الزامات و پیش نیازهای تمدن سازی دینی

انسان فطرتا از ناهنجاری ها و نواقص بیزار و در جست و جوی یک زندگی ایده آل و محیطی آرمانی است به گونه ای که دستیابی به محیطی سرشار از آرامش و آسایش و عدل و انصاف همواره آرزوی بشر بوده است

انسان فطرتا از ناهنجاری ها و نواقص بیزار و در جست و جوی یک زندگی ایده آل و محیطی آرمانی است. به گونه ای که دستیابی به محیطی سرشار از آرامش و آسایش و عدل و انصاف همواره آرزوی بشر بوده است.

شکوفایی این احساس فطری بشر را می توان در دو سطح از حیات آدمی دنبال کرد. سطح اول در بعد فردی است. در این سطح اسلام با تربیت انسان های معصوم، نمونه محصول خود را بارها در معرض دید آدمیان قرار داده و انسان کامل و آرمانی اسلام را به منصه ظهور رسانده است. اما سطح دوم مربوط به عرصه اجتماعی است. تاریخ بشر نشان می دهد که تمدن آرمانی الهی تنها در برهه هایی محدود در پهنه زمین طلوع کرده است. عصر حکومت حضرت سلیمان، حکومت پیامبر(ص) در مدینه و دوره خلافت امام علی (ع) نمونه هایی از حکومت دینی را به نمایش گذاشته اند. جامعه نبوی فرآیند شکل گیری و مدیریت یک جامعه الهی و روند گذر از موانع تبدیل یک جامعه جاهلی به جامعه الهی مدنی را نشان داد و جامعه علوی هم نحوه جراحی یک نظام اجتماعی را به نمایش گذاشت.

● ضرورت تمدن سازی دینی

با پیروزی انقلاب اسلامی نقطه عطفی برای ایجاد تمدن ناب اسلامی پدید آمد و با دگرگون شدن معادلات حاکم بر زندگی جمعی، فضای مناسبی برای تمدن سازی دینی فراهم شد از این رو می توان گفت انقلاب اسلامی فرصتی بی بدیل را در اختیار متولیان معارف دینی قرار داد تا الگوی اجرایی تمدن اسلامی را طراحی و مراحل اجرایی آن را قدم به قدم دنبال کنند. بنابراین نظام اسلامی باید پروژه بزرگ طراحی الگوی توسعه اسلامی و ایجاد تمدن آرمانی اسلام را راهبری و پی گیری کند. چنان که رهبر معظم انقلاب اسلامی اردیبهشت سال ٨٦ در دیدار دانشجویان دانشگاه فردوسی می گویند: «مدل سازی و الگوسازی، کار خود شماست، یعنی کار نخبگان ماست. در تحقیقات دانشگاهی باید دنبالش بروند، بحث کنند و در نهایت مدل پیشرفت را برای ایران اسلامی، برای این جغرافیا، با این تاریخ، با این ملت، با این امکانات، با این آرمان ها ترسیم و تعیین کنند و بر اساس او، حرکت عمومی کشور به سوی پیشرفت در بخش های مختلف شکل بگیرد... ما باید پیشرفت را با الگوی اسلامی- ایرانی پیدا کنیم. این برای ما حیاتی است.» ایجاد آرمان شهر اسلامی یکی از زیرمجموعه های تمدن اسلامی است. بنابراین ابتدا باید به الزامات تمدن اسلامی به طور عام پرداخت. از این رو در نوشتار حاضر تمدن سازی دینی و الزامات آن دنبال می شود.

