از کیمیاگری ‌تا شیمیدانی

انسان از بدو خلقت و با شناخت تدریجی نیازهای زندگی خویش و کسب اطلاعات بیشتر درباره خواص مواد موجود در محیط اطرافش، آموخت که برای استفاده هر چه بیشتر و بهتر از این مواد باید در شرایط و کیفیت آنها تغییراتی ایجاد کند.

انسان از بدو خلقت و با شناخت تدریجی نیازهای زندگی خویش و کسب اطلاعات بیشتر درباره خواص مواد موجود در محیط اطرافش، آموخت که برای استفاده هر چه بیشتر و بهتر از این مواد باید در شرایط و کیفیت آنها تغییراتی ایجاد کند.

او با گذشت زمان علم ذوب فلزات، ریخته گری، صنعت چاپ، سفالگری، ریسندگی، رنگرزی، ساخت شیشه، استخراج فلزها از سنگ معدن و استخراج مواد شیمیایی از گیاهان برای دارو و عطر را به دست آورد. مردم در دوران خیلی قدیم به دلیل نداشتن شناخت کافی از این علم، انجام برخی از کارهای شیمیدانان را کیمیاگری می دانستند.

شیمیدانان یا همان کیمیاگران آن دوران معتقد بودند جهان بر پایه چهار عنصر آب، آتش، خاک و باد به وجود آمده است و تمام هم و غم آنها تلاش برای دانستن این مساله بود که چرا مواد مختلف، رنگ، بو و غلظت متفاوت دارند و چرا برخی جامدند، بخشی مایع و بقیه گاز هستند، اما همت اصلی آنها به دست آوردن ماده ای برای عمر جاویدان انسان (اکسیر حیات) و تبدیل فلز به طلا و نقره (سنگ فیلسوفان) بود.

سرانجام ابزارهای ابتدایی و اندیشه و آرمان های آنان اساس تنوع شاخه های شیمی و پایه گذاری علم جدید شیمی شد و گذشت زمان بتدریج به همه کج فهمی های هزاران ساله گذشته خاتمه داد و لاووازیه و دالتون با ارائه نظریه های خود خط بطلان بر تمام این افکار نادرست کشیدند و به این گونه دریچه دیگری از علم شیمی به روی مردم نمایان شدند.

جابربن حیان را باید بزرگ ترین دانشمند قرون وسطی در صحنه علوم دانست. او یکی از شاگردان و دوستان امام صادق(ع) بود.

او نخستین کسی است که اسید سولفوریک یا گوگرد و همچنین اسید نیتریک یا جوهر شوره را به دست آورد؛ اما جابر تنها دانشمند مسلمانی نبود که شهرت جهانی یافت بلکه شیمیدانان شهیر دیگری مانند ابوبکر محمد بن زکریا(بزرگ ترین حکیم مسلمان، موسس علم شیمی جدید و پایه گذار زیست شیمی و کاشف الکل)، ابن سینا ملقب به شیخ الرئیس(فیلسوف و دانشمند اسلامی که تبدیل فلزات به یکدیگر را ناممکن و غیرعملی دانست و خواص شیمیایی الکل و اسید سولفوریک را از نظر دارویی شرح داد) و ابوریحان بیرونی (کانی شناس و داروشناس جهان اسلام و نخستین مبدع ترازو برای تعیین جرم اجسام) نیز از ایران زمین برخاستند که علاوه بر تفکراتشان، نوشتارهای کاملا جدید و نوینی خلق کردند.

در حالی که ما پیشگام این علم در جهان بودیم متاسفانه در بعضی از سده های تاریخی زمینه شکوفایی علمی ایران به علت بی کفایتی برخی پادشاهان و پس از آن اتکا کردن به منابع نفتی مهیا نشد و روزبه روز از این روند علمی فاصله گرفتیم.

این فاصله به منزله زنگ خطر و هشداری بود که باید برای حل آن چاره اندیشی اساسی می شد. این زنگ خطر باعث شد که طی چند سال اخیر روند کارهای علمی و توسعه دانشگاه ها، پژوهشگاه ها و تاسیس شرکت های دانش بنیان شتاب بیشتری بگیرد.

دکتر علی اکبر طرلانی

عضو هیات علمی پژوهشگاه شیمی