سیر خاطره‌نگاری زنان در دوره قاجار

همزمان با تاسیس سلسله قاجار، تحولات مهمی در عرصه جهانی شکل گرفت که ایران نیز از آن بی‌نصیب نماند. جریان خاطره‌نگاری که در اواسط عصر ناصری شکل گرفت نیز متاثر از این فضاست. «فردیت» …

همزمان با تاسیس سلسله قاجار، تحولات مهمی در عرصه جهانی شکل گرفت که ایران نیز از آن بی‌نصیب نماند. جریان خاطره‌نگاری که در اواسط عصر ناصری شکل گرفت نیز متاثر از این فضاست. «فردیت» و تکیه بر «من فردی»، اساس و مبنای خاطره نگاری است. تحقیق در ارتباط با تحول خاطره‌نگاری این دوران با مطالعه ۷۴ اثر که بعضی کوتاه و بعضی در چند مجلد بوده‌اند، انجام شده است. و در مجموع ۶۹ خاطره‌نگار مرد و پنج خاطره‌نگار زن مورد بررسی قرار گرفته‌اند. خاطرات این زنان بین سال‌های ۱۲۹۷ تا ۱۳۸۰ شمسی به ثبت رسیده است.

از پنج اثر موجود، دو اثر در عصر مشروطه و پایان قاجار و سه اثر دیگر در عهد پهلوی اول به چاپ رسیده است و خواننده این سرگذشت نامه‌ها به نوعی شاهد بازتاب زندگی زنان قاجاری است که در آنها هم چنین مسائل خصوصی و خانوادگی ذکر شده و به نقش مردان نیز توجه شده است.پنج زنی که خاطرات خود را به رشته تحریر درآورده‌اند عبارتند از: سردار مریم بختیاری، تاج‌السلطنه، مونس الدوله، خدیجه افضل وزیری و مهرماه فرمان فرماییان. که عمدتا این خاطرات در میان سالی و پس از آن ثبت شده و به صورت روزانه یا سالانه نبوده است و معمولا از زمان نگارش تا انتشار آن نیم فقرنی فاصله وجود دارد. چهار تن از این خاطره‌نگاران به طبقات مسلط جامعه تعلق داشته‌اند و تنها خانم خدیجه افضل وزیری متعلق به طبقه متوسط است. از تفاوت‌های عمده تاریخ نگاری‌های زنان و مردان این است که زنان برخلاف مردان که بیشتر موضوعات سیاسی را مدنظر داشته‌اند، به موضوعات فرهنگی و اجتماعی پرداخته‌اند.

سردار مریم بختیاری که پدرش به دست ظل‌السلطان در اصفهان کشته شده است، تا حدی به مسائل سیاسی در خاطراتش که با صداقت خاصی نوشته شده، توجه دارد. تاج‌السلطنه دوازدهمین دختر ناصرالدین شاه متولد ۱۳۰۱ق و متعلق به خاندان شاهی است اما خاطراتش بیش از توجه به حاکمیت و سیاست، مشحون از حوادث زندگی فردی او و تشریح حرم شاهی و اندرونی مظفرالدین شاه است و تنها اشاراتی به شخصیت‌های سیاسی دارد. مونس الدوله ندیمه انیس الدوله زن ناصرالدین شاه قاجار، خاطراتش که در مجله زن روز چاپ شده سرشار از داده‌های فرهنگی مربوط به زندگی زنان قاجاری است. افضل وزیری فرزند بی‌بی خانم استرآبادی نیز مقالاتی به جراید دوران خود برای انتشار داده و بعدها خاطراتش توسط فرزندش مهرانگیز ملاح تنظیم و چاپ می‌شود. مهرماه فرمان فرماییان نیز در کتاب «زیرنگاه پدر» به شرح زندگی خود و اندرونی پدر و مراسم و آیین‌های آن دوران و تعلیم و تربیت و عقاید و افکار زنان می‌پردازد.

دلایل فردی و روانی در خاطره نگاری زنان نقش عمده را داشته و توجه ویژه به زندگی زنان و وضع آنان داشته‌اند اما این مساله آنان را از نوشتن از مردان بازنداشته هرچند که این مردان عمدتا از محارمشان بوده‌اند و با این وجود برای پدر، همسر و برادر جایگاه یکسان قایل نبودند و به همان نسبتی که پدر و برادر را تکریم کرده‌اند و گناهان و عیوب‌شان را پوشانده‌اند، نسبت به همسر نگاه منفی داشته‌اند.

سمیه عباسی