نگاهی به بزرگ ترین و كامل ترین دایرهٔالمعارف قرآن كریم

دایرهٔالمعارف قرآن كریم كه امسال به عنوان كتاب سال جمهوری اسلامی در حوزه دین برگزیده شده است, مجموعه ۲۵ جلدی با بیش از ۳۰۰۰ مدخل اصلی است كه هم اكنون در مركز فرهنگ و معارف قرآن كریم دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم تدوین و تألیف می شود و در حال حاضر چهار مجلد آن چاپ و منتشر شده و چند جلد آن نیز مراحل نهایی را طی می كند و به زودی منتشر می شود

دایرهٔالمعارف قرآن كریم كه امسال به عنوان كتاب سال جمهوری اسلامی در حوزه دین برگزیده شده است، مجموعه ۲۵ جلدی با بیش از ۳۰۰۰ مدخل اصلی است كه هم اكنون در مركز فرهنگ و معارف قرآن كریم دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم تدوین و تألیف می شود و در حال حاضر چهار مجلد آن چاپ و منتشر شده و چند جلد آن نیز مراحل نهایی را طی می كند و به زودی منتشر می شود.

نگاهی به پیشینه دایرهٔ المعارف نویسی قرآن در جهان اسلام و هدف از تدوین این دایرهٔ المعارف در شماره قبلی به استحضارتان رسید. در این شماره قصد داریم اطلاعات بیشتری از این دایرهٔ المعارف را به اطلاعتان برسانیم.

● مدخل یابی

پژوهشگران بخش مدخل گزینی بر این حدس و تقریبند كه در دایرهٔ المعارف حاضر، افزون بر چهار هزار مدخل چهره خواهد كرد. چینش مدخل ها بر پایه الفبای فارسی است. در این چینش، مجموعه مدخل و شناسه، روی هم در نظر گرفته می شوند، پس اگر دو مدخل مشترك باشند، حروف شناسه در چینش مدخل ها موثرند. حرف أل در ابتدای كلمه نادیده گرفته می شود، ولی در اثنای كلمه لحاظ می شود. حرف مشدد نیز هم چون حرف بی تشدید لحاظ و در همزه، به پایه آن نظر می شود: (أ) به مثابه الف، (ؤ) چون واو، (ئ) همانند یاء و همزه بی كرسی(ء) مانند (أ) فرض می شود.

در این دایرهٔ المعارف كوشیده شده در مدخل های تركیبی از مدخل معكوس كم تر استفاده شود، مگر در جایی كه بخش دوم مدخل دارای اشتهار باشد و از شكل تركیبی آن كفایت كند. عمده مدخل ها به شكل مستقیم هستند، یعنی چگونگی خواندن و نگاشتن آن ها یكسان است. فقط در جایی كه شكل معكوس یك مدخل اشتهار داشته باشد، ذیل مدخل، پیش از صدر آن می آید، یعنی مدخل به عكس گونه ای كه نوشته شده خوانده می شود. مانند احد، غزوه.

به اعتباری مدخل دو گونه است: اصلی و ارجاعی. مدخل اصلی آن است كه مقاله در ذیل آن درج می گردد. مدخل ارجاعی آن است كه صرفاً به مدخلی دیگر ارجاع داده می شود، بی آن كه مقاله در ذیلش نوشته شود. به موارد مهم كاربرد مدخل های ارجاعی در برخی از بندهای همین سر فصل (۵-۲) اشاره خواهیم كرد.

در تعیین مدخل، به طور عام به این اصول توجه شده است:

۱) آیینه موضوع باشد، به گونه ای كه عمده مخاطبان به محض دیدن آن، به موضوع مقاله انتقال یابند.

۲) مشهور و رایج باشد، به صورتی كه انبوه مخاطبان با آن ارتباطی نزدیك حس كنند و در وهله نخست، آن را غریبه و مهجور نیابند.

۳) از پیش، اعتبار یافته باشد؛ یعنی در متون معتبر یا فرهنگ قرآنی موجودیت آن پذیرفته شده باشد، بنابراین از انتخاب مدخل های بر ساخته و مجعول پرهیز شده است.

۴) جزیی و خاص باشد. فقط هنگامی به مدخل عام و كلی بسنده شده كه قلمرو و موضوع مقاله چنین اقتضا كند، یعنی عنوان جزیی و خاص نتواند از عهده شناساندن موضوع مقاله برآید.

