فرا تر از واژه

مساله هرمنوتیك علم تفسیر در باب هرگونه انتقال اندیشه بین انسان ها از جایگاهی اساسی برخوردار است, زیرا كلمات هیچ جا در نزد همگان دارای معانی كاملاً بی ابهام و یكسان نیستند

مساله هرمنوتیك (علم تفسیر) در باب هرگونه انتقال اندیشه بین انسان ها از جایگاهی اساسی برخوردار است، زیرا كلمات هیچ جا در نزد همگان دارای معانی كاملاً بی ابهام و یكسان نیستند. هر كسی كه به قرائت متنی اقدام می كند، این كار را با حساسیت ،پیش فرض ها، فرهنگ خاص و گرایش های شخصی خود انجام می دهد. آنچه در مورد هر متنی صادق است، و به طریق اولی در مورد كتاب مقدس و جاودانه ای همچون قرآن نیز صدق می كند، این است كه قرائت و فهم هر كس خاص خود اوست و با قرائت و فهم هیچ فرد دیگری یكسان نیست. نوشتار حاضر با نگاهی به كتاب «تأویلات القرآن از دیدگاه عبدالرزاق كاشانی» اثر پی یر لوری كه توسط انتشارات حكمت به چاپ رسیده است به بحث تأویل باطنی قرآن می پردازد.

در میان مسلمین، صوفیه، باطنیان و اخوان الصفا در بسیاری از موارد به تأویل تمسك جسته اند و حتی از قدمای متصوفه نیز واسطی، شبلی، نوری و حلاج تاویل هایی در باب برخی از آیات قرآن نقل شده است. البته پل نویا آغاز تاویل باطنی قرآن را از زمان امام جعفر صادق (ع) و تعلیمات ایشان و نیز تاویل قرآن منسوب به ایشان یعنی «مصباح الشریعه» می داند كه البته در انتساب اثر مذكور به رئیس مكتب جعفری تردیدهایی وجود دارد. ولی در تاریخ متصوفه، از قرن سوم به بعد، تفاسیری از بخشی از یك سوره یا قسمتی از قرآن یا تمام قرآن به دست رسیده است كه در آنها نشانه هایی از ذوق و تأویل باطنی را می توان سراغ گرفت.

عبدالرزاق كاشانی یكی از نام آوران عرصه ترویج و انتظام بنای فكری و مكتب محی الدین ابن عربی است. از وی آثار گرانسنگ متعددی بر جای مانده كه برخی از آنها در نوع خود در تاریخ تصوف بی بدیل است. در واقع، كاشانی در شمار پركارترین نویسندگان تمام حوزه های تصوف اسلامی است، چه در دوران تكامل و رواج عرفان. دورانی كه با حضور شیخ اكبر و ابن فارض آغاز شد كمتر نویسنده ای بسان كاشانی به تدوین نظرگاه های خانقاهیان پرداخته است به گونه ای كه در این دوران نه تنها دست نوشته های بزرگانی همچون تلمسانی، جندی و فرغانی به تنوع و حجم آثار كاشانی نیست، بلكه حتی محیی الدین در این وادی همسان عبدالرزاق كاشانی نیست.

كاشانی با مطالعه «فصوص الحكم» با عقاید ابن عربی آشنا شد و این آشنایی، سرفصل مهمی در زندگی عبد الرزاق بود؛ چرا كه وی با اینكه از مشایخ سهروردیه ارشاد یافته بود، به یكی از بزرگ ترین شارحان و مروجان مكتب وحدت وجودی پس از صدرالدین قونوی تبدیل شد، به طوری كه با وجود چهره های برجسته ای در میان شاگردان و مروجان عقاید شیخ اكبر ،كاشانی از جایگاهی والا و منحصر به فرد برخوردار است. زیرا وی با بیان ساده، روشن و محققانه به نظام مندی نظریات شیخ اكبر پرداخت و برخی از آثارش مثل «شرح فصوص الحكم» ، «تاویلات القرآن»، «لطایف الاعلام فی اشارات اهل الالهام» در نوع خود بی بدیل است و بیش از هر اثر دیگری مورد رجوع و استفاده طالبان بوده است. در حیطه راهنمانگاری كاشانی، بدون شك یگانه است و هیچ یك از نامبرداران اندیشه خانقاهی در سرتاسر حوزه تمدن اسلامی حتی خود شیخ اكبر هم درخشش او را ندارد.

یكی دیگر از ویژگی های كاشانی تلاش وی در جهت تحكیم مبانی علمی مكتب وحدت وجود از طریق تقریب آن با شریعت و قرآن كریم است و نامه وی به علاءالدوله سمنانی در جهت دفاع از عقاید شیخ اكبر و اثبات عدم مغایرت آن با شریعت و نیز تدوین «تاویلات القرآن» را می توان در این راستا برشمرد كه در آن كاشانی آیات قرآنی را منطبق با مشرب وحدت وجودی تأویل نموده است. از امتیازات دیگر كاشانی، گرایش های شیعی وی می باشد. عبدالرزاق به گرامیداشت اهل بیت و ائمه اطهار(ع)، به خصوص حضرت علی و امام جعفر صادق(ع)، می پردازد.