● تمدن سازی دینی و الزامات آن

تعالیم اسلامی همواره دو هدف اساسی را پی گیری می کند، هدف اول انسان سازی است و هدف دوم تمدن سازی است که آن هم فضای رشد و تعالی انسان کامل را تامین می کند. به تعبیر آیت ا... جوادی آملی «مهم ترین هدفی که حکومت اسلامی به همراه دارد... دو چیز است: اول انسان ها را به سوی خلیفةا... شدن راهنمایی و مقدمات سیر و سلوک آن را فراهم کردن، دوم کشور اسلامی را مدینه فاضله ساختن.» (اسلام و محیط زیست ص ٤٥-٤٦)

منظور از تمدن سازی دینی ایجاد زندگی مبتنی بر تعالیم الهی در زمین است که روح فرهنگ اسلامی در آن حاکم باشد. اگر ابعاد یک جامعه را به اجزای وجودی یک انسان تشبیه کنیم آنگاه فرهنگ اسلامی همچون روحی الهی است که در این کالبد دمیده می شود. دمیده شدن روح تعالیم و فرهنگ اسلامی در کالبد جامعه موجب می شود تا اهداف و افق های آن الهی شود؛ به تبع جریان اندیشه و علوم را نیز به سرچشمه های علم الهی متصل و از آلودگی ها تطهیر می کند؛ اخلاق و ارزش های حاکم بر افراد و نظام اجتماعی را نیز روحانی می کند؛ در نتیجه تمام نمادهای آن نیز رنگ خدایی می گیرند. به تعبیر قرآن مجید همه چیز در همه سطوح تمدن اسلامی به رنگ زیبای خداوندگار هستی بخش است: صبغة الله و من احسن من الله صبغه، رنگ خدایی، و چه رنگی زیباتر از رنگ خداست؟! (آیه شریفه ١٣٨، سوره بقره)

در راستای تمدن سازی دینی منظومه الزامات ارائه شده در این مقاله تامین کننده دو هدف راهبردی است؛ هدف اول حفظ صبغه الهی و دینی در تمام فرآیندهای ناظر به انسان سازی و تمدن سازی است که خروجی آن انسان های الهی و جامعه الهی است. طبعا دست یابی به این اهداف در گرو بهره برداری از مواد و مصالح الهی و به کارگیری روش های معصومانه و عادلانه است. در این رابطه به دیدگاه امام راحل می توان استناد کرد که فرمودند: البته پیاده کردن مقاصد اسلامی در جهان، خصوصا برنامه های اقتصادی آن و مقابله با اقتصاد بیمار سرمایه داری غرب و اشتراکی شرق، بدون حاکمیت همه جانبه اسلام میسر نیست.

هدف دوم از تبیین الزامات نرم افزاری و فرهنگی، ناظر به پیاده سازی و تحقق عینی تمدن اسلامی است که با نگاهی فرآیندی به نظام تعلیم و تربیت دینی میسر خواهد بود، به این معنا که باید تمام فرآیندهای لازم برای تحقق فرهنگ و تمدن اسلامی تبیین و طراحی و حلقه های لازم برای اجرای طرح تمدن سازی دینی بر اساس محاسبات و مهندسی الهی تکمیل شوند. در رابطه با این دیدگاه نیز می توان به چرخه دانش از دیدگاه اسلامی اشاره کرد که توجه به آن فرآیندهای فرهنگ سازی و انسان سازی را نیز روشن خواهد کرد.

چرخه علم فرآیندی است که دانش طی می کند تا وارد زندگی انسان ها و متن جامعه گردد و سپس از طریق آثاری که پدید می آورد مبدل به تعالی و کمال می گردد و انسان و جامعه را به سوی مقصد اعلی سیر می دهد که نمود و ظهور آن تربیت انسان های وارسته و ایجاد تمدن ناب اسلامی خواهد بود.

بنابراین بخشی از الزامات ذکر شده در ادامه این مقاله تامین کننده هدف اول و بخش دیگر نیز تامین کننده هدف دوم خواهد بود.

١ ) انتخاب مصالح و مواد صالح و سالم

تمدن سازی دینی مانند هر سازه و یا سیستم مادی و معنوی دیگر محتاج مصالح و مواد اولیه مناسب می باشد. مواد اولیه تمدن سازی دینی مفاهیم، علوم و معارف قرآنی اند، مفاهیم عناصر اولیه شکل گیری نظام های مفهومی و معرفتی هستند از این جهت باید دارای غنا، خلوص و اعتبار باشند، به همین منظور منبع معتبر و اصیل برای اخذ مفاهیم اولیه قرآن کریم و احادیث معصومین علیهم السلام می باشد.

