غدیر در كلام حضرت زهراعلیهاالسلام

هفتاد روز از حادثه بسیار مهم و تاریخی غدیر خم گذشته بود كه رسول مكرم اسلام صلی الله علیه و آله و سلم دیده از جهان خاكی فرو بست و روح مطهرش به عالم ملكوت عروج كرد

● مقدمه

هفتاد روز از حادثه بسیار مهم و تاریخی غدیر خم گذشته بود كه رسول مكرم اسلام صلی ‏الله ‏علیه ‏و ‏آله ‏و سلم دیده از جهان خاكی فرو بست و روح مطهرش به عالم ملكوت عروج كرد. ارتحال پیامبر صلی ‏الله ‏علیه ‏و ‏آله ‏و سلم موجی از غم و اندوه در فضای جامعه نوپای اسلامی ایجاد كرد. بار مصیبت چنان سنگین شد كه بسیاری در حیرت فرو رفته و از خود بی خود گشتند و از تصمیم‏گیری مناسب و شایسته باز ماندند. جمعی نیز كه از قبل خود را آماده چنین روزی كرده بودند، حال و هوای جامعه را برای ایجاد گرد و غبار، مناسب یافتند و با گِل آلودن نمودن آب، به دنبال گرفتن ماهی مراد خود رفتند. ستاره امیدی كه در غدیر خم طلوع كرده و آرام‏بخش دل‏های مؤمنان گشته بود، در لابلای گرد و غبار فتنه، از دیدگان كم فروغ، محو شد. در میان ظلمت ارتحال آفتاب، شب‏پره‏ها به تكاپو افتادند و با هجوم به خانه وحی، تلاش مذبوحانه‏ای را برای فرونشاندن نور خدا آغاز كردند؛ غافل از آن كه نور خدا با آن دسیسه‏ها خاموش شدنی نیست.

گر چه در این حمله و هجوم، آتش به كاشانه تنها یادگار رسول خدا صلی ‏الله ‏علیه ‏و ‏آله‏ افتاد، و گل محمّدی صلی ‏الله ‏علیه‏ و‏ آله ‏و سلم مظلومانه در پشت در، پرپر گشت، سینه دریایی‏اش شكافت و پهلویش بشكست؛ اما در عین حال، او، قدِ خمیده از ظلم و ستم را برافراشت و با دست الهی خود به دامن ولایت آویخت و با تمسك به حبل الله المتین و با صلابت و شهامتی بی‏نظیر از حقانیت امیرمؤمنان علیه‏السلام سخن‏ها گفت، و از غربت او نشان‏ها داد.

علاوه بر محدثان شیعه كه همگی حدیث غدیر را نقل كرده‏اند، اغلب محدثان بزرگ اهل سنت و مورخان جهان اسلام حدیث غدیر را نقل و صحت آن را تأیید نموده‏اند؛ تا آنجا كه اگر كسی در صحت این حدیث تردید داشته باشد، باید به همه احادیث دیگر و حتی مسائل بدیهی اسلام نیز با دیده تردید بنگرد.رسول خدا صلی‏الله‏علیه‏ و‏ آله‏ فرمود: مَثَلِ امام (مثل علی)، همانند كعبه است، كه مردم به سراغ آن می‏روند، نه آن كه كعبه به سراغ مردم بیاید.

زهرای اطهرعلیهاالسلام دفاع جانانه‏ای از ولایت امیرمؤمنان علیه‏السلام نمود و در این راه، مشتاقانه جام پرافتخار شهادت را سر كشید و افتخار اولین شهید راه ولایت را تا ابد به نام خود ثبت كرد؛ ولی این دفاع نیز همانند خود آن بانوی بزرگوار، در هاله‏ای از غربت و مظلومیت قرار گرفت و آن گونه كه سزاوار بود به شیعیان وی نیز منتقل نشد.

