پیامبر اسلام ص و شیوه گذر از جامعه جاهلی به جامعه اسلامی

مقاله حاضر به این سوال پاسخ می دهد كه پیامبر اسلام ص چگونه توانست در فرصتی اندك و با امكاناتی ناچیز, آن چنان تغییراتی در سطح فرد و جامعه پدید آورد كه پس از مدتی, جامعه ای كاملا متفاوت با آن چه پیش از آن بود به وجود آمد این مقاله با طرح نظریه محتوای باطنی انسان سعی می كند تا گام های اولیه را, با استفاده از داده های تاریخی, جهت طرح یك نظریه توسعه نوین بردارد

((توسعه)) دغدغه اساسی انسان معاصر است. بنابراین چگونگی, شیوه, ابزار و سازوكار رسیدن به توسعه و تعالی, پرسش جدی فراروی گرایش ها, نگرش ها, بینش ها, دانش ها و دانشمندان مختلف است.

برخی از نظریه پردازان با طرح تئوریهای خطی بر تقلید از غرب اصرار می ورزند و برخی دیگر با تإكید بر الگوهای غیر خطی سعی بر بومی سازی نظریات توسعه دارند. مقاله حاضر با نگرشی از نوع دوم, به كندوكاو در تاریخ صدر اسلام پرداخته است تا مسیر جدیدی را در جهت بومی سازی نظریات توسعه بگشاید.

مقاله حاضر به این سوال پاسخ می دهد كه پیامبر اسلام(ص) چگونه توانست در فرصتی اندك و با امكاناتی ناچیز, آن چنان تغییراتی در سطح فرد و جامعه پدید آورد كه پس از مدتی, جامعه ای كاملا متفاوت با آن چه پیش از آن بود به وجود آمد؟این مقاله با طرح نظریه محتوای باطنی انسان سعی می كند تا گام های اولیه را, با استفاده از داده های تاریخی, جهت طرح یك نظریه توسعه نوین بردارد.

یكی از ابعاد زندگی پیامبر اسلام(ص) كه كمتر مورد توجه قرار گرفته است, شیوه آن حضرت در تبدیل جامعه جاهلی به جامعه اسلامی است.

پاسخ به این پرسش كه: پیامبر اسلام(ص) چگونه توانست در فرصتی اندك و با امكاناتی ناچیز, آن چنان تغییراتی در سطح فرد و جامعه به وجود آورد كه پس از مدتی, جامعه ای كاملا متفاوت با آن چه پیش از آن بوده است, پدید آورد, هر چه باشد, پاسخ به مشكلات عصرما و جامعه ما است. توضیح این كه: اگر مهم ترین دغدغه انسان امروز, مسئله ((توسعه)) در ابعاد مختلف فرهنگی, سیاسی و اقتصادی است و منظور از توسعه نیز حركت از وضع نامطلوب موجود به سمت وضع مطلوب است, كسی كه از همه بهتر, سریع تر و دقیق تر به انجام چنین امری موفق شده است, پیامبر عظیم الشإن اسلام(ص) است. بایسته است كه برای آزمون این ادعا, نگاهی هر چند گذرا به محیط پیدایش اسلام و اقداماتی بیفكنیم كه حضرت ختمی مرتبت(ص) در این جهت انجام داده است. شاخص های مورد بررسی, مقولات: فرهنگ, سیاست و اقتصاد خواهد بود. این شاخص ها براساس این مفروض مبنای بحث هستند كه اندیشه, ثروت و قدرت, سه ضلع مثلثی را تشكیل می دهند كه نشان دهنده سیمای تمدنی جوامع مختلف است. پیش فرض دیگر نگارنده این است كه ((توسعه)) امری قاعده مند است, براین اساس می توان در پرتو مطالعه جوامع توسعه یافته به طور نسبی به این قواعد دست یافت.