از این گذشته، مهم ترین اصولی كه به طور خاص در گزینش و تدوین مدخل ها مراعات شده اند، از این قرارند:

۱) مدخل ها از سه حوزه اصلی برگزیده می شوند: «موضوعات و مفاهیم قرآنی»، «اعلام قرآنی» و «علوم قرآن»

۲) چنان چه اصطلاح خاص قرآنی در فارسی مشهور باشد- حتی اگر معادل فارسی آن نیز رایج باشد- برای ترویج فرهنگ قرآن، اصطلاح خاص قرآنی مدخل می شود و نه معادل فارسی آن مانند مغفرت كه مدخل اصلی است و آمرزش به آن ارجاع داده می شود.

۳) مفاهیم و موضوعاتی كه به طور مستقیم در قرآن شریف آمده اند، لزوماً مدخل قرار می گیرند. مفاهیم انتزاعی نیز چنان چه به آیه ای از قرآن مستند باشند، مدخل می شوند، مانند آثار باستانی.

۴) چنان چه متفاهم عرفی یك اصطلاح قرآنی با معنای اصلی آن متفاوت یا از آن كم گستره تر باشد، همان متفاهم عرفی ملاك قرار می گیرد، مثال: واژه فتنه در عرف فارسی زبانان به معنای آشوب افكنی است، اما در قرآن، افزون بر این معنا بر «امتحان» نیز دلالت دارد. در این حال مدخل فتنه، به همان معنای عرفی مشیر است و آن چه به معنای دوم است، در مدخل امتحان بحث می شود.

۵) سعی می شود مدخل های دال بر انجام شدن فعل، به صورت «اسم مصدر» بیایند.

۶) هرگاه عنوانی جامع برای چند عنوان یافت شود، همان مدخل قرار می گیرد، مانند اصحاب كهف. در این صورت افراد آن عنوان جامع، خود، جداگانه مدخل قرار نمی گیرند، مانند تلمیخا.

۷) اقسام عنوان كلی، چنان چه خود، اصطلاح باشند، جداگانه مدخل قرار می گیرند، مانند نماز جمعه در همین حال عنوان كلی نیز جداگانه مدخل خواهد بود، مانند نماز.

۸) عنوان هایی مانند جبر و اختیار كه به شكل عطفی مصطلح هستند و پیوندشان در بحث و تحقیق به اندازه ای است كه جدایی آن دو موجب نقص یا تكرار مطالب می شود، به همین صورت مدخل می شوند و در عین حال، جزء دوم نیز جداگانه مدخل قرار گرفته، به آن ارجاع داده می شود: اختیار، جبر و اختیار.

۹) در مدخل، مفرد بودن، كوتاهی و بساطت لحاظ می شود، مگر آن كه مدخل های غیر مفرد، چند كلمه ای و مركب به همین شكل، مصطلح و دارای معنای مستقل باشند.

۱۰) اعلامی كه در این دایرهٔ المعارف مدخل قرار می گیرند، شامل اشخاص، اشیا، مكان ها، زمان ها، حوادث و گروه های خاص هستند.

۱۱) هم اعلام مصرح در قرآن، مدخل قرار می گیرند و هم اعلام غیر مصرح كه براساس روایات و كتاب های تفسیر و اسباب نزول، مراد اشاره های قرآن هستند، مانند ابوجهل كه «كان الكافر» (فرقان/،۲۵ ۵۵) به او اشاره دارد.

۱۲) عنوان هایی كه به اعلام، اضافه می شوند، در صورتی كه از شهرت برخوردار باشند، مدخل قرار می گیرند، مانند برادران یوسف.

۱۳) به موضوعات علوم قرآن در این دایرهٔالمعارف پرداخته می شود، چه آن هایی كه در قرآن كریم به آن ها اشاره شده باشد و از مفاهیم قرآنی قلمداد شوند، مانند محكم و متشابه، نسخ و... و چه موضوعاتی كه در قرآن به آن اشاره نشده، ولی به فهم یا شناخت قرآن كمك می كند، مانند اسباب نزول، تاریخ قرآن، حجیت ظواهر قرآن و...