به رغم عمر بسیار كوتاه حضرت صدیقه طاهره علیهاالسلام ، پس از ارتحال پدر بزرگوارشان، آثار به یادگار مانده از ایشان در آن دوران بحرانی و پر تنش، بیانگر عزم راسخ و صلابت و شجاعت فوق العاده حضرت در دفاع از ولایت امیرمؤمنان علیه‏السلام است. جدیت ایشان در این راه، كه منجر به شهادت مظلومانه‏اش شد، نشان از توجه ویژه و اهتمام خاص حضرت به مسأله امامت امت و زمامداری جامعه مسلمانان دارد.

از جمله محورهایی كه در احتجاجات و سخنان حضرت زهرا علیهاالسلام جلب توجه می‏كند، نقل «حدیث غدیر» است كه موضوع نوشتار حاضر نیز همین مطلب است. در این نوشتار تلاش شده است استنادات حضرت به حدیث غدیر، در حد امكان از منابع كهن و معتبر حدیثی و تاریخی جمع آوری و تقدیم علاقمندان به غدیر گردد؛ اما قبل از پرداختن به این موضوع، پاسخ به دو سؤال ضروری به نظر می‏رسد:

۱) چرا حضرت فاطمه زهرا علیهاالسلام محور بحث قرار گرفته است؟

۲) چرا در میان سخنان ایشان، فقط به حدیث غدیر پرداخته شده است؟

چرا حضرت زهرا علیهاالسلام ؟

چه ویژگی‏هایی در شخصیت حضرت زهرا علیهاالسلام هست كه موجب شده ایشان به عنوان محور اصلی بحث، انتخاب و استناد آن حضرت به حدیث غدیر، از اهمیت خاصی برخوردار گردد و حتی بر اعتبار آن حدیث بیافزاید؟

▪ دلایل فراوانی برای انتخاب حضرت زهرا علیهاالسلام وجود دارد از جمله:

۱) حضرت زهرا علیهاالسلام نزدیك‏ترین نسبت را با رسول خدا صلی‏ الله ‏علیه ‏و ‏آله ‏و سلم داشت. او یگانه دختر رسول خدا صلی ‏الله ‏علیه ‏و ‏آله ‏و سلم بود كه نسل پاك نبوی از طریق او ادامه می‏یافت و امامان از فرزندان ایشان بودند. احترام فوق العاده پیامبر خدا صلی ‏الله ‏علیه ‏و ‏آله‏ و سلم نسبت به این دختر، حاكی از شخصیت ممتاز او بود و سفارش‏های مكرر رسول خدا صلی ‏الله ‏علیه‏ و ‏آله ‏و سلم به مؤمنان درباره حفظ حرمت او، منزلت بس عالی او را برای همگان روشن ساخته بود. حضرت زهرا علیهاالسلام بیش از همه، متوجه این موقعیت عالی بود و سنگینی بار مسؤولیت را نسبت به این جایگاه، بر دوش خود احساس می‏كرد و به همین علت بیشترین تلاش خود را جهت استفاده كامل و مفید از این موقعیت، برای یاری دین خدا و امام حق به عمل آورد.

۲) قرآن منزلتی رفیع و عظمتی خاصی برای حضرت فاطمه علیهاالسلام تعریف كرده است. در آیه مباهله با تعبیر «نسائنا» از ایشان یاد شده و در آیه تطهیر، خداوند بر پاك و مطهر بودنشان شهادت داده است. در سوره «الانسان» با یادآوری داستان اطعام یتیم و مسكین و اسیر و اخلاص وصف ناشدنی ایشان، از برترین پاداش‏های الهی در حق آنان یاد شده است. و در كوچك‏ترین سوره قرآن یكی از بزرگترین عطایای الهی به حضرت رسول صلی‏ الله ‏علیه ‏و ‏آله، وجود نازنین زهرای اطهر، كه حقیقت كوثر است، معرفی شده و در آیه مودّت، محبت ایشان اجر رسالت نبوی صلی‏ الله‏ علیه‏ و ‏آله‏ و سلم به شمار آمده است.

همه اینها و آیات دیگر، بیانگر مقام رفیع معنوی و كمال عبودیت و عصمت ایشان بوده و جایگاه خاص هدایتی ایشان را در جامعه اسلامی تبیین می‏نماید.

