جمعه, ۱۰ فروردین, ۱۴۰۳ / 29 March, 2024
مجله ویستا

نگاهی به کتاب جامعه شناسی روشنفکری دینی در ایران


نگاهی به کتاب جامعه شناسی روشنفکری دینی در ایران

برای سنت گرایان گویا دوره ای به نام مدرنیته وجود ندارد و اگر چیزی به این نام وجود داشته باشد بیشتر شبیه سرزمین شیاطین است

مقولاتی مانند روشنفکری، روشنفکری دینی، تجدد، مدرنیته و ... در ایران موضوع روز شده و به نحو بی سابقه ای توجه گروههای فکری جامعه را به خود جلب کرده است. مطبوعات درباره این موضوعات می نویسند و به مصاحبه و گفتگو دست می زنند؛ محافل در این زمینه ها جلسات بحث و سخنرانی می گذارند؛ دانشگاهها این مباحث را موضوع پژوهش ها و رسالات دانشجویی قرار می دهند، و ظاهراً علاقه ناشران نیز به چاپ این نوع آثار برانگیخته شده است.

جامعه شناسی روشنفکری دینی در ایران نوشته عباس کاظمی از جمله کارهای دسته اخیر یعنی رسالات دانشجویی است و انتشارات طرح نو که کتاب را منتشر کرده، در نخستین صفحه کتاب عنوان "رسائل دانشجویی" را ذکر کرده است.

اهمیت این رساله و کتاب در این است که پس از مقدمات لازم صرفا به شاخه ای از روشنفکری با نام روشنفکری دینی می پردازد و اجزاء آن را از دید منابع و مأخذی که به آنها دسترسی یافته بر می رسد. اینکه به منابع در دسترس اشاره می کنیم شاید درست نباشد.

به جرأت می توان گفت نویسنده غالب کتابها و مقالاتی را که در زبان فارسی در طول سه چهار دهه اخیر منتشر شده، برای نوشتن رساله خود بررسی و تورق کرد ه است. به همین جهت فهرست منابع کتاب، یکی از غنی ترین فهرست هایی است که در آثاری از این دست می توان یافت.

عباس کاظمی ساخت فکری رساله خود را بر این بنا می کند که ضمن تشریح هر موضوع، فرق میان گرایش های گوناگون فکری در درون یک نحله اصلی را تا آنجا که می توان از روی اسناد و منابع دریافت روشن کند.

برای مثال در گروه بزرگی که به سنت گرایان شهره اند، بین احیاگرایان دینی و سنت گرایان فرق می گذارد. به نظر نویسنده احیاگرایان دینی مانند مرتضی مطهری و آیت الله خمینی، پروژه دینی سازی جامعه جدید را دنبال می کنند و احیاگرایان، "اگرچه بنیادهای مدرنیته را نمی پذیرند" اما "آن را تمام و کمال در پرانتز نمی گذارند"، در حالی که برای سنت گرایان "گویا دوره ای به نام مدرنیته وجود ندارد و اگر چیزی به این نام وجود داشته باشد بیشتر شبیه سرزمین شیاطین است."

نویسنده توضیح می دهد که سنت گرایی به هیچ روی باب گفتگو بین دنیای سنت و مدرن را باز نمی گذارد اما احیاگرایی مخالف مدرنیسم نیست، پاسخی در برابر افراط مدرنیسم است. "[ احیاگرایان] تلاش دارند که دنیای مدرن رادرک کنند و در یک دفاع عقلانی از دین، به نوعی سنت را در مدرن بازتولید کنند."

با وجود این نویسنده انکار نمی کند که احیاگرایان با "گزینش بخش هایی از دنیای مدرن به دنبال سامان بندی مجدد یک جامعه دینی هستند."

وی در تفاوت بین احیاگرایان و روشنفکران دینی می نویسد: "روشنفکران دینی از طریق کوچک سازی دین و تضعیف فقه و تأکید بر اخلاق، به بقای دین (و یا معنویت) در عصر مدرن دل بسته اند. احیاگرایان بالعکس، به واسطه فربه سازی فقهو اصلاحات بنیادی در آن، به بازسازی جامعه مدرن بر اساس دین امید بسته اند". علاوه براینها مولف سعی می کند تمایزها و تفاوت های بین روشنفکران دینی – موضوع اصلی رساله اش – را با روشنفکران غیر مذهبی نیز روشن کند.

عمده مطالب کتاب مربوط به روشنفکری دینی جدید است، و دگرگونی و تغییرات آن را بویژه در دهه های اخیر مورد بحث قرار می دهد. مولف به درستی می نویسد که روشنفکری دینی در هر دوره از ساخت غالب روشنفکری متاثر بوده اما از دهه پنجاه به جریان غالب روشنفکری بدل شده و ساخت کلی روشنفکری را از خود متاثر ساخته است.

وی با در نظر داشتن تاریخچه روشنفکری دینی می گوید شهریور ۱۳۲۰ به بعد نقطه عطفی برای روشنفکری دینی ایران به حساب می آید زیرا از آن زمان با پدید آمدن کانون های اسلامی، این طرز تفکر در ایران رشد خود را آغاز کرد.

بااینهمه فعالیت روشنفکران دینی از دهه ۴۰ به بعد است که نمایان می شود و از این دهه است که شمار آنان در دانشگاهها و در بین دانشجویان فزونی می گیرد و فعالیت شان به کمک روحانیت توسعه می یابد. در همین سالها حسینه ارشاد به صورت کانون نیرومند روشنفکری دینی در می آید و بدل به پایگاه مهمی برای روشنفکران دینی می شود.