فرضیه مورد آزمون این است كه حضرت محمد(ص) در جریان تغییر, تبدیل و گذار از جامعه جاهلی به جامعه اسلامی از شیوه فرهنگی بهره جسته است; به بیان دیگر, در رإس اقدامات آن حضرت, اقدامات فرهنگی و محتوایی قرار داشته و به تعبیر امروزه, آن حضرت از تئوری فرهنگی, استفاده كرده است. براساس این نظریه, پس از آن كه فكر, اندیشه و باور انسان تغییر كرد, رفتار و كردار او نیز تغییر خواهد كرد, لذا تغییر در محتوای باطنی انسان ها عاملی سرنوشت ساز به شمار میآید. حتی وقتی پیامبر(ص) تشكیل حكومت داد, باز هم به فكر و فرهنگ, اولویت و اولیت می داد. چارچوب نظری این بحث در نظریه ماكس وبر و سیدمحمد باقر صدر قابل پی گیری است, كه در ادامه از آن ها سخن خواهیم گفت.

● در یك نگاه كلی می توان نظریات و تئوریهای ارائه شده درباره علل و عوامل توسعه و عدم توسعه را در چهار گروه طبقه بندی كرد:(۱)

الف ـ تئوری‌هایی كه در بررسی مسائل عقب ماندگی و توسعه فقط به عوامل درونی و داخلی توجه دارند; نظیر تئوری دوگانگی اقتصادی و اجتماعی ((سینگر)), تئوری مراحل رشد ((رستوRostow)(( )تئوری ((ماكس وبرMax weber)(()و نظریه محتوای باطنی انسان از ((سیدمحمدباقر صدر)).

ب ـ تئوری‌هایی كه علل و عوامل عقب ماندگی كشورهای جهان سوم را در خارج از این جوامع جست وجو می كنند و در واقع فقط به علل خارجی توجه دارند; نظیر تئوری امپریالیسم به مثابه آخرین مرحله سرمایه داری ((لنینLenin)(( )تئوری امپریالیسم ((كائوتسكیkautsky)((),تئوری امپریالیسم و اقتصاد جهانی از ((بوخارینBukharin)(() و تئوری انباشت سرمایه از ((رزا لوكزامبورگLuxemburg).(( Rosa )

ج ـ تئوری هایی كه در بررسی علل و عوامل عقب ماندگی كشورهای جهان سوم,هم به علل داخلی توجه دارند و هم به علل خارجی, ولی بر علل خارجی بیشتر تإكید می كنند. این تئوریها كه به تئوریهای نئوامپریالیستی مشهور شده اند, بیشتر از سوی كسانی مطرح شده كه یا خودشان ((ماركسیست)) بوده اند و یا گرایش های ماركیستی داشته اند; نظیر تئوری مبادله نابرابر از ((امانوئل والرستینImmanuel Wallerstein)(() و تئوری ساختار امپریالیسم از ((گالتونگGaltung).(( )

د ـ نظریه هایی كه در تبیین علل عقب ماندگی كشورهای توسعه نیافته سهم بیشتر رابه علل داخلی می دهند; نظیر تئوری توسعه نابرابر از ((سمیرامینSamir Amin)(( ) و نظریه انسجام درونی از ((محمود سریع القلم)).

گفتنی است پیش از ارائه نظریه های جدید در باب توسعه یافتگی و توسعه نیافتگی,عمدتا در متون قدیمی به نظریه هایی برمی خوریم كه در بررسی ظهور و سقوط تمدن ها و ویژگی نظام های سیاسی, به عوامل محیطی توجه زیادی دارند; نظیر آن چه منتسكیو در ((روح القوانین)) مطرح كرده است و یا این كه به مسائل نژادی پرداخته اند; نظیر آن چه ((گوبینو)) بر آن اصرار داشت, ولی این نظریه ها اكنون طرفداران جدی ندارند.