معارف قرآنی علاوه بر این که در پرتو نور علم الهی که در آیات قرآن متجلی شده است چشم انسان ها را به افق های ناشناخته هستی می گشاید، راز و رمز و قوانین موجود در هستی را نیز تبیین می کند و جریان حیات و زندگی را برای او به نمایش می گذارد و راه شکوفایی عقل و درک آدمی و در نتیجه بهره گیری از منابع طبیعی و معنوی حیات را نیز به روی انسان ها می گشایند. به این ترتیب با شکوفا شدن مجاری ادراکی انسان که در پرتو تربیت صحیح تحقق می یابد، انسان ها، هم از علوم الهی برخوردار می شوند که راه سیر و سلوک الی ا... و بهره برداری از منابع ملکوتی عالم را به آنان نشان می دهد و هم از علوم تجربی برخوردار می شوند که توان کشف منابع و استخراج منابع نهفته در طبیعت را می آموزند و با بهره گیری از آن می توانند به تبدل حیات در مسیر بازگشت به سوی مبداء متعال نیز کمک کند. به این ترتیب با بهره گیری صحیح از منابع مادی و معنوی حیات در مسیر تکامل همه جانبه به پیش می روند.

توجه به این نکته کلیدی که تمام علوم ثمره شکوفایی ادراکات انسانی است و قرآن علاوه بر ارائه خطوط اساسی توسعه علمی با برنامه تربیتی جامع خود شکوفایی عقول و قلوب انسان ها را هدف گیری کرده است نسبت بین قرآن مجید و تمام معارف الهی و تجربی را نشان می دهد، درست است که در برخی از آیات قرآن نمونه هایی از معارف و قواعد علمی ارائه شده اند اما قرآن مجید کتابی تخصصی نیست و موضوع آن مانند سایر کتب دربردارنده رشته خاصی از علوم نمی باشد؛ به خصوص با نگاه تخصصی و علوم جزئی نباید به سراغ قرآن مجید رفت؛ بلکه قرآن کریم راهبر انسان به سوی توسعه علمی و افق های تعالی و کمال می باشد، همان طوری که حیات نیز در عالم واقع به صورت علم خاصی نیست بلکه علوم تخصصی حاصل تجلی واقعیات هستی در منشور ذهن تجزیه گر بشری است که به تبع هر طیفی آن را به صورتی می بیند. به عبارت بهتر قرآن مجید کلید کشف گنجینه های علوم را در اختیار بشریت قرار داده است که آن هدایت و تربیت صحیح است. از این جهت قرآن سرچشمه تمامی معارف و علوم است و هیچ علمی بدون معیارهای قرآنی نمی تواند به درستی کشف و در مسیر درست جریان یابد؛ به تعبیر رسول مکرم اسلام صلی ا... علیه و آله و سلم: من أراد علم الاولین و الآخرین فلیثور القرآن، هر که طالب علم پیشینیان و آیندگان از اول تا آخر دنیاست در قرآن کندوکاو کند. (میزان الحکمه، حدیث ١٦٦٠٧، جلد نهم)

آیات القرآن خزائن العلم، فکلما فتحت خزانه فینبغی لک أن تنظر فیها، آیه های قرآن گنجینه های دانش اند. پس هر گاه گنجینه ای گشوده شود، شایسته است که در آن نظر افکنی. (میزان الحکمه، حدیث ١٦٦٩٧، جلد نهم)

و در همین زمینه حضرت امام(ره) نیز می فرمایند:

اگر قرآن نبود باب معرفت ا... بسته بود الی الابد. (تبیان جلد ١٣، قرآن کتاب هدایت)

بنابراین اگر با نگاه توحیدی به مستندات فوق نگاه شود می توان دریافت که منظومه علوم از کانونی واحد سرچشمه می گیرند و به سوی عقول، اذهان و قلوب بشریت جریان می یابند و آن آستان قدس الهی است که در قرآن مجید نیز جلوه گر شده است که؛