۳) فاطمه زهرا علیهاالسلام در دوران غربت اسلام به دنیا آمد و از همان اوان كودكی، در كانون اصلی مبارزه، با طعم سختی‏ها و مشكلات آشنا شد. هیچ كس مانند او شاهد زحمات طاقت فرسا و شبانه روزی رسول خدا صلوات الله علیه نبود. گرد و غبار خستگی، با دستان كوچك او از رخسار مبارك رسول خدا صلی ‏الله‏علیه ‏و ‏آله‏ پاك می‏شد و در خلوت‏های پیامبر، او بود كه درد دل‏های پدر را به گوش جان می‏شنید و با نثار محبت‏های خود او را غرق در سرور می‏كرد و همانند مادری دلسوز، سر حضرت را بر دامن می‏گرفت و آرام بخش دلش می‏گشت؛ تا آنجا كه از پدر لقب «امّ ‏ابیها» را دریافت نمود. حضرت زهرا علیهاالسلام نمی‏توانست بعد از ارتحال رسول خدا صلی‏الله‏علیه‏ و ‏آله‏ شاهد پژمرده شدن نهال نورس اسلام باشد، كه با آن همه زحمات رسول خدا صلی‏الله‏علیه‏ و‏ آله‏ از زمین سر برآورده و با خون دل‏های فراوان سیراب شده بود. آیا شخصیتی مانند زهرا علیهاالسلام می‏توانست در مقابل این مسأله، خاموش بنشیند و نگران نباشد؟

۴) حضرت زهرا علیهاالسلام همسری امیرمؤمنان علیه‏السلام را بر عهده ‏داشت كه دومین شخصیت ممتاز جهان اسلام؛ بلكه جهان بشریت بود. پیوند این دو نور الهی از نوع پیوندهای عادی زمینی نبود؛ بلكه بنا به تصریح رسول خدا صلی‏الله‏علیه‏ و ‏آله‏ این ازدواج یك « پیوند آسمانی» بود و اگر علی علیه‏السلام نبود، برای زهرای اطهر علیهاالسلام همسری شایسته پیدا نمی‏شد. شناخت حضرت از شخصیت امیرمؤمنان علیه‏السلام عمیق‏ترین شناخت‏ها بود. آنچه را كه دیگران فقط شعاعی از علی علیه‏السلام دیده بودند، ایشان با تمام وجود خود لمس كرده بود و از اخلاص و صفای علوی و از سوز دل و خیرخواهی وی آگاه بود. او از جان گذشتگی‏های فراوان علی علیه‏السلام و شهادت‏طلبی‏های او را هماره تجربه كرده بود. فاطمه علیهاالسلام پیكر پر جراحت علی علیه‏السلام را بارها و بارها مداوا نموده بود و شاهد بود چگونه زخم‏های گذشته التیام نیافته، زخم‏های جدیدی بر همان جا می‏نشیند؛ اما علی علیه‏السلام خم به ابرو نمی‏آورد و همیشه در پیشاپیش صف مجاهدان در راه خدا قرار داشت.

۵) حضرت‏ زهرا علیهاالسلام در بیت نبوت بزرگ شده بود و در دوران ده ساله حكومت اسلامی در كانون اصلی حوادث مهم سیاسی و اجتماعی قرار داشت و با تیزبینی و هوشیاری فوق‌العاده خود، تمامی جریانات آشكار و پنهان را می‏شناخت و از ویژگی‏های افراد مؤثر نیز آگاهی كامل داشت. او از یك سو، رسول خدا صلی‏الله‏علیه ‏و ‏آله‏ را دیده بود كه برای تداوم صحیح حكومت اسلامی و بالندگی و رشد آن، تدابیر مختلفی می‏اندیشید و زمینه سازی‏های لازم را برای امامت امیرمؤمنان علیه‏السلام فراهم می‏آورد و از سوی دیگر، شاهد نگرانی‏های رسول خدا صلی‏الله‏علیه ‏و ‏آله‏ و یاران نزدیك وی از وجود جریانات مخفی و مرموز در بطن جامعه بود كه در صدد بودند با دستیابی به قدرت، مسیر حكومت اسلامی را تغییر دهند.

