صاحب لمعه و شارح آن

مروری بر زندگی و آثار شهیدین

از جمله مهم‌ترین کتب فقهی که در حوزه‌های علمیه تدریس می‌شود، از تالیفات شهید اول است که به وسیله شهید ثانی شرح داده شده است. هر طلبه فاضلی حداقل یک دوره فقهی که محصول کار این دو عالم برجسته است را فرا می‌گیرد. در اینجا، قسمتی از زندگی این فقهای بزرگ تاریخ تشیع را مرور می‌کنیم.

شهید اول از بزرگ‌ترین علمای علم فقه شیعه است. نام کامل وی شیخ شمس‌ الدین محمدبن مکی‌بن احمد عاملی نبطی جزینی است. وی به سال ۷۳۴ ه .ق مصادف با ۷۱۲ ه .ش در یکی از قریه‌های جبل عامل به نام جزین دیده به جهان گشود و ۷۸۶ ه . ق یعنی مصادف با ۷۶۳ ه .ش در دمشق کشته شد.

سید ضیاءالدین عبدالله حلی، فخرالمحققین پسر علامه حلی و سید عمیدالدین بن عبدالمطلب حلی، از جمله استادان وی بودند.

شهید اول شاگردان و طلاب بسیاری داشته است که هر یک بعدها از جمله علمای بزرگ عالم اسلام محسوب شدند که از آن جمله می‌توان به شیخ حسن‌بن سلیمان حلی، شیخ مقداد سیوری، سیدبدرالدین حسن‌بن ایوب مشهور به نجم‌الدین اعرج‌الحسینی، شیخ شمس‌الدین محمد مشهور به ابن عبدالعال کرکی عاملی و شیخ زین‌الدین علی‌بن خازن حائری اشاره کرد.

نقل شده است که حاکم دمشق حکم زندان شهید اول را صادر کرد، سپس دستور داد وی را به شهادت برسانند، بنابراین صاحب کتاب لمعه را به دار آویزان کردند و به این نیز اکتفا نکرده، بلکه بدن این فقیه عالیقدر را سوزاندند. این اتفاق در زمان سلطنت یرقوق و در روز نهم جمادی‌الاولی سال ۷۸۶ ه . ق به وقوع پیوست. شهید اول پیش از شهادت تقریبا یک سال زندانی بود.

شهید اول در مجالس علمای سنی مذهب شرکت و از انزوا پرهیز می‌کرد. وی کتب‌ متعدد و بسیاری در حوزه علوم دینی و اسلامی‌ تالیف کرده‌‌است، ولی معروف‌ترین و شناخته‌شده‌ترین این کتب، کتاب اللّمعه الدمشقیّه است که حاوی یک دور کامل فقه است. اهمیت کتاب بخصوص از این باب است که همراه شرحی که شهید ثانی بر آن تالیف کرده، اولین متن مهم و کاملی است که هر یک از طلاب شیعه ‌باید به عنوان متن درسی نزد استاد به فراگیری آن بپردازند.

اما «لمعه» تنها کتاب شهید اول نیست، بلکه او در زمینه‌های مختلف اسلامی‌صاحب تالیف است. آثار او آنچنان که مرحوم مدرس در کتاب «ریحانه الادب» ذکر می‌کند عبارتند از الاربعون حدیثا، الالفیه فی فقه الصلوه، الاعتقادیه، الاربعون مساله، اختصار الجعفر، التکلیف یا تکلیفیه، البیان در فقه، الباقیات الصالحات، جامع البین یا الجامع بین شرحی الاخوین، غایه المراد فی شرح نکت الارشاد (حاشیه شرح ارشاد علامه حلی)، حاشیه قواعد علامه، خلاصه الاعتبار فی‌الحج و الاعتمار، الدروس الشرعیه فی‌ فقه‌الامامیه، القواعد الکلیه فی‌الاصول و الفروع، مجامیع ثلثه، المزار،‌ المسائل.

همان‌گونه که ذکر شد، شهید اول را در مرتبه اول با کتاب لمعه می‌شناسند؛ کتابی که از مهم‌ترین کتب درسی حوزه‌های علمیه در فقه است. بر این کتاب شرح‌های زیادی نوشته شده ولی معروف‌ترین شرح که هم‌اکنون همراه متن لمعه در حوزه‌های علمیه تدریس می‌شود، «الروضه البهیه» نام دارد که از آثار شهید ثانی است.

