فعالیت های مکمل و فوق برنامه در آموزش و پرورش

رسالت آموزش و پرورش در هر کشوری تقویت نگرش انسانی به زندگی و ارتقای فلسفه آن و ایجاد توانایی در افراد جامعه برای زندگی سالم و سازنده است

رسالت آموزش و پرورش در هر کشوری تقویت نگرش انسانی به زندگی و ارتقای فلسفه آن و ایجاد توانایی در افراد جامعه برای زندگی سالم و سازنده است.

یکی از ویژگی‌های آموزش و پرورش پیشرفته و مدرن، توجه ویژه به فعالیت‌هایی است که دانش‌آموزان در بیرون از کلاس و مدرسه انجام می‌دهند. این قبیل فعالیت‌ها بدون شک بیشتر از فعالیت‌های کلاسی در رشد دانش‌آموزان مؤثر هستند. بر دستگاه تعلیم و تربیت هر کشوری واجب است در راستای این مهم وارد عرصه شده و زمینه‌های اجرایی این فرایند را فراهم بیاورد.

توسعه و غنی‌سازی فعالیت‌های مکمل و فوق‌برنامه با توجه به رویکرد نسبتاً متمرکز برنامه‌ریزی درسی و توجه کافی نداشتن به رشد مهارت‌های اجتماعی، عاطفی و شناختی فراگیران و در فرآیند یاددهی ـ یادگیری، لازم است برای تعدیل نارسایی و کاستی‌های برنامه درسی، توجه به علایق و استعدادها، پاسخ به نیازهای فردی، غنی‌سازی اوقات فراغت، پاسخ به تحولات پرشتاب دنیای امروز و تعمیق فرآیند یاددهی ـ یادگیری، فعالیت‌هایی در قالب مکمل و فوق‌برنامه برای اجرا در مدارس در نظر گرفته شود.

برای روشن شدن فعالیت‌های مکمل و فوق برنامه درسی، نخست آنها را تعریف می‌کنیم.

● فعالیت مکمل

فعالیت مکمل، فعالیتی است که بر مبنای دروس یک موضوع درسی، نظیر فارسی، علوم تجربی، تعلیمات دینی و غیره طراحی می‌شود.

هدف فعالیت مکمل، تعمیق یادگیری دانش‌آموز و ایجاد فرصت برای اندیشیدن درباره مفاهیم و تمرین مهارت‌هاست. فعالیت‌های کمک برنامه (مکمل) به آن دسته از فعالیت‌های دانش‌آموزان که نیازمند حدی از نظارت و سرپرستی از ناحیه مدیریت آموزشگاه است و متفاوت از آموزش کلاسی است، اطلاق می‌شود. ولی با این حال بخش مهمی از نظام تربیتی مدرسه است مانند ورزش، گروه‌های دانش‌آموزی و روزنامه دیواری. در منابع دیگر این واژه مهم را گسترده کرده‌اند و آن را به صورت عمیق‌تری در چارچوب برنامه مدرسه قرار داده‌اند و آن را به نوعی از فعالیت‌های فوق برنامه متمایز کرده‌اند.

● فعالیت فوق برنامه درسی

فعالیت فوق برنامه، فعالیتی است که برای حفظ انگیزه و ایجاد چالش در یادگیرنده به منظور تجربه در فضای آزاد و در عین حال مرتبط با موضوع‌های درسی طراحی می‌شود. دامنه‌ای که برای فعالیت‌های فوق برنامه در نظر گرفته می‌شود از مدرسه تا فضاهای برون مدرسه است. فعالیت‌های فوق برنامه را الزاماً معلم طراحی نمی‌کند، اما معلم می‌تواند به عنوان عامل اصلی و محوری در طراحی فعالیت‌های فوق برنامه درسی پذیرفته شود.

