اعمالی که ترمز عصبانیت را می کشد

غرایز, نیروهای کوری هستند که تنها ارضای خود را می طلبند, اگر تحت رهبری عقل قرار گیرند و هر یک در جای خود با اندازه گیری صحیح اعمال شوند, مایه خوشبختی و سعادت خواهند بود و آدمی در شئون مختلف زندگی, از فواید آن ها بهره مند می گردد و اگر خودسر و بی قید و بند باشند و در راه غلط و خلاف مصلحت به کار افتند, مصیبت های سخت و جبران ناپذیری به بار می آورند یکی از این غرایز نیرومند, «خشم» است

غرایز، نیروهای کوری هستند که تنها ارضای خود را می‌طلبند، اگر تحت رهبری عقل قرار گیرند و هر یک در جای خود با اندازه‌گیری صحیح اعمال شوند، مایه خوشبختی و سعادت خواهند بود و آدمی در شئون مختلف زندگی، از فواید آن‌ها بهره‌مند می‌گردد و اگر خودسر و بی‌قید و بند باشند و در راه غلط و خلاف مصلحت به کار افتند، مصیبت‌های سخت و جبران‌ناپذیری به بار می‌آورند. یکی از این غرایز نیرومند، «خشم» است. این غریزه گرانبها و مهمّ، نیروی دفاعی آدمی در برابر عوامل زیان‌باری است که حیات، سلامت و هستی او را تهدید می‌کند. نکته مهمّ و قابل توجّه این است که آدمی، موارد کاربرد صحیح نیروی خشم را بشناسد، خطر واقعی را از غیر واقعی تمیز دهد و نیروی تهاجمی خشم را در راه غلط به کار نگیرد.

● خشم آتشی سوزاننده

از خشم در بعضی از روایات به آتش تعبیر شده چرا که اگر بی‌ قید و بند، رها شد و آزادانه اعمال گردید، ریشه‌های سعادت فرد و جامعه را می‌سوزاند و دین و دنیای آدمی را بر باد می‌دهد. حضرت علی علیه السلام در این باره فرمود: احْذَرُوا الْغَضَبَ فَانَّهُ نارٌ مُحْتَرِقَةٌ «۱» از خشم بپرهیزید که آن آتشی سوزاننده است. همان گونه که فرماندهان لایق و کاردان مراقبند حتّی المقدور دیرتر به آتش، دست بزنند و زودتر دستور آتش‌بس بدهند، افراد عاقل نیز تا می‌توانند اعمال خشم را به تعویق می‌اندازند و اگر غضب کردند، در فرونشاندن آن شتاب می‌کنند، علی علیه السلام فرمود:کنْ بَطیی‌ءَ الْغَضَبِ، سَریعَ الْفَیْی‌ءِ، مُحِبّاً لِقَبُولِ الْعُذْرِ «۲» دیرخشم باش، زود خشم خود را فرو بر و علاقمند به پذیرش پوزش باش.

● پیامدهای خشم‌

خشم آتشی سوزنده است، هر که آن را فرو خورد، خاموشش ساخته و هر که آزادش گذارد، خود او، اوّل کسی است که در شعله‌اش می‌سوزد. «۳»اینک به برخی از پیامدهای خشم اشاره می‌کنیم :۱. تیرگی عقل: امام علی علیه السلام فرمود:« الْغَضَبُ یُفْسِدُ الْأَلْبابَ وَ یُبْعِدُ مِنَ الصَّواب «۴» خشم خردها را تباه می‌کند و آدمی را از مسیر درست دور می‌سازد. ۲.ویرانگری و تبهکاری: اگر انسان خشمگینی را که لجام عقل را گسیخته و سراپای وجودش را آتش غضب مشتعل ساخته، به دیوانه‌ای زنجیری یا درنده‌ای وحشی تشبیه کنیم، گزاف نگفته‌ایم. حضرت علی علیه السلام فرمود : شِدَّةُ الْغَضَبِ تُغَیِّرُ الْمَنْطِقَ وَ تَقْطَعُ مادَّةَ الْحُجَّةِ وَ تُفَرِّقُ الْفَهْمَ «۵» خشم شدید، منطق را تغییر می‌دهد، ارتباط اجزای استدلال را قطع و موجب پراکندگی فهم و فکر می‌شود.۳. پشیمانی: به‌تدریج با فرونشستن شعله‌های خشم، دیدگان خرد به روشنی می‌گراید، قدرت تفکر و اندیشه فرد به کار می‌افتد و آنچه را که در دوره کوتاه تسلّط خشم، بر او گذشته به ارزیابی می‌نشیند. سخنان زشت، نسبت‌های ناروا، پرده‌دری‌ها، خارج‌شدن از چارچوب فضایل انسانی، ارتکاب جرم، جنایت جبران‌ناپذیر و ... تصویر زشتی برای همیشه در ذهنش به جا می‌گذارد، تصویری که اگر محکمه، قاضی و مجازاتی هم در کار نباشد، یادآوری آن پیوسته او را عذاب خواهد داد که:چرا چنین کردم؟! ... ای کاش بر خود مسلّط بودم و ... . او پشیمان است و افسوس می‌خورد، ولی دیگر پشیمانی سودی ندارد. از همین رو است که امام علی علیه‌السلام فرمود : إِیَّاک وَ الْغَضَبَ فَأَوَّلُهُ جُنُونٌ وَ أخِرُهُ نَدَمٌ «۶» از خشم دوری کن که آغازش دیوانگی و پایانش پشیمانی است.