الله نورالسموات و الارض...، خداوند نور آسمان ها و زمین است... (سوره نور، آیه ٣٥)

از این روی در فرآیند تمدن سازی اولین تحول نرم افزاری در انتخاب مصالح صالح و سالم است که در این رابطه رعایت چند نکته ضروری است:

" نگاه خالصانه و مملو از یقین به علم الهی که در آیات قرآن مجید متجلی شده است. استخراج مفهوم کلمات و واژه های کلیدی با استفاده از نظام مفهومی ارائه شده در قرآن مجید؛ چون کلمات قرآنی تجلی علم خدای تعالی هستند که تا حد درک و فهم بشری تنزل یافته اند.

" تلاش مجدانه و مجتهدانه برای تدبر در آیات الهی با هدف تامین نیازهای معنوی انسان سازی و تمدن سازی در هر دوره ای از سرچشمه آیات و بهره برداری از روایات به عنوان منابع تفسیری قرآن مجید و پرهیز از توقف در ظاهر و قشری گری و جریان دادن معارف ناب الهی در رگ های اندیشه و فکر بشری در ابعاد مختلف و تغذیه مسیرها و روش های علمی بشریت از انوار وحی.

" تنظیم نقشه علمی مبتنی بر سرچشمه بودن منبع وحی و تکیه بر داشتن از منابع علمی بشری و متصل کردن شبکه تولید دانش به سرچشمه قرآن مجید که این امر مستلزم تحول جدی در نظام آموزشی و تحقیقاتی است.

" توسعه و تعمیق روش های فهم معارف قرآن مجید با رویکردهای تمدن سازی و انسان سازی و استفاده از ظرفیت ذاتی معارف اسلامی و قرآن مجید، به تعبیر رهبر معظم انقلاب: فکر اسلامی مثل یک دریای عمیق است... تولید فکر در هر زمانی متناسب با نیاز آن زمان از این اقیانوس عظیم معارف ممکن است.

براین اساس قرآن کریم به عنوان منبع اصیل تولید دانش مورد نیاز برای عملی شدن این دو پروژه اصلی حیات یعنی انسان سازی و تمدن سازی قرار می گیرد و در پرتو فهم و عملی ساختن معارف قرآنی به تدریج استعدادهای آدمی شکوفا شده و ابواب دیگر دانش و حکمت نیز به روی او باز خواهد شد.

طرح پیشنهادی در این عرصه ترسیم نقشه علوم و معارف مبتنی بر دیدگاه ذکر شده است که در آن نقشه قرآن به منزله سرچشمه علوم در نظر گرفته می شود و تمامی رشته های علمی به آن متصل می شوند البته تحولات فوق منوط به بهره گیری از نگرش های راهبردی و فرآیندی در تحلیل و تفسیر گزاره های دینی و بهره گیری از آن ها به عنوان منبع اصلی مهندسی فرهنگ جامعه است.

برای اجرای پروژه آرمان شهر اسلامی نیز این نظام مفهومی محدود به مولفه های زندگی شهری است که دامنه آن ها محدودتر می شود.

٢ ) طراحی نقشه تمدن اسلامی

دومین پیش نیاز مهم تمدن سازی دینی تدوین طرح و نقشه تربیت انسان و ساخت تمدن اسلامی است. لازم است با تدوین الگوی توسعه اسلامی نقشه راهبردی و کلان تربیت انسان متعالی و ایجاد تمدن اسلامی طراحی شود و مبتنی بر آن، برنامه بخش های مختلف زندگی تدوین و مرحله به مرحله اجرایی گردد. با وجود یک نقشه کلی تکلیف تمام بخش های زیرمجموعه نیز به راحتی تعیین خواهد شد.

آن چه در این زمینه از اهمیت ویژه برخوردار است مدل سازی الگوی توسعه اسلامی مبتنی بر نگرش های سیستمی و فرآیندی است که منابع آن به اندازه کافی در آیات قرآن در اختیار انسان قرار گرفته است. در این زمینه قواعد و اصولی مورد نیاز می باشد که به عنوان روش کار باید در برنامه نهادهای آموزشی و پژوهشی حوزه و دانشگاه قرار گیرد برای مثال از تکنیک الگوسازی و مدل سازی می توان نام برد که در تمدن سازی نقش بسیار کلیدی دارد.