با دقت نظر بیشتر درباره تئوری‌های مذكور می توانیم آن ها را به یك طبقه بندی دوگانه برگردانیم: نظریه هایی كه در آن ها به اراده انسانی, به عنوان عامل و عنصر كلیدی توجه شده است و تئوریهایی كه قائل به نوعی جبرگرایی بوده و در حركت تاریخ جایگاه و نقشی اساسی برای اراده انسان در نظر نمی گیرند.

طرفداران نظریه های جبرگرایانه با طرح مسئله شرایط جغرافیایی, استعمار, نژاد و یا قضا و قدر و مسئله سرنوشت, در مفهوم تحریف شده و نادرست آن, خیال خویش را آسوده كرده و با توجیه تنبلی خود و عدم مطالعه و كنكاش در علل و عوامل عقب ماندگی خویش, همه تقصیرها را بر عهده چیزی می گذارند كه در بهترین شرایط, خود, معلول عقب ماندگی است و نه علت اصلی آن. جالب توجه است كه پیامبر اسلام(ص) در نظریه توسعه خویش, تمامی نظریه های جبرگرایانه را به گوشه انزوا راهنمایی نمود, چه آن كه شرایط محیطی و جغرافیایی, شرایط ژنتیكی, شرایط آب و هوایی و حتی شرایط نظام جهانی و سیستم بین المللی, همه و همه مغلوب تلاش های مسلمانان شدند و نسبت به شرایط آن روز, در وضعیت اجتماعی, فرهنگی و سیاسی و اقتصادی جزیره العرب تحول اساسی پدید آمد.

در این جا فرصت پرداختن به تمامی نظریه های یادشده نیست, از این رو فقط به توضیح برخی دیدگاه ها, آن هم به میزانی كه برای مباحث این پژوهش ضرورت دارد, اكتفا می كنیم. به عنوان مقدمه توجه به مفهوم ((توسعه)) ضروری می نماید.

برای توسعه تعریف های گوناگونی ارائه شده است. این امر ضمن طبیعی بودن, ناشی از تفاوت دیدگاه ها, مفروضات, چارچوب های نظری و زوایای دید نسبت به یك مسئله است. برخی از این تعاریف عبارت اند از:

الف ـ توسعه به معنای ارتقای مستمر كل جامعه و نظام اجتماعی به سوی زندگی بهتر و یا انسانی تر است]...] برای درك معنای درونی توسعه باید حداقل سه ارزش اصلی به عنوان پایه فكری و رهنمود عملی در نظر گرفته شود. این ارزش های اصلی عبارت اند از: معاش زندگی, اعتماد به نفس و آزادی كه نمایانگر هدف های مشتركی هستند كه به وسیله تمام افراد و جوامع دنبال می شود.(۲)

ب ـ توسعه به فراگردی گفته می شود كه در آن جامعه از وضع نامطلوبی به وضع مطلوبی متحول می شود. این فراگرد تمامی نهادهای جامعه را در برمی گیرد و ماهیت آن اساسا آن است كه توان و ظرفیت بالقوه جامعه به صورت بالفعل در میآید; به عبارت دیگر, در فرآیند توسعه استعدادهای سازماندهی جامعه از هر جهت بارور و شكوفا می شود, چه از نظر اقتصادی و چه از نظر اجتماعی, فرهنگی و سیاسی.(۳)

ج ـ توسعه بهینه سازی در استفاده از نیروهای بالقوه مادی و انسانی یك اجتماع است.(۴)

در همه این تعاریف, مفهوم ایجاد شرایط مناسب برای افراد و جوامع در كلیه وجوه انسانی مورد نظر است. بنابراین, ضمن پذیرفتن اختلاف در نظر و منظر, از این جهت مكمل یكدیگر بوده و متناقض نیستند. گو این كه در هر گروه , ملت و امتی, جهان بینی مهم ترین عنصر جهت دهنده به توسعه به شمار می رود. در این پژوهش مراد ما از توسعه, توسعه در معنای كلان و عمومی آن است كه شامل ابعاد فرهنگی, سیاسی, اقتصادی, اجتماعی و فردی می گردد; به بیان دیگر, توسعه كمی و كیفی درهمه ابعاد كه نتیجه آن آبادانی همه جانبه است.

