فرهنگ گفتار در قرآن

آیا هر سخنی دارای ارزش و اعتبار است و بر هر سخنی می توان نام گفتار ارزشمند و پسندیده نهاد

آیا هر سخنی دارای ارزش و اعتبار است و بر هر سخنی می توان نام گفتار ارزشمند و پسندیده نهاد. مسلما جواب منفی است. چه بسیار سخنانی كه نه تنها ارزش ندارند كه در بی ارزشی آنها همان بس كه بلا، فتنه ،خونریزی و. . . را بدنبال دارند. قرآن كریم معیارهایی را برای گفتار بیان داشته است. قرآن كلام الهی و بزرگترین معجزه خاتم پیامبران(ص) و شایسته ترین راهنمای انسان ها تا پایان تاریخ است. كتابی كه هدف نزول خود را هدایت بشر و راهنمای او برای خروج از تاریكی ها به سوی نور بیان كرده است.

از آنجایی كه قرآن خود را بهترین سخنان دانسته برماست تا برای دانستن فرهنگ گفتار دست به دامن آن زده و در فهم قرآن سخن اهل ذكر یعنی ائمه معصومین(ع) را معیار حقانیت و صحت آن بدانیم زیرا كه خود قرآن می فرماید: اگر

نمی دانید از اهل ذكر بپرسید.(۱)

مفهوم شناسی فرهنگ: برای فرهنگ تعریف های چندی بیان شده است. تنها یكی از جامع ترین آن ها را در این جا ذكر می كنیم: فرهنگ عبارت است از: مجموعه دریافت ها، دانسته ها و یافته های رشد یافته عقلی و احساسی و اخلاقی كه به زندگی انسان كمال و ارزش

می بخشد و مایه بازشناسی زندگی انسانی از زندگی حیوانی است. ( ۲)

گفتار: گفتار به گفتن، گفت، سخن، گفته می گویند (۳) و بعضی دیگر حدیث، مقاله، مقال، كلام را بر آن افزوده اند. ( ۴)

اهمیت سخن: زبان از نعمت های بزرگ آفریدگار هستی به انسان است. خداوند متعال در سوره بلد پس از ذكر سوگندهایی پر معنا و اشاره به زندگی پررنج انسان شماری از مهم ترین نعمت هایی را كه به بشر ارزانی داشته است یادآور می شود كه یكی از آن ها نعمت زبان است: آیا برای او دو چشم قرار ندادیم و یك زبان و دو لب ( ۵)

زبان از اعضای شگفت انگیز بدن انسان است و وظایف بزرگی را بر عهده دارد كه از مهم ترین آنها سخن گفتن است. ایزد متعال در قرآن كریم پس از ذكر خلقت انسان، از نعمت بیان، سخن گفته و فرموده است: خدای رحمان، قرآن را یاد داد، انسان را آفرید و به او بیان را آموخت. ( ۶)

نگاهی به آفت های كلام: باید به یاد داشت كه توان تكلم با آن كه از نعمت های گرانسنگ پروردگار و از خصایص بشر است و با آن كه فوایدی بسیار را در راه رشد و تكامل انسان در بردارد می تواند منشا بسیاری از ضررهای مادی و معنوی شود و گاه انسان را به پرتگاه سقوط بكشاند. از این رو بر هر فردی است كه مراقب زبان خویش باشد زیرا بیشترین گناه از زبان سر می زند. قرآن كریم در آیات زیادی به زشتی های گفتار اشاره

می كند و روایات بسیاری نیز از معصومان(ع) رسیده است. امیرمومنان(ع) می فرماید: بلا و مصیبت انسان در زبان اوست. ( ۷) و نیز بیان می دارد: بسا آدمی كه زبانی او را هلاك كرده باشد. (۸) و یا می فرماید: مرد باید زبانش را حفظ كند زیرا همانا این زبان سركش صاحب خود را به هلاكت می اندازد. به خدا سوگند پرهیزگاری را ندیده ام كه تقوا برای او سودمند باشد مگر آن كه زبان خویش را حفظ كرده بود. (۹)

● معیارهای ارزشی گفتار

آیا هر سخنی دارای ارزش و اعتبار است و بر هر سخنی می توان نام گفتار ارزشمند و پسندیده نهاد، مسلما جواب منفی است. چه بسیار سخنانی كه نه تنها ارزش ندارند كه در بی ارزشی آنها همان بس كه بلا(۱۰) فتنه(۱۱) خونریزی(۱۲) و. . . را بدنبال دارند. قرآن كریم معیارهایی را برای گفتار بیان داشته كه پاره ای از آنان را یادآور می شویم:

۱) عقلانیت و اندیشیدن:

اندیشه و خردورزی مهم ترین تكیه گاه اسلام در عقاید، اخلاق، كردار و گفتار است. از نظر این آیین توحیدی انسان حق ندارد آن چه را كه عقل نادرست می داند باور كند، صفاتی را كه خرد ناپسند می داند بدان متصف شود و رفتاری كه عقل ناشایست می داند انجام دهد و گفتاری را كه خرد بی ارزش و ناهنجار می داند به زبان جاری كند. روایتی كه از امامان معصوم(ع) بدست ما رسیده است نیز سخنی را با ارزش می داند كه همراه با اندیشیدن باشد: امام علی(ع) می فرماید: اندیشه كردن در گفتار ایمن می سازد از لغزش. (۱۳) و نیز می فرماید: كسی كه در كلام خود تجسس و تفحص و تامل كند غلط او كم شود. (۱۴ ) از مجموع آیات و روایات این مطلب به دست می آید كه كلامی دارای ارزش و اعتبار است كه خردمندانه و همراه با خردورزی و اندیشیدن باشد یعنی افزون بر عاقلانه بودن گفتار گوینده قبل از سخن گفتن در گفتار خویش اندیشه نموده و آنگاه لب به سخن باز كند زیرا هر سخن جایی و هر نكته مكانی دارد.