از نظر خاستگاه روشنفکران دینی، مولف می گوید آنان بیشتر از میان مردم دیندار و موسسات مدرن دینی برخاسته اند و پایگاه اجتماعی آنان طبقات متوسط و نوظهور است.

میدان عمل روشنفکران دینی نیز مانند دیگر روشنفکران، دانشگاهها، انجمن ها و کانون هایی مانند کانون نویسندگان و روزنامه نگاران و مانند آنها عنوان می شود اما محل نشو و نمای آنان در کانون هایی مانند "کانون اسلام" (بازرگان و طالقانی - ۱۳۱۹)، کانون توحید، کانون نشر حقایق (محمد تقی شریعتی ۱۳۲۳ ) و بعدها حسنینیه ارشاد، مسجد امام صادق، انجمن های اسلامی و همچنین موسسات تحقیقاتی و دینی پس از انقلاب است.

نویسنده می گوید "میدان های روشنفکری دینی در حال حاضر به سرعت در حال افزایش است" و موقعیت مذهبی به روشنفکران دینی کمک کرده است که بتوانند دست کم در برخی موارد با روحانیت همکاری کنند و از ابزارهای سنتی مانند مسجد، خطابه، حسینیه، کانون های اسلامی بهره ببرند.

وی روشنفکران را بطور کلی به دو دسته "برج عاج نشین" و "روشنفکران عامه" تقسیم می کند و عقیده دارد که روشنفکران دینی به الگوی روشنفکران عامه نزدیک اند.

با وجود این هرچه زمان گذشته روشنفکران غیر مذهبی و دینی به هم نزدیک تر شده‌اند. "روشنفکران غیر مذهبی به دلیل آنکه تا اندازه زیادی در موقعیت حاشیه نشینیبا روشنفکران دینی مشترک اند، ارتباط و نزدیکی بیشتری با آنان یافته اند. اگر روشنفکران دینی تا قبل از انقلاب، مورد پذیرش این دسته از روشنفکران واقع نمی شدند، بعد از انقلاب بالاخص در دهه اخیر، به دلیل اقتدارشان در تغییر آرایش نیروهای اجتماعی – سیاسی مورد اقبال بسیاری قرار گرفتند. تا آنجا که برخی از آنان [ در اینجا بویژه مقصود نویسنده داریوش آشوری است] ادعا کرده اند آینده ایران بیشتر در گرو حرکت این خط روشنفکری مذهبی است که می تواند تلفیقی میان سنت و اندیشه سنتی با میراث دنیای مدرن بکنند ... فضای باز ایجاد شده در جامعه ما و امکان گفت و گوی سالم از طریق آن ... از برکت وجود همین حرکت روشنفکری مذهبی است که از درون انقلاب ظاهر شده است."

رساله جامعه شناسی روشنفکران دینی در ایران می گوید در دهه اول انقلاب "پروژه دینی کردن جامعه"، بر "پروژه مدرن سازی جامعه" غلبه داشته اما بعدها در دهه شصت و هفتاد روشنفکران و بویژه روشنفکران دینی پروژه ایدئولوژی زدایی را بر عهده گرفتند؛ "پروژه ایدئولوژی زدایی از ساختار جامعه، ساختار سیاست و ساختار دین و در نهایت ساختار خود روشنفکران."

در واقع دهه دوم انقلاب این خصیصه را داشته است که بار دیگر پروژه مدرن سازی جامعه اولویت یابد. به عقیده نویسنده روشنفکران دینی در این زمینه نقش مهمی بازی کرده اند و موفق شده اند "پروژه اصلی خود یعنی سازگاری میان دین و مدرنیته را به اجرا" بگذارند. "آنان با طرح بسیاری از مباحث همانند رابطه "دین و آزادی"، "عقل و آزادی" و "دین و دموکراسی"، "دین و سیاست"، "دین و کثرت گرایی دینی" و "دین و حقوق بشر" تلاش کردند تا به تدریج دین را با اجزا و نهادهای جامعه مدرن سازگار نمایند."

جامعه شناسی روشنفکری دینی در ایران بجز یک مقدمه، شامل شش فصل است. فصل اول به روشنفکری و ریشه های آن در غرب می پردازد. فصل دوم به نقش دین در دگرگونی های اجتماعی اشاره دارد. فصل سوم به روشنفکری و فصل چهارم به روشنفکری دینی اختصاص یافته است. در فصل پنجم به انواع مفسران دینی و قرائت های رایج از دین توجه می شود و در فصل آخر نقش و تاثیر این قرائت در دگرگونی های اجتماعی مورد بررسی قرار می گیرد.

از میان این فصل ها، چند فصل اول کتاب یا رساله ساخت و بافت منسجمی ندارد. خام و ورز نیامده به نظر می رسد، چنان است که گویی مطالبی از این سوی و آن سوی و از این منبع و آن منبع گرد هم آمده و به زحمتی دنبال هم قرار گرفته است. در واقع بیشتر به گزارش هایی می ماند که هرچند مواد کافی برای آنها فراهم شده، اما شتاب زده نوشته شده باشند.

در عوض فصل روشنفکری دینی که پیداست بیشتر مورد علاقه و توجه نویسنده بوده و موضوع اصلی کتاب هم هست با تسلط به نگارش درآمده و پخته تر از فصل های دیگر از کار در آمده است. رویهمرفته کتاب آقای کاظمی رساله ای مهم در زمینه روشنفکری دینی و منبعی قابل توجه برای مطالعه در این باب است.

مشخصات کتاب

-جامعه شناسی روشنفکری دینی در ایران

-عباس کاظمی

-چاپ اول

-انتشارات طرح نو

مولف : سیروس علی نژاد



همچنین مشاهده کنید