نقش قرآن در تولید علوم انسانی اسلامی

با عنایت به این‌که در شکل‌گیری علوم انسانی، افزون بر یافته‌های عقلی و تجربی، باورهای دینی و فرهنگی نیز مؤثرند، علوم انسانی تکون یافته در غرب مسیحی نمی‌تواند بدون بازنگری در جوامع اسلامی کارآیی لازم را داشته باشد، چراکه جهان‌بینی اسلامی با جهان‌بینی غرب و فرهنگ اجتماعی مسلمانان با فرهنگ اجتماعی جوامع غرب تفاوت‌های چشمگیری دارد. از این رو با ورود علوم انسانی به کشورهای اسلامی مسئله «علوم انسانی اسلامی» توسط برخی از اندیشمندان مسلمان مطرح شد.

این علوم در دانشگاه‌های کشور ما نیز توسط افراد ناباور به مبانی قرآنی و یا آسان‌پذیر به صورت ترجمه‌ای وارد شد و هیچ تلاشی برای بومی‌ کردن علوم انسانی صورت نگرفت. بعد از شکل‌گیری انقلاب اسلامی، که هدفش، دستیابی به تمدن مستقل بر اساس قرآن بود، به جهت نقش اساسی علوم انسانی در تمدن‌سازی، بومی کردن علوم انسانی مطرح شد و همزمان با شروع انقلاب فرهنگی با تأکید حضرت امام خمینی(ره) توسط برخی از حوزویان و دانشگاهیان صورت گرفت. سعی شد مسائل علوم انسانی با مبانی برگرفته از اندیشه اسلامی و قرآنی بررسی شود.

سوگمندانه این تلاش مبارک به رغم توفیقات نسبی از حرکت ایستاد و علوم انسانی در دانشگاه‌ها بدون تحول و به ‌روز شدن به همان وضع قبل از انقلاب ادامه پیدا کرد. عدم بومی‌سازی و اسلامی کردن علوم انسانی زمینه را برای جولان افکار برخی متفکران غربی در مراکز علمی و نیز تهاجم فرهنگی فراهم کرد. این کوتاهی، آثار نامبارکی در پی داشت.

اما با طرح دو باره اهمیت علوم انسانی اسلامی از سوی مقام معظم رهبری، اهتمام به این امر بیشتر شده است. تولید علوم انسانی اسلامی در کشور، چند کار اساسی می‌طلبد:

۱) شناخت دقیق علوم انسانی؛

۲) آسیب‌شناسی و برطرف کردن آن آسیب‌ها مانند تصحیح نگرش عالمان و دانشجویان و دانش‌پژوهان و مسئولان به اهمیت علوم انسانی؛

۳) فراهم کردن زمینه‌ها و زیرساخت‌های لازم؛

۴) نقد و بررسی منصفانه آن و مشخص کردن نقاط قوت و مثبت و کنار گذاشتن نکات منفی؛

۵) نظریه‌پردازی در علوم انسانی از دیدگاه اسلامی است. نظریه‌سازی براساس تعالیم و فرهنگ اسلامی اصلی‌ترین مرحله تولید علوم انسانی اسلامی است و توجه به قرآن کریم و اساس قرار دادن آن در این مرحله ضروری است. چراکه علوم انسانی مربوط به انسان بوده و ابعاد وجودی و رفتار فردی و اجتماعی وی را بررسی می‌کند و خدای که به تمام ویژگی‌های ظاهری و باطنی انسان آگاه است و بهتر از هر کسی می‌داند چگونه گنجینه‌ها و استعدادهای نهفته وی به فعلیت می‌رسد.

قرآن کریم آخرین مرحله سخن و وحی الهی است که آمده تا ابد راهنمای انسان‌ها در ابعاد گونا‌گون زندگی باشد. در کشور ما حتی بومی‌سازی و کاربردی کردن علوم انسانی بدون توجه به قرآن و آموزه‌های این کتاب خداوندی امکانپذیر نیست؛ زیرا فرهنگ جامعه ما بیش از هر چیز مرهون نگرش ویژه قرآن نسبت به انسان است. بنابراین قرآن بهترین منبع انسان‌شناسی و منبع اصلی علوم انسانی اسلامی است.

آموزه‏های قرآنی دینی در مورد هویت انسان، از چنان گستردگی و استواری برخوردار است که می‌توان براساس آنها، نظریه‏ توانمندتری در علوم انسانی پدید آورد. بنابراین می‌توان و باید با استفاده از مبانی قرآنی و برخی پیشرفت‌های علوم انسانی، بنای مستحکمی را از علوم انسانی پایه‌گذاری کرد و زمینه پیشرفت کشور در ساحت‌های مختلف فرهنگی، اجتماعی، سیاسی و اقتصادی را فراهم نمود.

باید توجه داشت به‌رغم گستردگی قلمرو موضوعی قرآن، لازمه بهره‌گیری از قرآن کریم در تولید علوم انسانی اسلامی، این نیست که نظریات مختلف به مفهوم اصطلاحی آن، در قرآن به طور مشخص بیان شده باشد. بلکه برای به دست آوردن نظر قرآن کریم در باب مسائل علوم انسانی ، باید انواع بیان‌های قرآن و گونه‌های مدالیل (مطابقی، تضمنی، التزامی، اقتضاء، تنبیه و اشاره) را مدنظر قرار داد. گاهی قرآن کریم مطلبی را به صراحت بیان می‌فرماید و در مواردی در حد ظاهر و بر اموری به صورت اشاره و کنایه اشاره دارد و در برخی موارد از طریق لوازم و ملزومات یک مسأله، می‌توان دیدگاه قرآن را به دست آورد و گاهی می‌توان از اصول مفروغ عنه پنداشته شده، شرایط صدق یک نظر را فهمید.

حتی از تشویق و ترغیب و نظایر آن، می‌توان نظریه قرآن را به دست آورد. یک محقق قرآنی آگاه به مبانی و قواعد تفسیر موضوعی و آشنا با آن نظریات مطرح می‌تواند با جمع‌‌آوری آیات مربوط و تنظیم آنها دیدگاه قرآن را استخراج کند. حتی در مواردی معارف قرآنی در باب انسان و جهان به صورت پیش‌فرض در مراحل مختلف نظریه‌پردازی مانند گزینش مسئله و سبک تبیین فرضیه‌پردازی و روش تحقیق در مسائل علوم انسانی مؤثر خواهد بود.

[حجت‌الاسلام مصطفی کریمی]