با توجه به مباحث بعدی این پژوهش كه حول محور شاخص های جامعه جاهلی, به مثابه یك جامعه توسعه نیافته, و شاخص های جامعه اسلامی مدینه النبی, به مثابه یك جامعه توسعه یافته است, لازم است در این قسمت از بحث به مهم ترین شاخص های توسعه یافتگی و عقب ماندگی در برخی از نظریه ها, توجه كنیم.

سریع القلم كه ((نظریه انسجام درونی)) را در تبیین دلایل خویش مبنی بر اولویت و اهمیت ((عوامل و نظام داخلی)) نسبت به ((عوامل و نظام خارجی)) در توسعه ارائه كرده است, مشتقات توسعه یافتگی را ذیل چهار مولفه برشمرده است:(۵)

الف ـ مشروعیت: محصول حل بحران مشروعیت, مشتقات زیر است: ۱ـ انتقادپذیری; ۲ـ جامعه بزرگ تر از حكومت; ۳ـ تحمل اندیشه های متفاوت ; ۴ـ اصلاح پذیری; ۵ـ اعتماد به نفس; ۶ـ حساسیت به زمان; ۷ـ شكل گیری هیئت حاكمه به جای حكام; ۸ـ همسویی منافع عموم مردم با منافع هیئت حاكمه; ۹ـ وجود انسان های كیفی در كار حكومت و مملكت داری.

ب ـ نگرش عقلایی: محصول نگرش عقلایی, مشتقات ذیل خواهد بود: ۱ـ دقت و محاسبه; ۲ـ آینده نگری; ۳ـ نهادینه شدن مطلوبیت و كارآیی; ۴ـ فردگرایی مثبت; ۵ـ مدیریت به جای كنترل; ۶ـ كنترل احساسات; ۷ـ یادگیری و عبرت آموزی از گذشته; ۸ـ وطن دوستی; ۹ـ نخبه پروری.

ج - نظام تربیتی: نظام تربیتی یك جامعه توسعه یافته و یا خواهان توسعه, به مشتقات زیر توجه دارد و براساس آن ها سازماندهی می شود: ۱ـ یادگیری كار جمعی; ۲ـ تفكر استقرایی; ۳ـ توجه به نظم و سیستم; ۴ـ حامل حافظه تاریخی بودن; ۵ـ تحمل; ۶ـ نظام قانونی پویا; ۷ـ نسبی گرایی; ۸ـ پدیده شناسی; ۹ـ اخلاق و مسئولیت اجتماعی; ۱۰ـ فضیلت های اجتماعی; ۱۱ـ هویت مستحكم.

د ـ راه ها و كاربردها: در این مورد مشتقات زیر مورد توجه خواهد بود: ۱ـ سیاست زدایی از پروسه تصمیم گیری; ۲ـ توان تركیب و تبدیل; ۳ـ نگرش بین المللی; ۴ـ حساسیت به رقابت; ۵ـ متنوع سازی منابع تولید و درآمد; ۶ـ سخت كوشی; ۷ـ عینیت پذیری; ۸ـ مدیریت و سازماندهی; ۹ـ دولت ناظر و سالم.

((آلكس اینكلسAlex Inkeless)(() در مطالعات خویش درباره كشورهای گوناگون, به الگوی ویژه ای برای ((انسان مدرن)) اشاره می كند. وی یك طیف از نوگرایی را ـ میان صفر و صد ـ برای اندازه گیری چنین الگوی تثبیت شده ای از عنصر شخصیت در میان افراد مدرن به وجود آورد. طبق نظر اینكلس, مشتركات انسان مدرن به شرح زیر است:

۱ـ آمادگی برای كسب تجارب جدید; ۲ ـ استقلال روز افزون از چهره های اقتدار مانند والدین و روسای قبایل; ۳ـ اعتقاد به علم; ۴ـ تحریك پذیری; ۵ـ برنامه ریزی بلند مدت; ۶ـ فعالیت در سیاست های مدنی.(۶)

پاورقیها:

[ .۵۵آیه الله] سیدعلی خامنه ای, درسهائی از نهج البلاغه (بی جا, انتشارات سیدجمال, بی تا), ص ۵۲-۷۵.

