اسلام و سرمایه داری

«سرمایه داری », به معنای اصطلاحی آن منظور است كه پدیده ای استثماری با عملكردو راهكارهایی ویژه می باشد نه سرمایه داری به معنای لغوی آن كه معطوف به هرگونه در اختیار داشتن مال و سرمایه است نگرش اسلام به اصل اموال و سرمایه, بسیار مثبت است

«در آمدی بر نقد قرائت لیبرال - سرمایه‏داری از "جامعه مدنی"»

در این نوشته، «سرمایه ‏داری‏»، به معنای اصطلاحی آن منظور است كه پدیده‏ای استثماری با عملكردو راهكارهایی ویژه می‏باشد نه سرمایه‏ داری به معنای لغوی آن كه معطوف به هرگونه در اختیار داشتن‏مال و سرمایه است. نگرش اسلام به اصل اموال و سرمایه، بسیار مثبت است. اموال و هرگونه كالا كه‏بگونه‏ای نیازهای بشری را برآورد، در نظر اسلام، امری حیاتی و عامل بقاء و برپایی جامعه، و راه تداوم‏حیات انسانی، و رشد دین و دین‏باوری است. این موضوع را، در سراسر تعالیم اسلامی به روشنی می‏بینیم‏كه با تعبیرهایی گونه‏گون، از ضرورت تمتعات زندگی، و حیاتی بودن اموال و كالاها سخن گفته و سهم‏اصولی «اموال‏» را در جامعه انسانی، تبیین نموده اند

از آنجا كه در این مقاله، بنابر ارزیابی فشرده و كوتاه است، تنها به چند نمونه از این تعالیم اشاره‏می‏شود:

در قرآن كریم، «اموال‏»، عامل قوام و امداد الهی شمرده شده است:

۱- ولا توء توا السفهاء اموالكم التی جعل الله لكم قیاما... (۱)

اموال خود را، كه خداوند سبب برپایی زندگی شما قرار داده است، به دست‏سفیهان (ناواردان وغیرمتخصصان) مسپارید...

۲- و امدد ناكم باموال و بنین... (۲)

از طریق اموال و فرزندان به شما كمك رساندیم.

در احادیث نیز «مال و ثروت‏»، عامل پایداری اسلام و مسلمانان و ابزار سامان یابی كار اجتماع دانسته‏شده است:

امام باقر(ع) - به روایت امام صادق(ع):

... هی (الدنانیر و الدراهم) خواتیم الله فی ارضه، جعلها الله مصحه لخلقه، و بها تستقیم شوؤنهم ومطالبهم (۳) درهم و دینار، مهر (سكه) خدا است در زمین، خداوند آن را برای سامان‏یابی كار خلق قرار داده است،تا بدان وسیله، امور زندگانی مردمان بگذرد و نیازهای آنان برآورده شود.

مقصود از این تعبیر، اینست كه خدای متعال چنین به فكر آدمیان القا كرده است كه این ابزار ووسیله (درهم، دینار، تومان و هر پولی) را پدید آورند و برای آن، اعتبار مالی قرار دهند، تا از تعویض كالا باكالا - كه‏كاری دشوار و دراكثر موارد، غیرعملی‏است - آسوده گردند و زندگی و امور آنان به آسانی برگزار شود.

امام صادق(ع):

احتفظ بما لك فانه قوام دینك (۴)

از اموالت مراقبت كن كه مایه پایداری دین تو است.

اسلام بر دستیابی به رشد اقتصادی و آبادی مزارع و سرزمینها و بهره‏برداری از منابع و سرمایه‏های‏طبیعی آن نیز تاكید كرده است:

در قرآن كریم آمده است:

هو انشاكم من الارض و استعمركم فیها... (۵)

خداوند شما را از زمین پدید آورد و آباد كردن آن را به شما سپرد...

