صبر, هدیه الهی به مؤمنان

صبر و شكیبایی از موضوعات مهمی است كه اسلام به آن دعوت می كند و آن را یكی از برجسته ترین وظایف دینداران قرار می دهد

یکی از برجسته­ترین خصیصه اهل ایمان در فرهنگ اسلامی که به مقامی ارزشی مبدل گشته است، مقام صبر و استواری است. ویژگی که خداوند در قرآن کریم، صاحبان آن را به بهترین پاداش­ها بشارت داده است » أُولَـئِكَ عَلَیْهِمْ صَلَوَاتٌ مِّن رَّبِّهِمْ وَرَحْمَهٌٔ وَأُولَـئِكَ هُمُ الْمُهْتَدُونَ «(۱).

صبر و شكیبایی از موضوعات مهمی است كه اسلام به آن دعوت می كند و آن را یكی از برجسته ترین وظایف دینداران قرار می دهد ، تا آنجا كه می گوید :

شكیبایی برای ایمان به منزله سر برای بدن است .(۲)

خواجه نصیر الدین طوسی (رحمه الله) در معنای صبر می فرماید : صبر ، بازداشتن نفس از بی تابی در برابر ناملایمات و مصایب است . صبر باطن را از اضطراب و زبان را از شكایت و اعضا و جوارح را از حركات غیرعادی بازمی دارد .

صبر بر عبادات و طاعات و بلاها و مصایب و گناهان و معاصی ، انسان را از افتادن در جاده انحراف و سرنگون شدن در چاه هلاكت و تسلیم شدن در برابر طاغوت­ها و شیطان­ها و از این كه دینش را از دست بگذارد در مصونیت و حفاظت می برد .

امام صادق (علیه السلام) می فرماید : آزاد ، در همه حالات آزاد است ; اگر حادثه ای به او برسد استقامت و شكیبایی می­ورزد ، و اگر مصایب شكننده بر او هجوم كنند او را نمی شكنند ، و اگر اسیر شود یا شكست بخورد یا آسانی اش به سختی تغییر یابد زیانی نمی بیند ; چنان كه یوسف صدیق امین به بردگی رفتن و شكست و اسارتش به آزادی اش زیان نرساند و تاریكی چاه و وحشت و آنچه به او رسید به او ضرر نزد ; و خدا جباری را كه بر او ستم ورزید ـ پس از آن كه ارباب بود ـ برده ی یوسف نمود ، پس او را به رسالت و پیامبری فرستاد و به وسیله ی او بر امتی رحم كرد . آری ، صبر این چنین است ، خیر و خوشی و خوبی به دنبال آن است ; پس صبر كنید و وجودتان را به صبر وادارید تا به پاداش و اجر و ثمرات صبر برسید(۳) .

حضرت باقر (علیه السلام) فرمود :

الجَنّهُٔ مَحفُوفهٌٔ بِالمَكارِهِ وَالصَّبرِ ; فَمَن صَبَرَ عَلیَ المَكارِهِ فِی الدُّنیَا دَخلَ الجَنّهَٔ . والجهنَّم محفُوفَهٌٔ بِاللَّذاتِ وَالشَّهواتِ ; فَمَن أعطَی نَفسَهُ لَذَّتَهَا وَشَهْوَتَها دَخَلَ النَّارَ(۴) .

بهشت پیچیده به ناگواری ها و صبر است ; پس كسی كه در دنیا بر ناگواری ها صبر كند وارد بهشت می شود . و دوزخ پیچیده به لذت ها و خواسته های نامعقول است ; پس كسی كه لذت ها و خواسته های نامعقول را به نفس خود دهد وارد آتش می شود .

شكیبایی و صبر در آنچه كه قرآن و روایات نسبت به آن دستور صبر داده اند ، مسأله ای الهی و اخلاقی و انسانی است ، و امری است محبوب حق ، و سزاوار اجر بزرگ و ثواب عظیم . صبر ، عامل حفظ دین و نگاهبان انسان از بی میل شدن به حق و حقیقت ، و عامل تقویت روح و روان ، و حافظ انسان از افتادن در دام شیاطین جنی و انسی است .

انسان اگر در پیشامدها و حوادث تلخ و شیرین كه غارتگر دین و ایمان است ، و به هنگام طاعت و عبادت ، و به وقت گناه و معصیت صبر كند ، به این معنا كه حوادث را هماهنگ با قواعد الهی تحمل كند ، و برای نجات خود به دشمنان حق پناه نبرد ، و به وقت طاعت و عبادت خود را در گردونه بندگی قرار دهد و مقاومت كند ، و زمان آماده شدن زمینه معصیت و گناه ، تلخی گذشت از لذت­ها را به دوش جان بردارد ، به فرموده قرآن مجید مستحق صلوات و رحمت خداوند می شود .