برای نمونه بخش های اصلی یک جامعه را می توان همچون یک انسان در نظر گرفت که روح آن به منزله فرهنگ جامعه است.

یک انسان مومن موحد می تواند مدل یک جامعه خدایی باشد. جریان تغذیه طبیعی و گردش خون را می توان مدل گردش ثروت در جامعه دانست و براساس آن تحلیل ها و طراحی های لازم را انجام داد که باید مبتنی بر سیاست های حکیمانه باشد و توزیعی متناسب با نیاز بخش ها و اعضای مصرف کننده داشته باشد. بخش اجتماعی را نیز می توان به تنوع، ترکیب و آرایش اعضا در کنار همدیگر مدل نمود که تعاملات و نسبت های اجتماعی براساس آن ها طراحی می گردد. با توجه به این که انسان موجود جامع و کامل هستی است به سهولت می توان با استناد به این آیت عظمای الهی مدل های مورد نیاز طراحی الگوی توسعه اسلامی یک جامعه را نیز طراحی کرد.

البته در قرآن مجید آیات دیگری نیز به عنوان مستند مدل سازی دینی رشد جامعه مورد استفاده قرار گرفته اند.

در مجموع آن چه در این زمینه مهم به نظر می رسد همت محققان و مراکز تحقیقاتی مبنی بر اجرای طرح بزرگ و کلان طراحی الگوی توسعه اسلامی است. به فرموده رهبر معظم انقلاب؛ «ما باید توسعه و پیشرفت را بازشناسی کنیم، ببینیم برای کشور ما، برای جامعه ما، مدل پیشرفت چیست؟ مجموعه دانشگاهی کشور ما، مجموعه نخبگان کشور ما -هم حوزه و دانشگاه- یکی از بزرگ ترین کارهایشان باید این باشد که نقشه جامع پیشرفت کشور را براساس مبانی اسلام تنظیم کنند؛ دل به الگوی غربی و مدل سازی های غربی نسپرند.

مدل سازی و الگوسازی، کار خود شماست؛ یعنی کار نخبگان ماست. در تحقیقات دانشگاهی باید دنبالش بروند، بحث کنند و در نهایت مدل پیشرفت را برای ایران اسلامی، برای این جغرافیا، با این تاریخ، با این ملت، با این امکانات، با این آرمان ها ترسیم و تعیین کنند و براساس او، حرکت عمومی کشور به سوی پیشرفت در بخش های مختلف شکل بگیرد... ما باید پیشرفت را با الگوی اسلامی- ایرانی پیدا کنیم. این برای ما حیاتی است.»

طرح پیشنهادی در این زمینه تعریف پروژه کلان طراحی الگوی توسعه اسلامی در سطح عالی نظام مثل شورای عالی انقلاب فرهنگی و تقسیم آن به زیرپروژه های مختلف و واگذاری آن به دانشگاه ها و مراکز تحقیقاتی حوزه و دانشگاه است.

٣ ) لوازم اجرایی و پیاده سازی

با وجود دو رکن اصلی تمدن سازی؛ یعنی محتوا یا مبانی روشن نظری، نقشه اجرایی یا الگوی مفهومی نظام اجتماعی و فرهنگی مدون که در قسمت های قبلی ذکر شد، آن چه لازمه تحقق الگوی توسعه اسلامی در مقیاس ملی یا شهری است، وجود عوامل اجرایی یا صحنه گردانان میدان عمل می باشد. در یک دسته بندی کلی می توان صحنه گردانان میدان عمل را به مجریان؛ مواد و ابزار مورد نیاز، دانش تجربی یا فنی و محیط جغرافیایی و تاریخی مساعد نام برد.