. درباره نظریات و تئوریهای مربوط به توسعه و توسعه نیافتگی ر.ك: یوسف نراقی, توسعه و كشورهای توسعه نیافته (مطالعه تحلیلی از جنبه های نظری ـ تاریخی توسعه نیافتگی), (چاپ دوم: تهران شركت سهامی انتشار,, ۱۳۷۳) و احمد ساعی, درآمدی بر شناخت مسائل اقتصادی ـ سیاسی جهان سوم (سیاست, قدرت و نابرابری), (تهران, نشر قومس, ۱۳۷۴).

۰. رعد (۱۳) آیه ۱۱.

۱. مائده(۵) آیه ۱۰۴.

۲. یونس(۱۰) آیه ۷۸ و ر.ك: زخرف (۴۳) آیه ;۲۲ بقره (۲) آیه ۱۷۰ و هود (۱۱) آیه ۶۲.

۳. قصص (۲۸) آیه ۳۸.

۴. غافر (۴۰) آیه ۲۹.

۵. سیدمحمدباقر صدر, همان, ص ۲۱۹.

۶. همان, ص ۲۲۳-۲۲۶.

۷. انشقاق (۸۴) آیه ۶.

۸. سیدمحمدباقر صدر, همان, ص ۲۰۰-۲۳۶.

۹. همان, ص ۲۴۰-۲۴۶.

۰. درباره جاهلیت ر.ك: قرآن كریم; نهج البلاغه, كتاب های لغت, مانند لسان العرب, المنجد و المفردات;

۱. ر.ك: رسول جعفریان, تاریخ سیاسی اسلام (سیره رسول خدا(ص)), (تهران, سازمان چاپ و انتشارات وزارت ارشاد, ۱۳۷۳) ج۱, ص ۷۳.

۲. ظیر: آل عمران(۳) آیه ;۱۴۴ احزاب (۳۳) آیه ۳۳ و محمد (۴۷) آیه ۲۵.

۳. بهإالدین خرمشاهی, دائره المعارف تشیع, ج ۵, ذیل واژه جاهلیت, ص ۲۸۴ به نقل از: معجم إحادیث الامام المهدی, ج ۱, ص ۴۴.

۴. همان, به نقل از: محمدبن یعقوب كلینی, كافی, ج ۸, ص ۲۹۶.

۵. همان, به نقل از: علامه شعرانی, نثر طوبی, ص ۶۹.

۶. رسول جعفریان, همان, ص ۷۴.

۷. بهإ الدین خرمشاهی, همان, ص ۲۸۱.

۸. همان, ص ;۲۸۱ از جمله وی به آیه ۶۳ سوره فرقان استناد كرده است.

۹. اصل حدیث چنین است: ((انما بعثت لاتمم مكارم الاخلاق)) (نهج الفصاحه , ترجمه ابوالقاسم پاینده (انتشارات جاویدان, ۱۳۶۰) ص ۱۹۱, حدیث ۹۴۴).

. عباس حاج فتحعلی ها, توسعه تكنولوژی (تهران, انتشارات دانشگاه, علامه طباطبایی, ۱۳۷۲). ص ۹ به نقل از: مایكل تودارو, توسعه اقتصادی در جهان سوم, ترجمه غلامعلی فرجادی, (سازمان برنامه و بودجه, ۱۳۶۳).

. همان, ص ۱۰ به نقل از: علی اسدی, ((توسعه برجاده تكنولوژی می تازد)), مجله تدبیر, شماره ۳, مرداد ۱۳۶۹.