● فعالیت‌های فوق برنامه

مطابق برخی از فرهنگ‌ها و دانشنامه‌ها مجموعه‌ای از فعالیت‌ها و تجربیات دانش‌آموزان است که به خارج از حیطه کلاس درس (دروس آکادمیک) مربوط می‌شود. فعالیت‌های تقریباً غیررسمی که به کلاس و حتی گاهی به مدرسه محدود نیستند و بیش از هر عامل دیگر از میزان علاقه، تجربه و قدرت ابتکار معلم و دانش‌آموزان و مدرسه متأثر می‌شوند. این گونه فعالیت‌های تربیتی را در مقابل فعالیت‌های تربیتی برنامه‌ریزی شده (رسمی) فعالیت‌های فوق برنامه یا فعالیت‌های غیررسمی می‌نامند. فعالیت‌های فوق برنامه تحصیلی با اصطلاحات مختلفی تعبیر می‌شود که معروف‌ترین آنها عبارتند از فعالیت‌های فوق برنامه، خارج از کلاس، غیررسمی و کمک برنامه‌ای.

● ویژگی‌های فعالیت‌های مکمل

فعالیت‌های مکمل و فوق برنامه باید ویژگی‌های زیر را دارا باشند:

۱) در راستا یا هم جهت و همسو با محتوای برنامه درسی رسمی باشد.

۲) همخوان با سن رشد عقلی، عاطفی و اجتماعی دانش‌آموزان باشد.

۳) انگیزه را در دانش‌آموزان تقویت کند.

۴) دشواری باید در سطحی متوسط باشد، فعالیت‌های پیش پاافتاده ارزش صرف وقت از سوی یادگیرنده را ندارد و فعالیت‌های دشوار، به صورت غیرقابل انجام رخ می‌نماید.

۵) برای انجام آن نیاز به همیاری باشد. یعنی برای انجام فعالیت، یادگیرندگان بتوانند با یکدیگر همیاری کنند.

۶) زمان بَر نباشد. هر فعالیت باید زمان معقولی داشته باشد. فعالیت‌های طولانی خسته کننده و خارج از حیطه تحمل دانش‌آموزان است، به ویژه دانش‌آموزان دوره ابتدایی.

۷) بر محور روش‌های نوین تدریس بنا شود.

۸) بر سازندگی دانش یا معنادار کردن اطلاعات تاکید کند.

۹) به عنوان بخشی از فرآیند فعالیت‌های مدرسه تلقی شود و رابطه تنگاتنگ با برنامه رسمی مدرسه داشته باشد.

۱۰) به گونه‌ای طراحی شود که منجر به مشارکت فعال دانش‌آموز گردد.

۱۱) به گونه‌ای طراحی شود که ضمن برخورداری از تنوع و انعطاف پذیری لازم در محتوا و روش‌ها، با ارائه تجربیات دلپذیر و جذاب، در راستای خوشایند کردن برنامه و ساعات زندگی مدرسه‌ای باشد.

۱۲) علاوه بر برانگیختن رغبت و اشتیاق دانش‌آموزان منجر به مشارکت همگی آنان شود.

۱۳) در طراحی اینگونه فعالیت‌ها با بهره‌گیری از روش‌های غیرمستقیم علاوه بر جنبه‌های شناختی، تاکید بیشتری بر ابعاد مهارتی و نگرشی دانش‌آموزان می‌شود.

۱۴) اینگونه فعالیت‌ها اساساً باید متناسب با استعدادها و توانمندی‌های محلی و منطقه‌ای و ویژگی‌ها و امکانات خاص هر مدرسه طراحی و سازماندهی شود.

۱۵) در طراحی این فعالیت‌ها، بر رعایت اصل فرآیند محوری به جای نتیجه محوری، تاکید می‌شود (چگونگی انجام فعالیت دانش‌آموز مهم است نه نتیجه کار او).

● فواید فعالیت‌های فوق برنامه

فواید فعالیت‌های فوق برنامه را می‌توان این گونه خلاصه کرد:

ـ دانش‌آموز احساس می‌کند وجود دارد.