۱۴) اسما و صفات خداوند، چون غفور و حلیم چنان چه در قرآن شریف به آن ها تصریح شده باشد، مدخل می شوند. اسما و صفات غیر مصرح مثل آمر نیز اگر از افعال منسوب به خداوند در قرآن انتزاع یابند- مشروط به این كه در بیان معصوم(ع) به آن ها تصریح شده باشد- یا در كتاب های كلامی از آن ها بحث شده باشد، مانند متكلم، مدخل قرار می گیرند.

مقصود از اسما و صفات در این بخش، اصطلاحی است، یعنی تحقق ملاك اسم و صفت كه «واجد بودن كمال» است، مدنظر است، پس به هیچ وجه قصد نامگذاری خداوند در كار نیست و به این ترتیب، طرح اسما و صفاتی از قبیل اخذ، با مبانی «توقیفیت اسما» ناسازگار نخواهد بود.

۱۵) شناسه عبارتی غیرمشتمل بر فعل دستوری است كه پس از مدخل می آید و آن را به اختصار معرفی می كند یا از مدخل های مشابه متمایز می سازد و یا حدود و قلمرو آن در این دایرهٔ المعارف را روشن می كند. سعی شده است در شناسه نگاه قرآن به موضوع نیز مورد توجه باشد. هر جا وجود شناسه ضرورت نداشته باشد و مدخل به تنهایی بتواند موضوع و قلمرو مقاله را نشان دهد، از آوردن شناسه پرهیز می شود.

پرونده علمی، فهرست و تصویر مجموعه ای از منابع و مدارك هر مقاله است، به گونه ای كه مولف مقاله را تا حدی قابل توجه از مراجعه به منابع بی نیاز سازد. پرونده علمی هر مقاله پس از شش مرحله كار پژوهشی، آماده می شود.

● نگارش مقالات

۱) در زبان مقالات، مهم ترین اصل، رعایت «نثر معیار» است، یعنی پیروی از قواعد پذیرفته شده مكتوب یا عرفی در قلمرو دستور زبان، لغت، معانی و بیان و ساختار نوشته. روشن است كه مقالات دایرهٔالمعارف به قلم نویسندگان گوناگون پدید می آیند و تفاوت هایی از لحاظ ویژگی های زبانی دارند، اما اصل مشترك رعایت «نثر معیار» در همه آن ها به چشم می خورد و همین به مجموعه كار نوعی وحدت زبانی می بخشد.

۲) در تنظیم ساختاری بدنه مقاله، مهم ترین اصل آن است كه چینش و نظم منطقی رعایت شود. به گونه ای كه تا حد امكان، یك مطلب، دوبار در مقاله ای نیاید، لذا كوشیده شده تا ارتباط درونی مطالب، ریاضی و منطقی باشد. این ارتباط از لحاظ طولی، تابع موضوع هر مقاله است. هم چنین در چینش بندها (پاراگراف ها) سعی می شود كه مطالب مستقل، درون یك بند جای گیرند و مطالب یك بند با بند دیگر تداخل نداشته باشد.

هرگاه زمینه پیوند دو مطلب فراهم باشد، به جای تكرار، از شیوه ارجاع درون مقاله ای استفاده می شود تا خواننده مطلب مرتبط را در بند مخصوص خود بیابد.

۳) مقالات این دایرهٔ المعارف در قلمروهای موضوعی تنظیم می شوند: تاریخ و اعلام، فقه و حقوق، فلسفه و كلام، علوم قرآنی، معارف و مفاهیم قرآنی، ادیان و... به همین سیاق، گروه های علمی با ویژگی هایی كه پس از این گفته خواهد شد، مسوول تهیه مقالات خواهند بود.

قلمرو محتوایی مقالات به گونه ای تفكیك می شود كه مطالب اصلی یك مقاله با مقاله دیگر مشترك نباشد و در مجموع تكرار پیش نیاید. با این حال گاه تكرار خلاصه یا بخشی از مطالب مربوط به مقاله ای در مقابله دیگر لازم است تا خواننده بتواند سیر مطلب را پی گیرد.

در این هنگام تفصیل مطلب در مقاله اصلی و اجمال و گزارش آن در مقاله مرتبط می آید. با آن كه كوشیده شده از معیارها و ضوابط دایرهٔ المعارف نویسی به معنای رایج، تخطی صورت نپذیرد این دایرهٔ المعارف در چند مورد به جهاتی دارای ویژگی هایی متمایز است.