مواد اولیه مورد نیاز می تواند شامل مواد طبیعی و معنوی باشد که در بخش گذشته به مواد معنوی اشاره شد. مجریان میدان عمل نیز شامل مدیران، مشاوران، کارشناسان و کارکنان بخش های مختلف هستند. منظور از محیط جغرافیایی و تاریخی مناسب انتخاب مکان و زمان مساعد برای بازمهندسی نظام فرهنگی و اجتماعی جامعه است.

البته بدیهی است در اغلب مواقع همه این شرایط با هم و در کنار هم قابل جمع نیستند؛ در این جاست که عامل انسانی به عنوان خلیفه الهی نقش محوری خود را باید نشان دهد و باید با مدیریت مناسب خلاءهای موجود را تکمیل نماید و با جایگزینی منابع معنوی به جای عوامل مادی حرکت به سمت توسعه و تعالی را پی گیری کند. این امر مستلزم صبر و استقامت و اتصال به منابع معنوی حیات است که به برکت وجود اولیاء الهی محقق می شود. این حقیقت راز نیاز جامعه دینی به مقام ولایت بنده معصوم یا نایب او را نیز نشان می دهد و همین حقیقت است که نقطه تمایز نظام مدیریت الهی از مدیریت های مادی است.

اما آن چه لازم است به عنوان یک پیش نیاز مورد توجه متولیان امور قرار گیرد تا حرکت به سوی شهر آرمانی و جامعه الهی عملا آغاز شود این است که به موازات تکمیل بخش های گذشته یعنی تامین مایحتاج معنوی ایجاد تمدن الهی، طراحی نقشه اجرایی یا الگوی مفهومی نظام اجتماعی و فرهنگی، بایستی کار عملی برای تامین و تجهیز عوامل اجرایی نیز در دستور کار قرار گیرد، این جاست که ضرورت بازمهندسی نظام آموزشی و تربیتی برای تربیت مدیران و مجریان، تحول و بازمهندسی زیربناهای زندگی، بازمهندسی محیط و مبلمان شهری و روستایی با نگاه سیستمی به منظومه نیازها و مولفه های زندگی اجتماعی، زیرساخت های ارتباطی، سخت افزار لازم برای اداره زندگی و کشف منابع خام قابل فرآوری به موارد فوق و دانش تجربی لازم برای انجام اقدامات مزبور، ضرورت خود را نمایان می کند.

از این جهت لازم است اقدامات زیر به عنوان لوازم اجرایی و عملیاتی مدنظر قرار گیرد:

" تعیین استانداردهای مدیران و مجریان پروژه آرمان شهر یا تمدن اسلامی و ایجاد تحول در نظام آموزشی به صورت کلان

" ایجاد پایلوت هایی عملی با هدف تربیت منابع انسانی و تدوین دانش تجربی لازم

" تحول در نظام طراحی و برنامه ریزی با پرهیز از بخشی نگری و جزئی نگری به ابعاد توسعه؛ زیرا در الگوی توسعه اسلامی جامعیت یکی از اصول اساسی است بنابراین باید در اجرای طرح های اقتصادی به الزامات فرهنگی توجه نمود و در اجرای پروژه های فرهنگی به ملزومات اقتصادی و...

" برنامه ریزی کلان برای توسعه زیرساخت ها با توجه به اهداف راهبردی تمدن اسلامی یا آرمان شهر، برای نمونه اگر در افق جامعه الهی کسب معرفت و بصیرت شرط تکمیل ایمان و تامین سعادت فردی و اجتماعی است و افراد باید در حوزه کاری خود براساس اصل العلم امام العمل دانش حداقلی اداره زندگی را داشته باشند ضرورت است شاهرگ های ارتباطات علمی در تمامی اجزای کالبدی جامعه و برای همه آحاد آن فراهم شود؛ یا اگر عدالت فراگیر از شاخص های اصلی تمدن اسلامی و آرمان شهر می باشد لازم است شبکه قوانین و مقررات، راه های ارتباطی و مواصلاتی، توزیع منابع و ثروت های مادی و معنوی به نحو مناسب بازمهندسی شود.

حسین زمانی