۰. نهج الفصاحه, ص ۲۷۸, حدیث ۱۳۱۹.

۱. امیر سلمانی رحیمی, ((كلامی در معنی واژه جاهلیت)), مجله كیهان فرهنگی, سال ۱۳۷۶, شماره ۱۳۸, ص ۱۷ به نقل از: عمر فروخ, تاریخ الادب العربی, ج ۱, ص ۷۳.

۲. همان به نقل از: شوقی ضیف, تاریخ الادب العربی (عصر جاهلی), ترجمه علیرضا ذكاوتی (تهران, انتشارات امیركبیر, ۱۳۶۴) ص ۴۶. تفصیل ادله مذكور را در مقاله محققانه امیرسلمانی رحیمی بخوانید.

۳. رسول جعفریان, همان, ص ۷۵ به نقل از: جواد علی, المفصل, ج ۱, ص ۴۰.

۴. همان به نقل از: بلاشر, تاریخ الادب العربی, ج ۱, ص ۴۷.

۵. آل عمران(۳) آیه ۱۵۴.

۶. مائده(۵) آیه ۵۰.

۷. احزاب (۳۳) آیه ۳۳.

۸. فتح (۴۸) آیه۲۶.

۹. زمر(۳۹) آیه ۳.

۰. جاثیه(۴۵) آیه ۲۴.

۱. انعام (۶) آیه ۱۰۰ و صافات(۳۷) آیه ۱۵۸.

۲. انعام (۶) آیات ۱۰۰ و ;۱۰۱ نحل (۱۶) آیه ۵۷ و نجم (۵۳) آیات ۲۱ به بعد.

۳. نجم (۵۳) آیات۱۸ و ۱۹.

۴. نوح (۷۱) آیه ۲۳.

۵. بقره(۲) آیه ۱۷۳ و مائده(۵) آیه ۳.

۶. بقره (۲) آیه ۲۰۰.

۷. همان, آیه ۱۹۷.

۸. نسإ (۴) آیه ۱۱.

۹. انعام (۶) آیات ۱۳۷ و ;۱۵۱ اسرإ (۱۷) آیه ۳۱ و تكویر(۸۱) آیه ۸.

. محمود سریع القلم, ((اصول ثابت توسعه)), مجله اطلاعات سیاسی اقتصادی, شماره ۲۰, فروردین و اردیبهشت ۱۳۶۹.

. همان, ((نظریه انسجام درونی)) مجله نامه فرهنگ, شماره ۱۳, ص ۱۰۱ و ۱۰۸.

۶. ر.ك: ابونصر فارابی, السیاسه المدینه, تحقیق فوزی متری نجار (بیروت, دارالمشرق, بی تا) ص ۱۰۱. عبارت وی چنین است: ((فان كل رئاسه جاهلیه اما إن یكون القصدبها التمكن من الضروری و اما الیسار و اما التمتع باللذات و اما الكرامه و الذكر و المدیح و اما الغلبه و اما الحریه.))

۷. مائده(۵) آیه ۹۰.

۸. انعام (۶) آیه ۱۴۰.

۹. نحل (۱۶) آیه ۱۲۵.

۰. بقره(۲) آیه ۲۲۹ و برای اطلاع از موارد دیگری از احكام جاهلی ر.ك: بهإالدین خرمشاهی, همان.

۱. آل عمران (۳) آیه ۱۰۳.

۲. غلامحسین زرگری نژاد, تاریخ صدر اسلام (عصر نبوت), (تهران, انتشارات سمت, ۱۳۷۸) ص ۱۷۲ به نقل از: تفسیر الطبری, ج ۴, ص ۲۵.

۳. نهج البلاغه, ترجمه دكتر سیدجعفر شهیدی, بخشی از خطبه ۲۶.

۴. قریش(۱۰۶) آیات ۳ و ۴.

۰. بقره (۲) آیه ۴۸.