ـ دانش‌آموز فرصتی برای نشان دادن خویشتن پیدا می‌کند.

ـ خلاقیت‌ها فرصت رشد پیدا می‌کنند.

ـ شرایط انضباطی خیلی سبک می‌شود چون دانش‌آموز تخلیه شده‌است.

ـ بهترین فرصت برای یادگیری‌های متعدد و متنوع همچون هنر، صنعت و غیره است.

ـ فرصتی است که دانش‌آموز ارتباطات انسانی و کارهای جمعی را یاد بگیرد، حق و وظیفه را بیاموزد و تمرین و تجربه کند.

ـ امتحان ندارد، هر درسی امتحان داشته باشد، متاسفانه خودبه‌خود نفرت ایجاد می‌کند.

ـ فرصتی است برای دانش‌آموز تا آموخته‌های خود را در میدان زندگی و عمل به کار گیرد.

● فهرست برخی از راهبردهای پیشنهادی

تهیه آلبوم عکس، تهیه مجموعه (کلکسیون)، رسم نقشه، بازدید از مراکز (علمی، فرهنگی، تاریخی و غیره) تصویرگری، نقاشی، خوشنویسی، داستان‌نویسی، شعر، قصه‌گویی، موسیقی، نمایشنامه‌نویسی، طراحی، حجم‌سازی، هنرهای دستی، کاریکاتور، طنز، اوریگامی (هنر تازدن و بازی با کاغذ)، عکاسی، عروسک‌سازی، عروسک‌گردانی، گزارش‌نویسی، پرورش گل و گیاه، کتابخوانی، خلاصه‌نویسی کتاب، فیلم، نمایش، تحقیق، ریتم‌سازی، تهیه روزنامه دیواری، تهیه مقاله، انجام مصاحبه و تهیه گزارش و‌غیره.

افزون بر موارد پیشنهادی، معلمان نیز می‌توانند از راهبردهای گوناگون دیگری برای عرضه به فراگیران استفاده کنند.

● نمونه‌هایی از تکلیف‌ها و فعالیت‌های پیشنهادی

▪ درس ریاضی

ساخت وسایل آموزشی متناسب با درس‌های کتاب، طرح‌بازی‌های ریاضی، هوش، معما و جدول‌هایی پیرامون موضوع‌های ریاضی متناسب با درس، کاربرد مهارت‌های ریاضی در زندگی از جمله اندازه‌گیری و مدل‌سازی، مطالعه کتاب‌های غیردرسی مرتبط با درس‌های ریاضی، انجام مطالعات و تحقیقات جنبی در زمینه درس ریاضی، تهیه نشریه دیواری درباره مسائل ریاضی.

▪ درس علوم تجربی

مصاحبه با افراد مطلع و متخصص و تهیه گزارش درباره موضوع‌های گوناگون مرتبط با درس، ساخت ابزار و وسایل متناسب با موضوع‌های درسی، انجام آزمایش‌های مرتبط با موضوع‌های درسی و گزارش به کلاس، مطالعه‌ی کتاب‌های غیردرسی مرتبط با درس و گزارش به کلاس، تهیه‌ی مقاله پیرامون سلامتی و رعایت بهداشت فردی و اجتماعی، تهیه و ارائه نمونه‌های مختلفی از گیاهان و اشیای مرتبط با درس

▪ درس هنر

ساخت وسایل با استفاده از مواد ساده و دورریختنی، شرکت در گروه نمایش و سرود مدرسه شرکت در مسابقه‌های هنری مانند خوشنویسی، نقاشی، کاردستی، ساخت یک وسیله ابتکاری و توضیح چگونگی ساخت آن و تهیه یک گزارش در مورد بازدید از نمایشگاه‌های هنری.