تاویلات القرآن بی تردید گرانسنگ ترین اثر كاشانی است. به جرأت می توان آن را در میدان تفسیر باطنی قرآن اثری منحصر به فرد دانست، چنانكه امام خمینی (ره) در تفسیر سوره حمد خویش از آن یاد می كنند. در این اثر، عبدالرزاق تفسیر قرآن را به شیوه تاویلی مبتنی بر كشف و شهود به اختصار در دو مجلد فراهم آورده است. مجلد اول دربرگیرنده مقدمه مؤلف و تأویل سوره های آغازین قرآن تا پایان سوره كهف است، و مجلد دوم مشتمل بر تاویل سوره مریم تا انتهای قرآن است. این اثر نفیس و ارزشمند از انتهای قرن نوزدهم میلادی در هند و مصر با انتساب به ابن عربی به چاپ رسیده است و همین اشتباه به چاپ بیروت در سال ۱۹۶۸ و سپس به چاپ ۱۹۷۸ بیروت نیز راه یافته است. چاپ اخیر، كه با مقدمه دكتر مصطفی غالب درباره زندگی و آثار ابن عربی و شیوه تاویل باطنی وی به چاپ رسیده است، در ایران نیز در سال ۱۳۶۸ مبنا قرار گرفته و تحت همان انتساب به ابن عربی به صورت افست با عنوان «تفسیر القرآن الكریم للشیخ الاكبر العارف بالله العلامه محی الدین ابن عربی» انتشار یافته است. همین اتفاق در چاپ های مصر (۱۲۸۳ و۱۳۱۷) نیز رخ داده است با اینكه بر همه اهل تحقیق روشن است كه این اثر تالیف عبدالرزاق كاشانی در قرن هشتم است و نه تالیف محی الدین عربی در قرن هفتم.

تاویلات، به خاطر ویژگی های خاص خود بارها در كشورهای مختلف به چاپ رسیده و در معرض تحقیقات متعددی از سوی اسلام شناسان قرار گرفته است. این تحقیقات غالباً دربرگیرنده تفسیر یك یا چند سوره از كتاب تاویلات القرآن هستند. تحقیقات ارزشمند یكی از محققین معاصر خارجی، یعنی پی یر لوری، كه درباره تاویلات القرآن تحقیق علمی و دقیقی انجام داده است تحت عنوان تاویلات القرآن كاشانی در ۱۹۸۰ در پاریس به چاپ رسیده و چاپ دوم آن با بازبینی متن اولیه و اضافاتی به آن در سال ۱۹۹۱ با مشاركت مركز ملی ادبیات فرانسه منتشر شده است. اثر مزبور در سال ۲۰۰۱ میلادی در استانبول تركیه به زبان تركی استانبولی ترجمه و چاپ شد. ترجمه این كتاب به فارسی نیز تحت عنوان «تاویلات القرآن از دیدگاه عبدالرزاق كاشانی» به فارسی ترجمه شده است.

اهمیت این اثر صرفاً به دلیل به كارگیری تأویل باطنی برای تبیین مفهوم آیات كتاب آسمانی نیست؛ زیرا «تاویلات القرآن» در حدود یك قرن پس از دوران شیخ اكبر و در زمانی به رشته تحریر درآمد كه اندیشه متصوفه با طرح نظریات ابن عربی و رواج آن در محافل صوفی توسط قونوی، فرغانی، جندی و… به اوج خود رسیده بود. به علاوه، كاشانی كه با حكمت و فلسفه نیز آشنایی داشته و از طرفی در طریقت پیرو سهروردیه بوده است، در تأویلات، بر پرداخته هایش كه غالباً رنگ محی الدینی دارند چاشنی فلسفه و ادراك ذوقی سهروردیه را نیز افزوده است.

پی یر لوری تأویل های كاشانی را در ۵ سطح دسته بندی می كند كه «بر حسب میزان ایهام و غنای رمزی هر آیه» متغیر است: ۱. تفاسیر مرتبط با ذات الهی؛ ۲. جهانشناسی معنوی صوفی؛ ۳. تطبیق هایی در سطح عالم صغیر و عالم كبیر؛۴. تطبیق با سیر روحانی صوفی و مراحل مختلف سلوك وی؛ ۵.تفسیر در سطح روانشناسی صوفی. از این میان، تطبیق با جهانشناسی صوفی یعنی عوالم گوناگون موجود در حد فاصل وجود مطلق و تعیناتی كه در مرحله نهایی خویش در عالم محسوسات و عالم ملك یا شهادت، بروز می یابند محور اصلی تاویل كاشانی را تشكیل می دهد.

---