وَلَنَبْلُوَنَّكُمْ بِشَیْء مِنَ الْخَوْفِ وَالْجُوعِ وَنَقْص مِنَ الاَْمْوَالِ وَالاَْنْفُسِ وَالَّثمَرَاتِ وَبَشِّرِ الصَّابِرِینَ * الَّذِینَ إِذَا أصَابَتْهُمْ مُصِیبَهٌٔ قَالُوا إِنَّا لِلّهِ وإِنّا إِلَیهِ رَاجِعُونَ * أُولئِكَ عَلَیْهِمْ صَلَوَاتٌ مِن رَبِّهِمْ وَرَحْمَهٌٔ وَأُولئِكَ هُمُ الْمُهْتَدُونَ (۵)

ما شما را به چیزی از خوف از دشمن به وقت جنگ ، و گرسنگی و كم شدن از اموال و جان­ها و میوه­ها امتحان می كنیم و به این امور مبتلا می سازیم . (پیامبر من !) صابران (بر این پنج امتحان) را بشارت بده ، آنان كه چون مصیبتی به آنها وارد شد با دل و زبان گفتند : ما از خداییم و به او باز می گردیم ، از جانب خداوند بر اینان درود و رحمت است و اینان هدایت شدگانند .

. . . وَالْمَلائِكَهُٔ یَدْخُلُونَ عَلَیْهِم مِن كُلِّ بَاب * سَلامٌ عَلَیْكُم بِمَا صَبَرْتُمْ فَنِعْمَ عُقْبَی الدَّارِ (۶) .

فرشتگان از هر دری در قیامت به آنان(= بهشتیان) وارد می شوند و می گویند : سلام بر شما به خاطر اینكه در عبادت و طاعت ، و برای پاك ماندن از معصیت ، و در حوادث و آفات صبر كردید ، پس بهشت برای شما نیكو منزلگاهی است .

مَا عِندَكُمْ یَنفَدُ وَمَا عِندَ اللَّهِ بَاق وَلَنَجْزِیَنَّ الَّذِینَ صَبَرُوا أَجْرَهُم بِأَحْسَنِ مَا كَانُوا یَعْمَلُونَ (۷) .

آنچه (از مال و منال و مقام دنیا) نزد شماست پایان می پذیرد و آنچه (از ثواب و اجر برای شما) نزد خداست باقی ماندنی و ابدی است ، هر آینه به آنان كه صبر كردند جزا می دهیم بهتر از آنچه در دنیا عمل كردند .

رسول خدا (صلی الله علیه وآله وسلم) فرمودند :

مَنْ یَتَصَبَّرْ یُصَبِّرْهُ اللهُ وَمَنْ یَسْتَعْفِفْ یُعِفَّهُ اللهُ وَمَنْ یَسْتَغْنِ یُغْنِهِ اللهُ وَما اُعْطِیَ عَبْدٌ عَطاءً هُوَ خَیْرٌ وَاَوْسَعُ مِنَ الصَّبْرِ(۸) .

كسی كه خود را در گردونه شكیبایی قرار دهد ، خداوند او را به شكیبایی وا می دارد ، و هركس خود را به عرصه گاه عفت و پارسایی بكشد ، خداوند او را به پارسایی بیندازد ، و هركس از خدا بی نیازی بخواهد ، خداوند او را بی نیاز كند . به هیچ بنده­ای بهتر و گسترده تر از صبر چیزی عطا نشده است.

امیرالمؤمنین (علیه السلام) فرمودند :

اَلْحَقُّ ثَقِیلٌ ، وَقَدْ یُخَفِّفُهُ اللهُ عَلی اَقْوام طَلَبُوا الْعاقِبَهَٔ فَصَبَرُوا نُفُوسَهُمْ ، وَوَثِقُوا بِصِدْقِ مَوْعُودِ اللهِ لِمَنْ صَبَرُوا ، اِحْتَسِبْ فَكُنْ مِنْهُمْ وَاسْتَعِنْ بِاللهِ(۹) .

حق سنگین است ، ولی خداوند آن را بر اقوامی كه به دنبال عاقبت به خیری هستند و خود را به صبر و شكیبایی وا می دارند سبك می نماید ، آری حق را برای آنان كه اعتماد به درستی وعده خدا برای صبر كنندگان دارند خفیف و آسان می گرداند . برای خداوند كار نیك انجام بده ، و واقعیات را به حساب بیاور ، در نتیجه از صابران باش و از خدا كمك بخواه .

و نیز آن حضرت فرمودند :

اِصْبِرْ عَلی مَرارَهِٔ الْحَقِّ ، وَاِیّاكَ اَنْ تَنْخَدِعَ بِحَلاوَهِٔ الْباطِلِ(۱۰) .

بر تلخی حق صبر كن ، و بر حذر باش از اینكه تن به فریب شیرینی باطل دهی .