امام صادق(ع) نیز فرمود:

فكر یا مفضل فی هذه المعادن و ما یخرج منها من الجواهر المختلفهٔ، مثل الجص، و الكلس، و الجبس، والزرانیخ و المرتك و القونیا و الزیبق، و النحاس و الرصاص، و الفضه و الذهب،... و الیاقوت وضروب الحجاره، و القار، و المومیا، و الكبریت، و النفط و غیر ذلك مما یستعمله الناس فی مآربهم;فهل یخفی علی ذی عقل ان هذه كلها ذخائر ذخرت للانسان فی هذه الارض یستخرجها فیستعملهاعندالجاجه الیها... ای مفضل! درباره این معادن بیندیش، و درباره مواد گوناگونی كه از آنها بیرون آورده می‏شود، همچون گچ و آهك و سنگ گچ و زرنیخ و مردار سنگ و توتیا و سیماب و مس و سرب و سیم و زر... و یاقوت واقسام سنگها، نیز قیر و مومیائی و گوگرد و نفت وجز اینها، كه مردمان برای رفع نیازمندیهای خود به‏كار می‏برند; آیا ممكن است‏بر شخص خردمند این مطلب پوشیده بماند كه همه اینهاچیزهایی است‏كه (برطبق حكمت) برای انسان در این زمین ذخیره شده است، تا آنها را از زمین بیرون آورد و هنگام‏نیاز به كار برد؟...

سرمایه‏گذاری تولیدی و پرهیز از راكد گذاردن اموال و كنز و گنج كردن آنها، نیز مطرح گردیده است:

... و الذین یكنزون الذهب و الفضه و لاینفقونها فی سبیل الله فبشرهم بعذاب الیم (۶)

و كسانی‏كه طلا و نقره گنج می‏كنند و آن را در راه خدا انفاق نمی‏كنند به كیفری دردناك نویدشان ده.

اندوختن طلا و نقره (كه در دوران گذشته، وسیله مبادله بوده و واحد پول را تشكیل می‏داده است) واموال فراوان و متراكم، «كنز» است و هرگونه استفاده عمومی و سرمایه‏گذاری اموال، انفاق و خدمت‏به‏خلق است.

امام علی(ع):

لیس فی المال الصامت نفل (۷) در مال راكد، زیاده و رشدی نیست.

امام صادق(ع):

ما یخلف الرجل بعده شیئا اشد علیه من المال الصامت ... قلت له: كیف یصنع به؟ فقال: یجعله فی الحائط و البستان و الدار (۸) آدمی، ثروتی ناخوشایندتر از سرمایه‏های راكد پس از خویش باقی نمی‏گذارد. سئوال شد پس بااینگونه اموال چه كند؟ امام فرمود: آن را در خانه‏سازی و احداث باغ، سرمایه‏گذاری كند.

امام سجاد(ع):

استنماء المال تمام المروهٔ (۹) رشد و نمو مال، از مروت است.

همچنین استفاده بهینه از سرمایه‏ها و منابع نیز مطرح شده است:

امام علی(ع):

لم یكتسب مالا من لم یصلحه (۱۰) آن كس كه از سرمایه‏اش درست استفاده نكند در حقیقت، مالی به دست نیاورده است. (۱۱)

بنابراین تعالیم كه نمونه‏ای بسیار اندك‏درباره مسائل مالی بوده روشن می‏گردد كه به سرمایه‏ها و اموال در اسلام با نگرشی بسیاراصولی و مثبت نگریسته شده و ثروت در جامعه‏اسلامی، جایگاهی ویژه دارد. پس چگونه است‏كه اسلام در عین حال، با سرمایه‏داری درقلمروی گسترده آن مبارزه كرده و مال پرستی و افزونخواهی را به شدت محكوم كرده است؟

اسلام در برابر اموال، از عوارض منفی آن‏نیز سخن می‏گوید و سرمایه‏داری را با شیوه واخلاقیات و عملكردهای ناهنجار آن معرفی‏می‏كند. اگر اموال و سرمایه‏ها در جهتی درست‏و انسانی هدایت نشود، و در خدمت كل جامعه‏بشری قرار نگیرد، و از صورت ابزاری و آلی درآمده و به صورت هدف واصل در نزد گروهی‏خاص ذخیره گردد، مردود است‏بعبارت دیگر،بعد منفی سرمایه‏داری، مردود است زیراعملكردهایی ناعادلانه و راه‏كارهای ظالمانه وضدانسانی دارد و اقتصاد بازار آزاد كه ركن‏قرائت لیبرال - سرمایه‏داری از جامعه مدنی‏غربی است، دقیقا" بر همین عملكردها وراهكارها مبتنی شده است.