۱. لقمان (۳۱) آیه ۱۸.

۲. اسرإ (۱۷) آیه ۳۴.

۳. آل عمران (۳) آیه ۱۳۴.

۴. همان, آیه ۱۶.

۵. ((هذا سحر مبین)) (احقاف(۴۶) آیه ۷) ; ((و یقولوا إئنا لتاركوا الهتنا لشاعر مجنون)) (صافات (۳۷) آیه

۶. در قرآن كریم آمده است: ((و لقد إرسلنا رسلنا بالبینات و إنزلنا معهم الكتاب و المیزان لیقوم الناس بالقسط و إنزلنا الحدید فیه بإس شدید و منافع للناس و لیعلم الله من ینصره و رسله بالغیب ان الله قوی عزیز)); (حدید (۵۷) آیه ۲۵).

۷. دستور الهی در این زمینه چنین است: ((و إعدوا لهم ما استطعتم من قوه و من رباط الخیل ترهبون به عدوا الله و عدوكم))(انفال (۸) آیه ۶۰).

۸. برای مطالعه حوادث تاریخ اسلام ر.ك: ابن هشام, السیره النبویه (بیروت, دارالمعرفه); بلاذری, فتوح البلدان (بیروت, ۱۹۷۸ م.); همان, انساب الاشراف (بیروت, ۱۴۰۰ ق) و مسعودی, مروج الذهب و معادن الجوهر (بیروت, دارالاندلس).

۹. جمعه (۶۲) آیه ۲.

. عبدالعلی قوام, سیاستهای مقایسه ای (تهران: انتشارات سمت, ۱۳۷۳) ص ۱۰۶-۱۰۷.

۷. همایون الهی, امپریالیسم و عقب ماندگی (تهران, نشر قومس, ۱۳۶۷) و با استفاده از تقریرات درس

۷۰. اعراف (۷) آیه ;۱۵۷ ((... لیضع عنهم اصرهم و الاغلال التی كانت علیهم)).

۷۱. بقره (۲) آیه ۱۹۰.

۷۲. مائده (۵) آیه ۸.

۷۳. انعام (۶) آیه ۱۰۸.

۷۴. ر.ك: نحل (۱۶) آیات ۲۴-;۴۴ قصص (۲۸) آیات ۷-۱۳ و ۲۳ ـ ۲۷ (درباره دختران شعیب و موسی); آل عمران (۳) آیات ۳۷-۳۹ (در باره مریم, زكریا و مائده بهشتی) و ممتحنه (۶۰) آیه ۱۲ (درباره بیعت پیامبر(ص) و زنان).

۷۵. ر.ك: سیداحمد موثقی, جنبشهای اسلامی معاصر (تهران, سمت, ۱۳۷۴) ص ۲۰-۲۳ به نقل از: ابوالاعلی مودودی, خلافیت و ملوكیت, ترجمه خلیل احمد حامدی (پاوه, انتشارات بیات, ۱۴۰۵ق) ص ۱۸۷ ـ ۲۰۹.

۷۶. ابن باجه اندلسی, تدبیر المتوحد, تحقیق معن زیاده(بیروت, دارالفكر الاسلامیه, ۱۳۹۸ ق) ص ۴۳ و ۴۴.

۷۷. مرتضی مطهری, مقدمه ای بر جهان بینی اسلامی (انتشارات صدرا) ص ۲۱.

۷۸. بقره (۲) آیه ۲۰۱.

. ماكس وبر, اخلاق پروتستان و روح سرمایه داری, ترجمه عبدالمعبود انصاری (چاپ دوم: تهران سمت, ۱۳۷۱).

. سیدمحمدباقر صدر, سنت های تاریخ در قرآن (تفسیر موضوعی), ترجمه دكتر سیدجمال موسوی اصفهانی (قم, انتشارات جامعه مدرسین, بی تا).

منبع: مجله تاریخ اسلام، شماره ۱

---