▪ درس تربیت بدنی

شرکت در گروه‌ها و برنامه‌های ورزشی، تهیه‌ی گزارش کوتاه از فعالیت‌های ورزشی داخل و خارج از مدرسه، تهیه نشریه‌ی دیواری ورزشی، تهیه‌ی گزارش کوتاه پیرامون یکی از ورزش‌های محلی و بومی، شرکت فعال در گروه‌ها و مسابقات ورزشی و ورزش صبحگاهی.

▪ درس فارسی (بخوانیم)

حضور در کتابخانه و مطالعه کتاب‌های داستانی و ارائه خلاصه آن‌ها در کلاس (شفاهی) تهیه یک متن کوتاه (بهداشتی، اخلاقی، علمی و مذهبی) و خواندن آن در یکی از مناسبت‌‌ها، شرکت فعال در مسابقه‌های شعر و داستان‌نویسی، داستان‌گویی در کلاس و در مراسم مختلف و مناسبت‌ها، بیان دیدگاه‌های خود پیرامون مباحث درسی و بیان مطالب مناسب در کلاس درس.

▪ درس فارسی (بنویسیم)

خلاصه‌نویسی مطالب مختلف و متناسب با موضوع‌های درسی، توصیف منظره‌ها، حادثه‌های طبیعی و وقایع روزمره محل زندگی خود، بیان خاطره‌ها و تجربه‌های خود و اظهار نظر در مورد مسائل اجتماعی و بهداشتی، تهیه روزنامه دیواری با موضوع‌های مختلف و مناسب، شرکت در مسابقات خوشنویسی و خط تحریری، انجام نمونه فعالیت‌های کتاب بنویسیم فارسی، نوشتن شعرهای کودکانه از مجله‌ها و نشریه‌های مخصوص کودکان.

● فعالیت‌های مکمل و فوق برنامه در چند کشور

۱) سوئد:

تنظیم فعالیت‌های تربیتی مدرسه در کشور سوئد تا حد زیادی در اختیار مدرسه، معلمان و والدین دانش‌آموزان است. یکی از نکات ارزشمند نقش موثری است که به دانش‌آموزان در برنامه‌ریزی فعالیت‌ها داده می‌شود، امکانات و فعالیت‌های مراکز گذران اوقات فراغت به طور طبیعی با فعالیت‌های روزانه مدرسه تلفیق شده است. این فعالیت‌ها عین برنامه است و جزیی از فعالیت‌های تربیتی دانش‌آموزان به شمار می‌رود و تحت عنوان «فعالیت‌های‌آزاد» تلقی می‌شود. محتوای فعالیت‌های آنها شامل سرگرمی‌ها و گردهمایی‌ها، فعالیت‌های عقیدتی، هنرهای زیبا، آواز، موسیقی، نمایشنامه، کارهای تصویری، قصه‌گویی، طراحی و نقاشی، فعالیت‌های حفظ محیط‌زیست، بازی‌های گروهی، مشارکت و اداره بخش‌هایی از امور مدرسه (کتابخانه، پذیرایی، امور بهداشتی مراقبت و محافظت از دانش‌آموزان کوچکتر، اردوها و مسافرت‌های دانش‌آموزی) است.

۲) مالزی:

آموزش هنر و موسیقی و مهارت‌های زندگی، جزو درس هستند که در برنامه جدید در کشور مالزی به آن توجه شده است و تقریباً یک پنجم از ساعات برنامه مدرسه‌ای به فعالیت‌هایی مانند ورزش، هنر، فعالیت‌های باشگاهی تعلق دارد که در چهار سطح مدرسه‌ای، منطقه‌ای، ایالتی و ملی برگزار می‌شود.

