چهارشنبه, ۱۷ خرداد, ۱۴۰۲ / 7 June, 2023
معنویت در اسلام, كاوشی در عرفان و فلسفه
مراد ما از معنویت كتب مقدس، ازیك سو، روحانیت و قداست این كتاب‌ها را شامل می‌‌شود كه علومی مانند روانشناسی می‌توانند به عنوان علوم كمكی به تبیین علمی- كاربردی این بعد از معنویت كتب مقدس یاری رسانند، بعدی كه بسیار برای نخبگان و عموم پیروان ادیان ابراهیمی مهم و حیاتی است و به خا‌ستگاه آسمانی و وحیانی داشتن كتب مقدس اشاره دارد و از سوی دیگر هم معنا داری و معنا دهی به اندیشه و زندگی اتباع ادیان را مدنظر قرار می‌‌دهد. بنابراین، مفاهیم سكولار و ماتریالیستی و آن جنبه از آموزه‌‌هایی پوزتویستی كه تلاش دارند گزاره‌ها و آموزههای كتب مقدس را بی معنا و مهمل جلوه دهند، جایی در این نوشتار نخواهند داشت.
اثبات بی‌معنایی و مهمل بودن آموزههای كتب مقدس، فقط در فضای معنوی كتب مقدس قابل پیگیری است و به عهده خود كتب مقدس‌پژوهانی است كه باپیش فرض‌ها و ذهنیت‌های نزدیك‌تر به كتب مقدس، به فعالیت علمی مشغول هستند. مقایسه معنویت این كتب، بهترین راه برای ارزیابی آموزههای آنها در موضوع معنویت است. از آنجایی كه واژه معنویت در زمینه‌های گوناگونی به كار می‌رود، تعریف آن مشكل است. «معنویت» در مسیحیت، واژه‌ای جا افتاده برای نظریه و تحقق زندگی در روح‌القدس یا تحقق مرید و شاگردی است اما این لغت در معنای كنونی، تاریخ نسبتا كوتاهی دارد. كتاب دایره‌‌المعارف كاتولیك، كه قبل از جنگ جهانی اول منتشر شد، هیچ اشاره‌ای به معنویت نداشت، در حالی كه دایره‌‌المعارف جدید كاتولیك، كه در دهه ۱۹۷۰ منتشر شد، دارای هشت مدخل درباره جنبه‌های مختلف این موضوع بود. در كتاب‌های مرجع معتبر مانند لغتنامه آكسفورد و لغتنامه بین‌المللی وبستر فقط یك تعریف از شش تعریفی كه با معنویت به عنوان یك حوزه تحقیق دینی مطابق است، عرضه شده است. اما این امر موید تقابل دوگانه بین تعلق خاطر به امور روحی و علایق مادی است. به نظر می‌رسد امروزه استفاده از معنویت دو مطلب را به ذهن متبادر می‌كند؛ از یك طرف به روحانیت و تقدس و از طرف دیگر به معنادهی به ویژه به معنای زندگی اشاره دارد.
دكتر فرانكل با عنوان انسان در جست‌و‌جوی معنا (ans Search for Meaning) در راستای تبیین معنویت به عنوان معنای زندگی است. به نظر می‌رسد كه امروزه معنویت در سنت اسلامی، واژه‌ای برای بیان گوهر و باطن دین اسلام (لباب و جوهر) است، كه می‌توان تاریخ پیدایش آن را همزمان با نزول آغازین آیات قرآن كریم بر قلب رسول الله(ص) دانست. قرآن كریم از هنگام نزول تا زمان حاضر، منبع و مرجع اصلی معنویت بخشی به عقل و قلب مخاطبینش بوده است؛ قرآن كریم، هم معنویت به معنای روحانیت و قد‌سیت را داراست و هم معنویت به معنای معنادهی و معنا بخشی به زندگی مسلمین را. اما باید اعتراف كرد كه مسیحیان بیش از مسلمین، به جنبه‌های معنوی كتب مقدس خویش پرداخته‌اند و معنویت در اسلام، هنوز تبیین نظری قرآن محور نیافته است بلكه بیشترین تبیین نظری و عملی معنویت در اسلام، در حوزه علوم اسلامی مانند عرفان ، فلسفه و كلام بوده است تا علوم قرآن و حدیث. به همین دلیل است كه غربیان به هنگام تعریف معنویت اسلام، آن را در علم تصوف یا عرفان اسلامی جست‌و‌جو می‌كنند تا علوم قرآن و حدیث كه مرجع اصلی علوم اسلامی هستند.