با وفات رسول خدا صلی‏الله‏علیه‏ و ‏آله‏ نگرانی‏ها جدی‏تر شد و جریانات پنهان سر برون آوردند و از بحران به وجود آمده بیش‏ترین استفاده را كرده و بر اوضاع مسلط شدند. زهرای اطهر علیهاالسلام با آگاهی كامل از تدابیر رسول خدا صلی‏الله‏علیه‏ و‏ آله‏ جهت امامت امیرمؤمنان علیه‏السلام و با شناختی كه از شخصیت علی علیه‏السلام داشت، كه یگانه فرد شایسته برای زمامداری مسلمانان بود و با اطلاع از اوضاع سیاسی جامعه نوپای اسلامی كه با صدها خطر مواجه بود، وظیفه خود می‏دانست كه از حق الهی امیرمؤمنان علیه‏السلام دفاع نماید و در این راه، هیچ كوتاه نیاید. به همین دلیل بیش‏ترین حمله نیز به ایشان شد و خشن‏ترین برخوردها با او صورت گرفت و آن حضرت نیز با كمال شجاعت و شهامت تا پای جان ایستاد.

گرچه رسول خدا صلی‏الله‏علیه ‏و ‏آله‏ در فرصت‏های مختلف و موقعیت‏های متفاوت، بر امامت و جانشینی حضرت علی علیه‏السلام تصریح كرده بودند؛ اما اعلام رسمی این مطلب مهم در «غدیر خم» بوده است. با توجه به این كه این اعلام بعد از«حجهٔ ‏الوداع» بود و همه مسلمانان متوجه نزدیك شدن حادثه رحلت پیامبر صلی‏الله‏علیه‏ و ‏آله‏ بودند و به طور طبیعی در انتظار معرفی جانشین ایشان به سر می‏بردند؛ رسمیت بیشتری به روز غدیر داده بود.

۶) همان گونه كه با آغاز رسالت پیامبراسلام صلی‏الله‏علیه‏ و‏ آله‏ شخصیت ممتازی چون خدیجه در كنار ایشان قرار گرفت و در دوران غربت اسلام، با تمام توان و استعداد به یاری حضرتش پرداخت، با آغاز امامت امیرمؤمنان علیه‏السلام نیز، شخصیت بی‏نظیری همانند فاطمه زهرا علیهاالسلام به حمایت از ایشان شتافت و همه سرمایه‏های خود را در دفاع از مولای متقیان نثار كرد. او با سعی و تلاش شبانه روزی خود غبار غربت را از رخسار امیرمؤمنان علیه‏السلام زدود و تحمل بارسنگین مظلومیت را برای ایشان آسان نمود و به حق، لقب «اولین شهید راه ولایت» را به خود اختصاص داد. اولین شهید راه ولایت یعنی كسی كه در آن فضای پر شبهه، و آكنده از فتنه‏های گوناگون كه در لابلای غبار برخاسته از آشوب و بلوا همه را گرفتار كرده بود، بتواند با حفظ بصیرتِ خود، لحظه‏ای در تشخیص حق خطا نكند و در دفاع از حق كم‏ترین تردیدی به خود راه ندهد. چنین انتظاری در آن شرایط، فقط از حضرت زهرا علیهاالسلام انتظار می‏رفت و بس. الحق كه ایشان این رسالت را به نحو احسن و اكمل به انجام رساند. به راستی آن حضرت با كلام و عمل خود نشان داد كه «ولایت»، قلب تپنده مكتب و روح دین است و بر كسانی كه دغدغه حفظ مكتب دارند، جان فشانی در راه ولایت و گذشتن از همه تعلقات برای پاسداری از امامت، مهم‏ترین وظیفه است. به همین دلیل است كه تك تك كلمات ایشان سندی زنده و گویا و در كمال اعتبار برای همه دلسوزان دین و امت است. سندی كه با خون پاك حضرت زهرا علیهاالسلام به امضا رسیده است و همچون امانتی گرانبها در دستان شیعیانش قرارگرفته، تا با اقتدا به آن بزرگوار، راه پر فراز و نشیب دفاع از دین و ولایت را با قدم‏های استوار و پر صلابت بپیمایند.