۳) روسیه:

در کشور روسیه بر فعالیت‌های فوق برنامه و آموزش‌های تکمیلی و فعالیت‌های خارج از مدرسه بسیار تاکید شده است و این برنامه‌ها به طور مستقیم زیرنظر مدرسه کنترل نمی‌شوند اما به صورت غیرمستقیم، از سوی مدرسه، بچه‌ها به سوی مراکز دیگر فرستاده می‌شوند. این فعالیت‌ها با فراهم کردن موقعیت‌های اضافی و تکمیلی برای رشد اخلاقی، ذهنی، بدنی کودکان و نوجوانان طراحی شده است و محتوای فعالیت‌های فوق برنامه در چهار محور کلی (علوم اجتماعی، تکنولوژی و علوم طبیعی، فرهنگ و هنر، ورزش و سیاست) ارائه می‌شود.

۴) کره جنوبی:

برنامه درسی دوره ابتدایی در کره جنوبی شامل سه گروه دروس اجباری ـ دروس اختیاری و فعالیت‌های فوق برنامه است. از آنجا که فعالیت‌های فوق برنامه داخل جدول زمانی مدرسه آمده است می‌توان آن را کمک برنامه نامید (موسیقی، هنرهای زیبا، هنرهای کاربردی و غیره).

۵) ژاپن:

در دوره ابتدایی در کشور ژاپن، مواد درسی به سه گروه (عمومی، آموزش اخلاقی و فعالیت‌های خاص) تقسیم می‌شود. موضوع‌های مربوط به گروه سوم (فعالیت‌های خاص) در اختیار مدارس است و بیشتر شامل شورای کلاسی، شورای مدرسه، فعالیت‌ها در کلاس ورزش، موقعیت‌های خاص نظیر جشن‌ها، نمایشنامه‌، مسابقات ورزشی، گردش‌های گروهی، استفاده از کتابخانه، آموزش ترافیک و بهداشت است.

ورزش، هنر، کاردستی، موسیقی و فعالیت‌های خاص تنوع زیادی دارند و حدود یک سوم، از ساعات درسی دانش‌آموزان را چنین برنامه‌هایی تشکیل می‌دهند.

۶) ترکیه:

با ملاحظه جدول مواد درسی جدید دوره ابتدایی در ترکیه روشن می‌شود که بسط مفهومی در برنامه تا حدی در این کشور هم در برنامه درسی دوره ابتدایی صورت گرفته است. از مجموع ۳۰ساعت برنامه درسی دانش‌آموزان سال اول حدود یک سوم از ساعات زندگی مدرسه‌ای شامل دروسی مانند تربیت بدنی، موسیقی، نقاشی، کاردستی و فعالیت‌های گروهی می‌شود و وجود دروسی مانند کمک‌های اولیه و قوانین آمد و شد، آموزش شهروندی، کارآموزی، دروس انتخابی، تنوع و انعطاف‌پذیری در برنامه را در مواجهه با مسائل جدید جامعه در برنامه نشان می‌دهد.

● نتیجه‌گیری

برنامه‌های رسمی و متداول در کلاس‌ها و مدارس بیشتر متوجه پرورش حافظه و به کار انداختن قوای ذهنی شاگردان است و به رشد جنبه‌های عاطفی و اجتماعی افراد توجه چندانی ندارد.

اغلب دروس رسمی از واقعیت‌های زندگی فاصله زیادی دارد، بنابر این شاگردان را برای روبرو شدن با مسائل زندگی آماده نمی‌کند. معمولاً شاگردان بر مبنای سن، طبقه‌بندی شده و در کلاس‌ها سازماندهی می‌شوند و در نتیجه فرصت همکاری با شاگردان کوچک‌تر یا بزرگ‌تر از آنها سلب می‌شود.