پدیده سرمایه‏داری مصطلح، به این معنا و در بعد منفی آن، از ناهنجارترین، ویرانگرترین و شوم‏ترین‏پدیده‏هایی است كه در اجتماعات بشری رخ نموده است. از آغاز پیدایش این پدیده تاكنون، پدیده دیگری‏به این شومی و ویرانگری نداشته‏ایم; زیرا كه یا خود به تجاوز و نابودی انسانها دست‏یازیده است، و یادستیار نزدیك همه تجاوزكاران و دژخیمان تاریخ بوده است. اگر قدرتهای بدنی و خانوادگی یا قبیله‏ای درگذشته‏های دور، یكه‏تازی كردند، و یا قدرتهای نظامی و خودكامه سیاسی، در دورانهای بعد، ره بیدادپوئیدند، و یا قدرتهای صنعتی و نظامی در این دوران، خاستگاه اصلی بسیاری از تجاوزگریها و بیدادگریها وپایمال‏شده‏حقوق‏انسانهاگردیدند، ریشه‏اصلی‏همه اینها درسرمایه‏داری و تمكن بی‏حساب مالی نهفته است.

خصلت «سرمایه‏داری‏»، در تبیینی كلی و فشرده، خاستگاه اصلی خودخواهی ها و سودجویی ها، وسرچشمه نابسامانی ها و نابودی ها و تبعیض ها و محرومیت ها و ستیزها و آشوب ها بوده است. تراكم سرمایه دربخشی و مال‏اندوزی گروهی، همواره ره‏آوردهایی ویرانگر داشته است و افراد و اجتماعات و حتی طبیعت ومحیط زیست را نیز به تباهی كشیده است.

«اقتصاد سرمایه‏داری‏» و جامعه مدنی به این معنا و در قرائت‏سكولار، نظامی ضد الهی و بستر اقتصادی‏طاغوتی است، لگام گسیخته و مرزنشناس و عدالت‏گریز و قانون‏ستیز، كه جز به خود و قانون خود و آزادی‏در راه كارهای خود، به هیچ قانون، و آزادی و شیوه و روشی حرمت نمی‏نهد، و جانب هیچ حق و عدلی رارعایت نمی‏كند.

سرمایه‏داری با معیارهای لیبرالیسم اقتصادی، دارای ویژگیهای همه تجاوزگران و طاغوتان در طول‏تاریخ است، بلكه امروزه با تكامل ابزاری كه پدید آمده است، این تجاوزرگریها بسیار پیچیده‏تر، سهمگین‏ترو ضدانسانی‏تر از همه مستكبران تاریخ گذشته، عمل می‏كند. تجاوزگری كه از حد منطقه و كشورهای‏خاص گذشته و فرامنطقه‏ای و جهانی شده است، از حریم انسانها هم گذشته و به حریم طبیعت و منابع آن‏نیز پنجه افكنده است، حتی كمربند امنیتی كره زمین، یعنی لایه اوزن نیز از عملكرد آن در امان نمانده است. وشگفت اینجاست كه در عین حال، داعیه اصلاحگری و قانونمداری نیز دارد و از حقوق انسانی و آزادی وآزادگی نیز دم می‏زنند؟ چه نیك و شگرف، قرآن كریم، كارنامه اینان را ترسیم فرموده است:

و اذا قیل لهم لا تفسدوا فی الارض قالوا انما نحن مصلحون (۱۲)

چون به آنان گفته شود كه در زمین، فساد مكنید، می‏گویند: ما مصلحانیم.

قرآن كریم، مسرفان را مفسد معرفی می‏كند.

