ستون نامرئی

با آن که قرآن رساله ای علمی نیست و با آن که برای فهم یا اثبات اعجاز آن نباید به علم جدید توسّل جست, اما یکی از وجوه اعجاز قرآن, اشارات علمی آن است

▪ ‌لطفاً نمونه غیر مشهوری از اشارات علمی قرآن مجید بیان فرمایید.

ـ ‌با آن که قرآن رساله‌ای علمی نیست و با آن‌که برای فهم یا اثبات اعجاز آن نباید به‌علم جدید توسّل جست، اما یکی از وجوه اعجاز قرآن، اشارات علمی آن است. نظیر توصیفی که از باد و باران یا مراحل تشکیل جنین در قرآن آمده است که علم طبیعی آن روزگار، در عربستان قرن هفتم میلادی، در حد و فهم و دریافت این‌گونه مسایل علمی نبوده است، لامحاله حقیقت وحیانی است. بعضی از اشارات علمی قرآن تا قرن‌ها بر مسلمانان و اهل علم آشنا نبوده است، نظیر آیه‌ای که در این یادداشت مطرح می‌کنیم.

آیه دوم سوره رعد چنین آغاز می‌شود:‌«اللّه الذی رفع السموات بغیر عمد ترونها؛ خدانند کسی است که آسمان‌ها را بدون ستون‌هایی که آن‌ها را ببینید برافراشت». مفسّران قدیم در فهم این آیه اختلاف نظر دارند. گروهی برآنند که «ترونها» (آنها را ببینید/ می‌بینید) به آسمان‌(سموات) برمی‌گردد و گروهی از جمله محی‌الدین درویش، نحو پژوه بزرگ قرآنی معاصر آن را راجع به «عمد» (ستونها) می دانند. اگر راجع به‌آسمان‌ها باشد در بردارنده نکته مهمی نخواهد بدو. زیرا معنای آیه چنین می‌شود که او آسمان‌ها را بدون ستون برافراشت و شما آسمان‌ها را می‌بینید و البته که می‌بینید که بدون ستون است. اما معنا و برداشت دوم این است که او آسمان‌ها را بدون ستون‌ها که مرئی باشد و به‌چشم انسان بیاید، برافراشت. یعنی ستون هست، اما دیده نمی‌شود. در قرائت اول یعنی اصولاً ستونی در کار نیست که دیده شود. از قدرت خداوند برمی‌آید که آسمان‌ها را بودن هیچ ستونی اعم از مرئی و نامرئی برافرازد. اما سنت خداوند این است که به‌وساطت علل و اسباب (طبیعی) اراده و قدرت خود را اعمال می‌کند. قدما تا عصر جدید در فهم این آیه مشکل علمی داشته‌اند. زیرا نمی‌دانستند و نمی‌توانستند بدانند که اگر ستونی هست و نامرئی است آن ستون چیست؟اما امروزه یعنی پس از کشف نیوتون و استقرار قانون جاذبه عمومی این مسأله جزو اطلاعات عمومی و همگانی است که جذب و دفع بین سیارات و ستارگان باعث قرار گرفتن ستاره‌ها و سیارات در فاصله معینی از همدیگر و گردیدن آن‌ها یا به‌محور خود و یا در مدار ثابت (حرکت وضعی و انتقالی) شده است. چیزی هست که این نظم و نظام طبیعی و خود‌به‌خود نیست، بلکه وضع و نهان الهی است. چنانکه در سوره «یس» می‌فرماید:‌«ذالک تقدیر العزیز الحکیم» این اندازه آفرینی خداوند پیروزمند داناست».برای تفصیل بیشتر مراجعه شود به ترجمه قرآن کریم همراه با توضیحات و واژه‌نامه، به قلم بهاءالدین خرمشاهی، ذیل همین آیه، همچنین کتاب هیأت و اسلام اثر کلاسیک نوین شادروان شهرستانی.

▪ تعلیمات برخی آیات قرآن کریم

ـ قرآن کریم، کلام خداوند است و آن‌گاه که قرآن می‌خوانیم در واقع خدای مهربان با ما سخن می‌گوید ادب اقتضا می‌کند که در محضر او و به‌هنگام شنیدن کلامش سراپا گوش باشیم و در معنای سخنش تأمل کنیم بدانسان که در وقت شنیدن آیات شوق‌انگیز اشتیاق خود را نشان دهیم و به‌گاه شنیدن آیات ترساننده، ترس و خشیت خود را. دیگر آن‌که گه‌گاه به‌مناسبت معنای آیات سخنان شایسته‌ای بگوییم و در گفت‌و‌گو با پروردگارمان شرکت کنیم.

اولیاء دین آیاتی را که باید به‌آن‌ها پاسخ گفت و آنچه را باید بگوییم به‌ما آموخته‌اند. این عمل به‌هنگام تلاوت قرآن مستحب است و تلاوت را پرمعناتر و لذّت‌بخش‌تر می‌کند. پاره‌ای از این موارد عبارتند‌از:‌

۱) پس از تلاوت سوره حمد (فاتحة‌الکتاب) مستحب است گفته‌شود:‌«الحمدُ للّه ربِّ العالمین؛ ستایش از آن پروردگار جهانیان است

۲) پس از تلاوت سوره توحید (اخلاص) مستحب است گفته شود: «کَذالکَ‌اللّهُ رَبّی؛ پروردگارم چنین است» و «یا کَذالِکَ‌اللّهُ رَبُّنا؛ پروردگارمان چنین است»

۳) پس از تلاوت سوره مرسلات مستحب است گفته شود:‌«آمنّا باللّهِ؛ به خداوند ایمان آوردیم»