● شهید ثانی و آثار متعدد وی

شهید ثانی حدود ۲ قرن پس از شهید اول متولد شد، یعنی در سال ۹۱۱ ه .ق اجداد او معمولا از اهالی علم و دانش بودند و علامه حلی جد ششم وی بود.

شهید ثانی با این‌که از مقام فقهی بسیار والایی بهره‌مند بود، برای تهیه برخی نیازهای اولیه زندگی شخصا اقدام می‌کرد، تا آنجا که نقل کرده‌اند شب هنگام سوار مرکب خود می‌شد به قصد خارج شهر تا هیزم جمع‌آوری کند و سوخت مورد نیاز منزل را به این وسیله تامین کند.

شهید ثانی نزد پدرش فقه و ادبیات عرب و قرآن آموخت. برای آموختن فقه از شرایع محقق حلی بهره گرفت و همچنین از کتاب لمعه شهید اول. شهید ثانی پس از درگذشت پدرش در ۱۴ سالگی، طی مسافرتی که ۸ سال به طول انجامید به شعر میس تحت شاگردی شیخ عبدالعالی، به تحصیل فقه استدلالی پرداخت و پس از آن در منطقه کرک نوح، اصول عقاید و فقه آموخت.

شهید ثانی علاوه بر استادان بزرگ و مهمی‌که نزد آنها به تحصیل پرداخت، طلابی را تربیت کرده که بعدها در شمار علمای بزرگ و برجسته عالم اسلام درآمدند که از جمله آنها می‌توان این نام‌ها را ذکر کرد: سید علی حسینی عاملی جبعی (صاحب مدارک)، سیدنورالدین موسوی عاملی جبعی، شیخ حسین عالمی‌ حارثی همدانی (صاحب معالم) ، شیخ ابوالقاسم عاملی و... .

حدود ۷۹ کتاب و رساله منتسب به شهید ثانی است که کتاب «روض الجنان» اولین آنها و کتاب «الروضه البهیه» آخرین آنهاست. برخی از دیگر آثار او عبارتند از:

مسالک الافهام فی ‌شرح شرایع الاسلام، الفوائد العملیه فی شرح النفلیه، المقاصد العلیه فی ‌شرح الالفیه، نتایج الافکار فی حکم المقیمین فی‌الاسفار، رساله فی ارث الزوجه من العقار، رساله فی احکام الحیوه، رساله فی وجوب صلوه الجمعه، رساله فی تحقیق النیه، مناسک الحج الکبیر، مناسک الحج الصغیر، رساله فی عدم جواز تقلید المیت، الفتاوی المختصره، رساله فی انفعال ما البئر، المسائل النجفیه، مسائل جبل عامل، رساله فی عدم قبول الصلوه الا بالولایه، الرساله الاسطنبولیه فی الواجبات العینیه، حاشیه المختصر النافع، حاشیه ارشاد الاذهان، حاشیه قواعد الاحکام، حاشیه شرایع‌الاسلام، البدایه فی علم الدرایه، تمهید القواعدالاصولیه لتفریع الاحکام الشرعیه، غنیه القاصدین فی اصطلاحات المحدثین، حقائق الایمان یا تحقیق‌الاسلام و الایمان، منظومه فی‌النحو، رساله فی شرح بسمله، منارالقاصدین فی‌ اسرار معالم‌الدین، کشف‌الریبه عن احکام الغیبه و منیه المرید فی آداب المفید و المستفید.

شهید ثانی در سن ۵۵ سالگی به شهادت رسید. در بیان علت شهادت وی نقل است که از وی نزد سلطان عثمانی بدگویی کردند. همین باعث شد سلطان دستور جلب او را صادر کند، بنابراین وی را در حال انجام حج واجب دستگیر کردند تا نزد سلطان برده و وی نسبت به بدگویی‌ها پاسخ گوید؛ اما در مسیر انتقال، شهید ثانی با اقدام خودسرانه مامور عثمانی به شهادت رسید.