اكنون پاره‏ای از دیدگاههای اسلام درباره سرمایه‏داری را تبیین می‏كنیم، و در ارزیابی شتابزده‏ای،برخی از راه كارها و ره‏آوردهای آن را برمی‏شماریم. و در آغاز از پیامدهای فردی آن گفتگو می‏كنیم كه‏زمینه اصلی عملكردهای اجتماعی آن نیز هست:

۱- الهاء و باز دارندگی

این عنوان، در سوره «تكاثر» آمده است، كه احوال زیاده‏داران را ترسیم می‏كند، و پیامدهای منفی‏افزون‏داری را به تصویر می‏كشد:

الهكم التكاثر. حتی زرتم المقابر. كلا سوف تعلمون. ثم كلا سوف تعلمون! نازیدن به فزونداری (و فزونخواهی)، شمایان را سرگرم ساخت. (و در دنیا غرق كرد) تا (مرگ فرارسیدو) به دیدار گورها شتافتید. نه آن است (كه می‏پندارید)، به همین زودی خواهید دانست. نیز نه آن‏است (كه می‏پندارید)، به همین زودی خواهید دانست.

در این آیه كریمه، زیاده‏داری و افتخار به آن، از عوامل بازدارنده انسان، به حساب آمده است. «الهاء» به‏معنای بازدارندگی از یاد خدا و گردن نهادن به قوانین الهی و به "لهو" افكندن است.

امین‏الاسلام طبرسی می‏گوید:

الهاء، به معنای سرگرم كردن كسی به لهو و لعب است; و «الهیكم التكاثر»، یعنی نازیدن (و پز دادن) به‏فزونی مال و فرزند شما را از فرمانبرداری خدا، و به یاد آخرت بودن باز داشت و غافل ساخت و به قولی‏یعنی: مباهات كردن به فزونی مال و افراد، شما را از تدبر دركارخدا (حكمتهای تكوینی آفرینش، وحكمتهای تشریحی احكام)، باز داشت... (۱۳)

تعبیرهای دیگری نیز در قرآن آمده است، كه گر چه از این ریشه و ماده نیست; لیكن در ژرفای معنا،به همین حقیقت نظر دارد، یعنی بعد منفی وتباه گر مال اندوزی و باز دارندگی سرمایه‏داری‏را تبیین می‏كند چون:

... و ما الحیوهٔ الدنیا الا متاع‏الغرور... (۱۴)

... زندگی دنیا جز كالایی گول زننده‏نیست.

با دل بستن به سود و سرمایه و كالاهای‏دنیایی، حالت غرور و خود محوری در نفس‏آدمی پدید می‏گردد، و انسان را از هر فكر واندیشه درست و راهگشای دیگری باز می‏دارد.

امام علی(ع) فرمود:

...و التكاثر، لهو و لعب و شغل،واستبدال الذی هو ادنی بالذی هوخیر (۱۵)

تكاثر، لهو است و لعب ومشغولیت، و گرفتن چیزی كه‏پست‏تر است در برابر دادن چیزی‏بهتر.

همچنین تعبیر «فتنه‏» در آیه كریمه:

انما اموالكم و اولادكم فتنه... (۱۶)

جز این نیست كه دارایی و فرزندان شما برای آزمونند.

اموال و فرزندان از عوامل آزمایش و آزمون انسانها شمرده شده است، و بسیاری از صاحبان سرمایه‏هادر آزمونی شركت می‏كنند كه از آن، مردود بیرون می‏آیند زیرا ثروت زیاد، موجب باز دارندگی آنان ازسعادت و معنویت است. تعبیرهای دیگری نیز چون: مترف، مسرف، مستكبر و تهلكه كه درباره‏سرمایه‏داران است، همه به نوعی بیانگر الهاء و بازدارندگی زیاده‏داری از عمل به حق و تن‏دادن به‏ارزشهاست. و مترف و مسرف نیز كه به معنای مصرفهای شاد خوارانه و زیاده از حد است، انسان را ازراههای درست‏باز می‏داد، و تعبیر «استكبار» نیز به همین سركشی از گردن نهادن به حق و حقیقت نظردارد، و «تهلكه‏» و نابودی، پیآمد انكارناپذیر این دست گرایشهای سرمایه‏داری است.