۴) پس از تلاوت سوره تین که در آخرین آیه می‌فرماید:‌(آیا خدا نیکوتریم داوران نیست؟) گفته شود:«بَلی وَ أنَا عَلَی ذالِکَ مِنَ الشّاهدین؛ آری [او بهترین داوران است] و من بر این گواهم»

۵) پس از تلاوت سوره جحد (کافرون) مستحب است سه‌بار گفته شود: «ربّی‌اللّهُ و دینی الاسلامُ؛ اللّه پروردگار من و اسلام دین من است»

۶) پس از تلاوت آیاتی که ابتدای آن‌ها (یا أیها‌الّذین آمنوا…) آمده است مستحب است گفته شود:‌«لَبّیکَ‌اللّهمَّ لبّیک؛‌خالصانه در خدمتم بار‌خدایا خالصانه در خدمتم»

۷) پس از تلاوت آیه ۵۶ سوره احزاب «انّ‌اللّه و ملائکته یصلّون علَی النّبی یا ایهاالّذین آمنوا صلّوا علیه و سلّموا تسلیماً؛ خدا و فرشتگانش برپیامبر درود می‌فرستند. ای کسانی که ایمان آورده‌اید براو درودفرستید و به فرمانش بخوبی گردن نهید» مستحباست ـ در نماز و یاغیر نماز ـ گفته شود: «اللّهم صلّ علی محمد وآل محمد؛ خدایا برمحمد و آل‌محمد درود بفرست».

۸) پس از تلاوت آیات ۷و۸ سوره شمس «ونَفْسٍ وما سوّاهَا فَألْهما فُجُورها وتَقْواها؛ سوگند به نفس و آنکس که آنرا درست کرد. سپس پلید‌کاری و پزهیزگاری‌اش را به آ الهام کرد» مستحب است چنانکه پیامبر‌(ص) فرمودند گفته شود: «أللّهم آتِ نَفْسی تَقْواها وَزَکّیها أنْتَ خَیرُ مَنْ زَکّاها أنْتَ وَلیها وَمَولاها؛ خدایا تقوای نفسم را بدان ببخش و پاکیزه‌اش گردان که تو بهترین کسی که پاکیزه‌اش می‌کنی. تو سرپرستو مولای نفس منی»

۹) در سوره الرحمن پس از تلاوت هریک از آیات «فَبأی ألاء ربّکُما تُکَذِّبان؛ پس کدام یک از نعمتهای پروردگارتان را منکرید؟ مستحب است گفته شود: «لابِشَیءٍ مِنْ آلاءِ ربِّ أکذِّبُ؛ هیچ یک از نعمت‌هایت را تکذیب نمی‌کنم ای پروردگار من [و بدان بی‌اعتنا نیستم]»

۱۰) پس از تلاوت آخرین آیه سوره قیامت «ألَیسَ ذلِکَ بِقادرٍ علی أنْ یحْیی الْمَوْتی؛ آیا چنی کسی قادر نیست که مردگان را زنده کند؟ مستحب است گفته شود: «سُبْحانَ ربِّی وَبَلی؛ منزه است پروردگار من و آری [قادر است]» و یا «بَلی وأنا عَلی ذلِکَ مِنَ الشّاهدین؛ آری [قادر است] و من براین گواهم»

۱۱) پس از تلاوت آیه أول سوره أعلی «سبِّح اِسْمِ ربِّکَ الأعلی؛ نام پروردگار والای خود را به پاکی بستای» مستحب است گفته شود «سُبْحانَ ربّی الأعلی وبِحَمْدِهِ؛ منزه است پروردگار والای من و به ستایش او مشغولم» همچنین پس از آیات تسبیح در سوره‌هایی که با تسبیح خداوند آغاز می‌شود (مسبّحات) و آیه آخر سوره واقعه «فسبِّحْ باِسْمِ ربِّکَ الْعَظیم؛ پس به نام پروردگار بزرگ خود تسبیح گوی» مستحب است گفته شود: «سُبْحانَ ربِّی الْعظیم؛ منزه است پروردگار بزرگم» و یا «سبحان اللّه والحمد‌للّه ولا إله إلاّ اللّه واللّه أکبر؛ خداوند منزه است و ستایش او راست و معبودی جز او نیستو او بزرگتر است

۱۲) پس از تلاوت آیه ۱۳۶ سوره بقره «قُولُوا آمنّا بِاللّه وما أنْزِلَ إلینا وماأنْزِلَ إلیإبراهیمإسماعیلَ وإسحق وَیعْقُوبَ وَالأسباط وَما أوتِی مُوسی وعیسی ومَا أوتِی النَّبیون مِنْ ربِّهِمْ لا نُفَرِّقُ بَینَ أحَدٍ مِنْهُمْ ونَحْنُ لَهُ مُسْلِمُونَ؛ بگویید: ما به خدا و آنچه برما نازل شده و به آنچه برابراهیم و اسماعیل و اسحاق و یعقوب و اسباط نازل آمدهو به آنچه به موسی و عیسی داده شده و به آنچه به همه پیامبران از سوی پروردگارشان داده است ایمان آورده‌ایم، میان هیچ یک از ایشان فرق می‌گذاریم و در برابر او تسلیم هستیم». مستحب است گفته شود: (آمنّا باللّه… تا مسلمین)

۱۳) زمخشری می‌نویسد: چون پیامبر آیه ۵۹ سوره نمل «ءآللّهُ خَیر أمّا یشْرِکُونَ؛ آیا خدابهتر است یا آنچه [با او] شریک می‌گردانند؟» را می‌خواندند می‌فرمودند: «بَلِ اللّهُ خَیر وأبقی وأجلّ وأکْرَمُ؛ بلکه خداوند بهترو ماندگارتر وبرتر وبزرگوارتر است»

پدیدآورنده:بهاءالدین خرمشاهی،