مردی از اهل كوهستان از حضرت صادق (علیه السلام) نسبت به مسأله ای نظرخواهی كرد ، حضرت بر خلاف آنچه كه آن مرد دوست داشت نظر داد ، امام در چهره او كراهت و بی میلی دید ، به او فرمودند : ای مرد ! بر حق شكیبا باش ، همانا احدی برای حق صبر ننموده مگر اینكه خداوند به چیزی او را عوض داده كه برای او بهتر بوده .

از حضرت باقر (علیه السلام) روایت شده :

اَلصَّبْرُ صَبْرانِ : صَبْرٌ عَلَی الْبَلاءِ حَسَنٌ جَمیلٌ ، وَأَفْضَلُ الصَّبْرَیْنِ الْوَرَعُ عَنِ الْمَحارِمِ(۱۱) . صبر دو صبر است : صبر بر بلا و حادثه كه نیكو و زیباست ، و بهترین دو صبر ، خودداری از محرمات است .

راستی صبر در همه امور برای اینكه دین و ایمان و عمل و اخلاق انسان سالم بماند ، و عاقبت خوشی نصیب انسان شود ، چه زینت نیكویی و حال پرقیمتی برای آدمی است .

واجب است تائب از گناه با تمرین و ریاضت ، آراسته به صبر شود ، و بر پاك ماندن از گناه اصرار ورزد تا برای همیشه از شر هوای نفس و وساوس شیطانی و معصیت و آلودگی آسوده شود ، كه بدون صبر ساختمان توبه برجا نمی ماند ، و رحمت حق بر انسان تداوم نمی یابد .

صبر، سرّ موفقیتاسرار موفقیت بر دو نوع است :

▪ یكی محیط ، یعنی مقتضیات اوضاع و احوال .

▪ دوم، استقامت و پافشاری در كار كه شرط كمال است .

مبازه برای تغییر دادن عادات واخلاق و آداب و رسوم زندگی مرهون اصطكاك و برخوردهای جسمی و روحی است . زندگی مسلماً محرومیت­ها و موفقیت­هایی دارد ، شخصی كه می خواهد از نردبان ترقی صعود كند تا از پله اول قطع علاقه نكند به مرحله دوم نمی رسد .

آری ، باید خستگی و فرسودگی را بر خود تحمل كند تا به اوج عزّت و فضیلت برسد و این است معنای صبر و استقامت .

كسی كه می خواهد مبارزه با فساد اخلاقی كند باید از عادات دیرینه تعلیمی خانوادگی اگر مخالف با شؤون انسانیت است بگذرد ، آنگاه به طریق صلاح و صواب رهسپار شود و از عادات زشت خودداری نماید تا به فضایل آشنایی و انس بگیرد ، بدون شك بهبود حال و تهذیب نفس سختی و ریاضت دارد ، در این راه باید مبارزه كرد و در راه مبارزه استقامت و شكیبایی به خرج داد ، و این است مفهوم واقعی صبر و شكیبایی .

لقمان حكیم می­گوید: میوه شیرین ایمان در اجرای برنامه های عالی انسانی اراده ای قوی و آهنین داشت ، او در برابر حوادث طبیعی از قبیل مرگ عزیزان ، از دست رفتن مال خود را نمی باخت و شكیبایی پیشه می داشت ، و در برابر محرمات چون كوه از خود پایداری نشان می داد و در اتمام اعمال نیك بر نیروی صبر و اراده متكی بود ، از این رو نام مقدّسش را در صفحات تاریخ ثابت و ابدی می بینیم و زمان نیز برای نگاهداری یادش استقامت خواهد كرد .

۱ – بقره : ۱۵۷.

۲ - کافی:۲/۸۷.

۳ ـ كافی : ۲ / ۸۹ ، باب الصبر ، حدیث ۶ ; مشكاهٔ الانوار : ۲۱ ، الفصل الخامس ، فی الصبر .

۴ ـ كافی : ۲ / ۸۹ ، باب الصبر ، حدیث ۷ ; بحار الانوار : ۶۸ / ۷۲ ، باب ۶۲ ، حدیث ۴ .

۵ ـ بقره ( ۲ ) : ۱۵۵ ـ ۱۵۷ . ۶ ـ رعد ( ۱۳ ) : ۲۳ ـ ۲۴ . ۷ ـ نحل ( ۱۶ ) : ۹۶ . ۸ ـ كنز العمال : حدیث ۶۵۲۲ . ۹ ـ نهج البلاغه : ۶۹۹ ، نامه ی ۵۳ ; تحف العقول : ۱۴۲ ; بحار الأنوار : ۷۴ / ۲۵۹ ، باب ۱۰ ، حدیث ۱ . ۱۰ ـ غرر الحكم : ۷۰ ، الصبر علی الحق ، حدیث ۹۹۳ . ۱۱ ـ كافی : ۲ / ۹۱ ، باب الصبر ، حدیث ۱۴ ; وسائل الشیعه : ۱۵ / ۲۳۷ ، باب ۱۹ ، حدیث ۲۰۳۷۱ .

پایگاه استاد حسین انصاریان