پی‏نوشت‏ها:

۱- سوره نساء ۴/۵.

۲- سوره اسراء، ۱۷/۶.

۳- امالی طوسی ۲/۱۳۳ و ۲۹۲.

۴- امالی طوسی ۲/۱۳۳ و ۲۹۲.

۵- سوره هود ۱۱/۶۱.

۶- بحار ۳/۱۲۸.

۷- سوره توبه ۹/۳۴.

۸- مستدرك الوسائل ۱۱/۱۲۶.

۹- وسائل الشیعه ۱۲/۴۴.

۱۰- تحف العقول ۲۰۴.

۱۱- غررالحكم ۲۵۹.

۱۲- نبود سرمایه و فقر و كمبودداری نیز در تعالیم‏بسیاری محكوم و مردود شناخته شده و معادل كفر ومرگ به حساب آمده است، كه شرح آن نیاز به رساله‏ای‏جداگانه دارد.

۱۴- سوره ۱۳- سوره بقره ۲/۱۱.

تكاثر ۱۰۲ / ۱-۴.

۱۵- مجمع البیان ۱۰/۵۳۴.

۱۶- سوره حدید ۵۷/۲۰.

۱۷- كافی ۲/۳۹۴.

۱۸- سوره تغابن ۶۴/۱۵.

۱۹- سوره نمل ۲۷/۸۰.

۲۰- الحیاهٔ ۳/۴۳۴.

۲۱- امالی شیخ صدوق ۲۰۱.

۲۲- بحار ۹۰/۱۲.

۲۳- مكارم الاخلاق ۵۲۶.

۲۴- كافی ۲/۱۴۰.

۲۵- سوره مدثر ۷۴/۱۲ و ۱۵.

۲۶- تحف العقول ۲۸۶.

۲۷- چنانكه در آغاز اشاره كردیم، منظور از اینگونه تعالیم،ترویج زندگی صوفیانه و ترك دنیا و پرهیز از رفاه وبهبود وضع معیشت جامعه و مردم و نادیده گرفتن‏ارزش توسعه اقتصادی نیست; بلكه هدف چنانكه‏روشن است، ویژه‏سازی امكانات رفاهی، و سلطه‏افكنی‏بر كل منابع و سرمایه‏ها و بازارها، توسط گروههای‏اندك و سود پرست است، چنانكه در نظام سرمایه‏داری‏كنونی جهان معمول است. برای توضیح بیشتر به این‏كتابها مراجعه شود: ۱. دیكتاتوری كارتلها، ۲. مفهوم امپریالیسم اقتصادی،۳. چگونه نیمی دیگر می‏میرند، ۴. مشكلات اقتصادی جهان سوم، ۵. گرسنگی، ارمغان استثمار، ۶. جغرافیای‏كم رشدی، ۷. سیطره جهانی، ۸. كمربند فقر، ۹. موانع‏توسعه در جهان سوم، ۱۰. غولهای غلات، ۱۱. درون‏جهان سوم، ۱۲. امپریالیسم و كشورهای توسعه نیافته،۱۳. بشریت و تهدید گرسنگی، ۱۴. تاریخ توسعه‏طلبی‏آمریكا در ایران، ۱۵. فاصله عقب‏ماندگی،۱۶. غارت جهان سوم، ۱۷. بیست كشور آمریكای لاتین.

۲۸- نهج‏البلاغهٔ ۳۳۰.

۲۹- نهج‏البلاغهٔ ۳۳۰.

۳۰- كافی ۱/۲۲.

۳۱- سوره توبه ۹/۸۷.

۳۲- سوره اعراف ۷/۱۷۹.

۳۳- خصال صدوق ۳۱.

۳۴- تحف العقول ۱۴۱.

۳۵- سوره قصص ۲۸/۷۶.

۳۶- بحار ۷۸/۲۱.

دكتر محمد حكیم‏پور

---