● چرا غدیر؟

با این كه سخنان زیادی در موضوعات مختلف از حضرت زهرا علیهاالسلام نقل شده است، چرا در مقاله حاضر فقط حدیث غدیر، مورد توجه قرار گرفته است؟ چه خصوصیاتی در حدیث غدیر هست كه محور اصلی بحث گشته است؟

در جواب باید گفت: گر چه شیعه برای اثبات ادعای خود ـ مبنی بر امامت امیرمؤمنان علیه‏السلام و جانشینی ایشان نسبت به پیامبر ـ دلایل فراوانی دارد؛ اما در این میان، حدیث غدیر از ویژگی‏ها و امتیازاتی برخوردار است كه آن را نسبت به دلایل دیگر، برتر و شاخص‏تر كرده است؛ از جمله:

الف) علاوه بر محدثان شیعه كه همگی حدیث غدیر را نقل كرده‏اند، اغلب محدثان بزرگ اهل سنت و مورخان جهان اسلام حدیث غدیر را نقل و صحت آن را تأیید نموده‏اند؛ تا آنجا كه اگر كسی در صحت این حدیث تردید داشته باشد، باید به همه احادیث دیگر و حتی مسائل بدیهی اسلام نیز با دیده تردید بنگرد.

پی‏نوشت‏ها:

۱. مائده / ۶۷.

۲. همان / ۳.

۳. الغدیر، ج ۱، ص ۹۷.

۴. الاحتجاج، طبرسی، ج ۱، ص ۲۰۲/ الامامهٔ و السیاسهٔ، ج ۱، ص ۳۰/ الامالی، شیخ مفید، مجلس ۶، ح ۹/ بحارالانوار، ج ۲۸، ص ۲۰۴ و ۳۵۶/ نهج الحیاهٔ، محمد دشتی، ص ۱۲۷ و ۱۲۸.

۵. قصص / ۶۸.

۶. حج / ۴۶.

۷. كفایهٔ‏الاثر، ص ۱۹۸/ الصراط المستقیم، ج ۲، ص ۱۲۳/ بحارالانوار، ج ۳۶، ص ۳۵۳، نهج الحیاهٔ، ص ۳۸ ـ ۴۰.

۸. دلائل الامامهٔ، صص ۳۷ و ۳۸/ الخصال، ج ۱، ص ۱۷۳/ بحارالانوار، ج ۳۰، ص ۱۲۴.

منابع:

۱. الاحتجاج، علامه طبرسی، انتشارات اسوه، چاپ اول، ۱۴۱۳ ق.

۲. أسنی المطالب فی مناقب سیّدناعلیّ بن ابی‏طالب، ابوالخیر محمد الجزری الشافعی، مكتبهٔ الامام امیرمؤمنان(ع)، اصفهان.

۳. الامالی، شیخ مفید، چاپ كنگره جهانی هزاره شیخ مفید، قم، چاپ دوم، ۱۴۱۳ ق.

۴. الامامهٔ والسیاسهٔ، ابن قتیبهٔ الدینوری، انتشارات الشریف الرضی، قم، چاپ اول، ۱۴۱۳ ق.

۵. بحارالانوار، علامه مجلسی، مؤسّسهٔ الوفاء، بیروت، ۱۴۰۴ ق.

۶. الخصال، شیخ صدوق، انتشارات جامعه مدرّسین حوزه علمیه قم، چاپ دوم، ۱۴۰۳ ق.

۷. دلائل الامامهٔ، محمد بن جریر طبری، كتابخانه حیدریه، نجف اشرف، ۱۳۸۳ ق.

۸. الصراط المستقیم، علامه زین‏الدین علی بن یونس نباطی بیاضی، كتابخانه حیدریه، نجف اشرف، چاپ اول ۱۳۸۴ ق.

۹. الغدیر، علامه امینی، دارالكتاب العربی، بیروت، چاپ سوم، ۱۳۸۷ ق.

۱۰. كفایهٔ‏الاثر، ابوالقاسم علی بن محمد بن علی خزّاز قمی رازی، انتشارات بیدار، قم، ۱۴۰۱ ق.

" محمد محمدیان تبریزی"

---