علایق، و نیازهای خاص شاگردان علیرغم وجود تفاوت‌های فردی مورد توجه جدی قرار نمی‌گیرد و فرصت لازم برای تمرین آموخته‌های نظری و درک رابطه میان این آموخته‌ها با هم زیستی فراهم نمی‌شود. چگونه می‌توان این نقایص و نارسایی‌ها را برطرف کرد؟ از چه راه و به چه وسیله می‌توان موجبات تربیت کامل افراد را فراهم آورد؟ اوقات فراغت دانش‌آموزان را که در پرتو زندگی در عصر جدید روز به روز زیادتر می‌شود، چگونه می‌توان غنی‌سازی کرد؟

اندیشه در این زمینه و تلاش برای پاسخ به سؤالات بالا ضرورت پیدایش برنامه‌هایی تحت عنوان فعالیت‌های مکمل و فوق‌برنامه (پرورشی) در کنار برنامه‌های رسمی مدارس را مشهود ساخت، این برنامه‌ها مجموعه‌ای از تجربه‌ها، فعالیت‌ها و فرصت‌هایی است که در کلاس یا خارج از کلاس و مدرسه برای مقاصدی خاص نظیر رفع نارسایی برنامه‌های رسمی موجود و غنی سازی آنها در راستای تعمیق یادگیری، توجه به استعدادها، نیازها و علائق متفاوت فراگیران، کمک به آنان در پرورش قابلیت‌های خاص، دگرگون کردن محیط آموزش و آماده کردن فراگیران برای ایفای تکالیف و مسئولیت‌های شهروندی و مشارکت در توسعه توأم با موفقیت‌هایی در زندگی، پیش‌بینی و اجرا می‌شوند. البته شکل‌گیری شخصیت مستقل و احساس وجود در دانش‌آموزان از جمله کارهای مهم فوق برنامه است فوق برنامه بهترین فرصت برای شناخت بچه‌هاست. انسان‌ها هیچگاه در شرایط رسمی، خود را آن‌گونه که هستند، نشان نمی‌دهند، ولی در حوزه‌ای که آزادی وجود دارد، بهتر می‌توان آنها را شناخت. میدان فعالیت‌های فوق برنامه این فرصت را به معلمان می‌دهد که بدانند دانش‌آموز ما واقعاً کیست، توانایی‌هایش چیست و چه خواسته‌هایی دارد.

تمامی مسئولیت‌های اجرایی فوق برنامه به عهده خود بچه‌هاست. مثلاً در یک اردو، دانش‌آموز تمامی مسئولیت‌های اداره خود را به عهده می‌گیرد که به اصطلاح آن را زندگی خودگردان می‌نامیم و این، یکی از هدف‌های بسیار اساسی فعالیت‌های فوق برنامه است.

غلامرضا آتش‌دامن

پژوهشگر مسائل آموزشی و تربیتی

خوزستان

منابع:

۱ـ حاجی آقالو، عباس و دیگران (۱۳۸۱) راهنمای تهیه فعالیت‌های مکمل و فوق‌برنامه ناشر: موسسه فرهنگی منادی تربیت، چاپ اول، تهران

۲ـ اندیشه (برنامه‌ی توسعه آموزش و پرورش دوره عمومی) تهیه کننده معاونت آموزش و پرورش عمومی، انتشارات سازمان آموزش و پرورش استان خوزستان، چاپ اول (۱۳۸۵)

۳ـ فعالیت‌های مکمل آموزشی و پرورشی دوره ابتدایی، تهیه و تنظیم معاونت آموزش عمومی و امور تربیتی، ناشر: کانون یادمان هنر اندیشه، چاپ اول (۱۳۸۴)

۴ـ نشریه رشد مدیریت مدرسه (۱۳۸۲)، شماره ۳، ضرورتی فراموش شده در ویترین برنامه‌های رسمی در گفت‌وگو با دکتر علی اکبرشعاری‌نژاد

۵ـ دفترهای شاخص ثبت فعالیت‌های آموزشی دانش‌آموزان در دوره‌ی ابتدایی ـ گروه آموزش و پرورش پیش دبستانی و ابتدایی، معاونت آموزش و پرورش عمومی سازمان آموزش و پرورش استان خوزستان (۱۳۸۸)