● مواقع عصبانیت چه کنیم؟

در این خصوص دستورات جزئی‌تری از اولیای بزرگوار اسلام رسیده که برخی را یادآور می‌شویم: ۱.پناه‌بردن به خدا از شرّ شیطان و وسوسه‌های او، به این‌که بگوید: «أَعُوذُ بِاللَّهِ مِنَ الشَّیْطانِ الرَّجیمِ» و این دستوری است که گاهی رسول خدا صلی الله علیه و آله به افراد خشمگین می‌فرمود. «۷»۲.وضوگرفتن یا غسل‌کردن با آب سرد: پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله فرمود : إِذا غَضِبَ أَحَدُکمْ فَلْیَتَوَضَّأْ بِالْماءِ الْبارِدِ، فَإِنَّ الْغَضَبَ مِنَ النَّارِ«۸»هرگاه یکی از شما را خشم فرا گرفت، با آب سرد وضو بگیرد، زیرا خشم از آتش است. ۳.سکوت و آرامش: امام علی علیه السلام فرمود : وَ داوُوا الْغَضَبَ بِالصَّمْتِ «۹» خشم را با سکوت درمان کنید.۴. تغییر وضعیّت از حالت ایستاده به نشسته یا به‌عکس نیز در برخی از روایات توصیه شده است. امام باقر علیه السلام فرمود : أَیُّما رَجُلٍ غَضِبَ وَ هُوَ قائمٌ فَلْیَجْلِسْ، فَإِنَّهُ سَیَذْهَبُ عَنْهُ رِجْزُ الشَّیْطانِ وَ إِنْ کانَ جالِساً فَلْیَقُمْ«۱۰» هر که در حال ایستاده خشمگین شد، زود بنشیند، با این کار، وسوسه شیطان از بین می‌رود و نیز اگر نشسته است، زود برخیزد.۵. یادآوری فضیلت کظم غیظ و نیز پاداش عظیمی که خدای متعال برای دارندگان این صفات تعیین کرده، از جمله این‌که پیامبر اکرم صلی‌الله علیه و آله فرمود : مَنْ کفَّ غَضَبَهُ کفَّ اللَّهُ عَنْهُ عَذابَهُ «۱۱» آن که خشم خود را باز دارد، خداوند عذاب خود را از او باز خواهد داشت. ۶. یادآوری عظمت عذاب الهی، گستردگی قدرت و حاکمیّت او و این‌که‌توانایی انسان بر کسی که مورد خشم او قرار گرفته، در برابر قدرت لایزال خداوند نسبی و ناچیز است و نیاز او به عفو و اغماض الهی به مراتب بیش‌تر از نیاز مردم به عفو اوست. در این باره امام صادق علیه السلام چنین فرمود: إِنَّ فِی التَّوْراةِ مَکتُوباً یَا ابْنَ أدَمَ، اذْکرْنی‌ حینَ تَغْضَبُ، أَذْکرْک عِنْدَ غَضَبی‌ ...»۱۲» در تورات نوشته شده: ای فرزند آدم، مرا به هنگام خشم خویش به یاد آور تا تو را به هنگام خشم خود یاد آورم.

● فرونشاندن آتش خشم

یکی از صفات پسندیده‌ای است که اولیای گرامی اسلام در باره آن سفارش‌های قابل توجّهی دارند. روزی کنیز امام زین العابدین علیه السلام روی سر آن حضرت آب می‌ریخت. بر اثر غفلت او، ظرف آب از دستش رها شد و به سر ایشان خورد و آن را شکافت و خون جاری شد. حضرت سر بلند کرد و وی را نگریست. کنیز قسمتی از یک آیه را که حاوی ستایش از دارندگان صفت «کظم غیظ» بود، خواند: وَالْکاظِمینَ الْغَیْظَ آنان که خشم خویش را فرو می‌نشانند. آن حضرت فرمود: «خشم خویش را فرو نشاندم.» کنیز چنین ادامه داد:وَالْعافینَ عَنِ النَّاسِ و آنان که از لغزش مردم درمی‌گذرند. امام فرمود: «من هم تو را بخشیدم و از خطایت درگذشتم.» کنیز باز هم ادامه داد:وَاللَّهُ یُحِبُّ الُمحْسِنینَ «۱۳» و خداوند نیکوکاران را دوست دارد.

فاطمه سرفرازی