اخلاق و سیاست در منظومه فكری ابن مسكویه

ابن مسكویه نظریه اخلاقی خود را بر دریافت ویژه ای از فلسفه سیاسی طرح می كند كه در آن نیل به سعادت غایت زندگی اخلاقی است كه این امر جز در مدینه و از مجرای آن امكان پذیر نیست

جایگاه ابن‌مسكویه در تاریخ تفكر اسلامی‌از جهت پرداختن به اخلاق و به تبع آن سیاست .قابل توجه است. او به سنتی در تفكر اسلامی‌تعلق دارد كه وزن ویژه‌ای را برای عقل و خرد قائل است. ابن‌مسكویه جزو اندیشمندان عصر زرین تمدن اسلامی‌است. ابن مسكویه از آن دسته از اندیشمندان اسلامی‌است كه گرایش فلسفی و خردگرا داشته‌اند. جایگاه مهم ابن‌مسكویه در فرهنگ و اندیشه اسلامی‌- ایرانی از این جهت است كه او در پی پیوند عقل با جنبه‌‌های خردگرای منابع نقلی بوده است.از دیدگاه مسكویه و خردگرایان، فلسفه برترین دانش در جهت كشف حقیقت است و روح دیانت نیز در واقع با آن هماهنگ و سازگار است. به همین خاطر است كه اخلاق سیاسی ابن‌مسكویه مبنایی عقلی و فلسفی دارد. ابن‌مسكویه در این زمینه تحت تاثیر ارسطو در كتاب اخلاق نیكوماخوسی و فارابی است. او نیز تاكید می‌كند كه انسان بالطبع مدنی است، یعنی اینكه انسان نیازمند مدینه‌ای است كه در كنار دیگران به سعادت انسانی دست یابد.

به نظر او فضیلت و اخلاق واقعی و حقیقی در زهد و گوشه‌گیری به دست نمی‌آید، بلكه تنها در جامعه و از طریق تعامل با دیگر افراد جامعه كسب می‌شود. ابن‌مسكویه مشخصا در این زمینه می‌گوید: آن كس كه با مردم اختلاط نكرد و در مدینه رحل اقامت نیفكند عفت و عدالت در او ظاهر نمی‌شود، بلكه قوه‌‌ها و ملكه‌‌های او به سبب آنكه به خیر و شر میل نمی‌كند عاطل می‌ماند و وقتی آن قوه‌‌ها و ملكه‌‌ها عاطل ماندند با عدم ظهور فعالیت‌های خاص آنها، آن شخص در ردیف جمادات و مردگان در می‌آید. به همین دلیل است كه آن شخص گمان می‌برد كه دارای عفت است و یا دیگران چنین گمان می‌برند و حال آنكه چنین نیست و یا اینكه گمان می‌برند عادل است. حال آنكه چنین نیست و همین طور در فضیلت‌های دیگر.

منظور از این قول ابن‌مسكویه این است كه وقتی از این افراد ضد فضیلت كه همان شر باشد ظاهر نشود گمان برده می‌شود كه آنان، اشخاص با فضیلتی هستند و حال آنكه فضیلت‌ها اموری عدمی ‌نیستند بلكه افعال و اعمالی هستند كه در اختلاط و همزیستی با افراد و شركت در اجتماع ظاهر می‌شود. ما یاد دادن و یادگرفتن آن فضایل انسانی را وجهه همت خویش ساخته‌ایم كه همزیستی، اختلاط با دیگران و تحمل آزار آنان را امكان پذیر می‌كند و بدین ترتیب از مجرا و به وسیله آن فضیلت‌ها هر بار كه به حالتی دیگر گذر می‌كنیم به سعادت جدیدی نائل می‌آییم.

از این رو، ابن‌مسكویه نظریه اخلاقی خود را بر دریافت ویژه‌ای از فلسفه سیاسی طرح می‌كند كه در آن نیل به سعادت غایت زندگی اخلاقی است كه این امر جز در مدینه و از مجرای آن امكان‌پذیر نیست. چراكه سعادت فردی بخشی از سعادت عمومی‌ جامعه است و آن كس كه شهروند مدینه‌ای نیست نمی‌تواند بهره‌ای از سعادت كامل مدینه داشته باشد. از دیگر ویژگی‌های نظریه اخلاقی ابن‌مسكویه جایگاه مهمی ‌است كه او برای امام در راهبری به سوی سعادت و فضیلت قایل است.امام نزد وی پاسدار دین و نگهبان سنت و شریعت است كه ابن‌مسكویه از آن دریافتی فلسفی و مدنی ارایه می‌كند. امام یعنی اداره كننده مدینه، جایگاه هریك از مردم را او می‌داند به هر فرد مرتبه‌ای برابر با توانایی‌‌های فطری او می‌دهد. یكی از وظایف مهم امام پاسداری از عدالت به عنوان مهم‌ترین اصل حكومتی است.