و طرح منشور اطلس، ملاقات های مكرر سفرای دو كشور در تهران با منصور، نخست وزیر وقت ایران و مواضع متناقض آنها افزایش گزارش ها و مقالات رسانه های غربی درباره ایران» نداشت.

محمود فاضلی