۲) علم و آگاهی:

قرآن مجید یكی از معیارهای ارزشی را در تمامی برنامه های بشر و از جمله در گفتار علم و عمل می داند. از این رو انسان را از بر پایی نماز در حال مستی باز می دارد و علت آن را آگاهانه سخن گفتن انسان ذكر می كند و می فرماید: ای كسانی كه ایمان آورده اید! در حال مستی به نماز نزدیك نشوید تا بدانید چه می گویید. . . (۱۵)

یكی از علت های حقانیت و برتری سخنان نوح(ع) را علم و آگاهی آن حضرت به پروردگارش دانسته و می گوید: رسالت های پروردگارم را به شما ابلاغ می كنم و خیرخواه شما هستم و از خداوند چیزهایی می دانم كه شما نمی دانید (۱۶)

از مجموع آیات این مطلب به دست می آید كه یكی از معیارهای ارزشی گفتار آگاهانه بودن آن است و سخنی كه ناآگاهانه به زبان آید بسیار سست، پست، بی ارزش و ناپسند است.

۳) عمل:

از معیارهای ارزشی دیگر سخن، عمل گوینده به كلام خویش است. خداوند متعال در آیاتی از گفتار بدون عمل نهی كرده و آن را نكوهش كرده و مورد خشم و غضب خود دانسته است: ای كسانی كه ایمان آورده اید! چرا سخنی می گویید كه عمل نمی كنید نزد خدا بسیار موجب خشم است كه سخنی بگویید كه عمل نمی كنید (۱۷)

۴) حق و استوار:

پروردگار متعال در قرآن مجید مومنان را به گفتار حق و همراه بودن سخن با برهان و استحكام دعوت و فرموده است: ای كسانی كه ایمان آورده اید تقوای الهی پیشه كنید و سخن حق (و استوار) گویید. (۱۸)

علامه طباطبایی(ره) پس از معنای كلمه سدید می فرماید: قول سدید عبارت است از كلامی كه هم مطابق با واقع باشد و هم لغو نباشد و یا اگر فایده دارد فایده اش چون سخن چینی و امثال آن غیر مشروع نباشد پس بر مومن لازم است كه به راستی آنچه می گوید مطمئن باشد و نیز گفتار خود را بیازماید كه لغو و یا مایه افساد نباشد. (۱۹)

۵) رعایت ادب:

از دیدگاه قرآن كریم گفتاری با ارزش است كه همراه با فرهنگ و ادب باشد سخنی گرچه فی نفسه با ارزش باشد (مانند آیات شریفه قرآن) ولی اگر گوینده با عدم رعایت ادب آن را به زبان آورد سخنی بی ارزش و بی اثر خواهد بود. از این رو پروردگار عالم آنگاه كه موسی و هارون را مامور به رفتن به پیش فرعون و دعوت او می كند می فرماید: با او سخنی نرم گویید شاید كه پند پذیرد یا بترسد. (۲۰)

ادب گفتار در فرهنگ وحی، علامه طباطبایی(ره) در تعریف ادب می فرماید: ادب بنابر آنچه از معنای آن استفاده می شود هیات زیبا و پسندیده ای است كه طبع و سلیقه چنین سزاوار می داند كه هر عمل مشروعی چه دینی باشد و چه عقلی مانند آداب دعا و آداب دیدار دوستان بر طبق آن هیات واقع شود. به عبارت دیگر: ادب عبارت است از ظرافت عمل. (۲۱)

سخن گفتن همچون دیگر كارهای شرعی ادب خاص خود را می طلبد كه در این مختصر به آن می پردازیم و یادآور می شویم آنچه در این بحث مطرح می شود عملی كردن آن مختص به گروهی خاص نیست بلكه عمومیت دارد و لازم است در رابطه با تمامی انسان ها اعم از مرد و زن، مومن و كافر، بزرگسال و خردسال، دانا و نادان، به اجرا درآید.

▪ نیكو سخن گفتن و رعایت عفت كلام:

در آیات مختلف قرآن كریم خداوند متعال با پیامبران، ملائكه، مومنان، عموم مردم و حتی با كفار و مشركان ادب در كلام را كاملا رعایت می كند. به مومنان نیز دستور می دهد با دیگران زیبا سخن گفته و از به زبان آوردن گفتار زشت و بی ادبانه (حتی در مقابل كافران و ابلهان) دوری گزینند: با مردم (به زبان) خوش سخن بگویید (۲۲) و نیز می فرماید: و به بندگانم بگو: آنچه را كه بهتر است بگویند كه شیطان میانشان را به هم می زند زیرا شیطان همواره برای انسان دشمنی آشكار است. (۲۳)

محمد حسن درایتی

پی نوشت ها:

۱) سوره نحل آیه ۴۳

۲) مجله حوزه دفتر تبلیغات اسلامی شماره ۱۰۶ - ۱۰۵ ص ۹۴

۳) فرهنگ معین دكتر محمد معین ج ۳ ص۳۳۳۲

۴) لغت نامه دهخدا علی اكبر دهخدا ج ۱۱ ص ۱۶۲۹۷. ۵ V سوره بلد آیه های ۸ و۹

۶) سوره الرحمن آیه های ۱ -۴

۷) غرر الحكم ج ۳ ص۲۶۱

۸) همان ج ۴ ص۵۴۷

۹) نهج البلاغه ترجمه محمد دشتی خطبه ۱۷۶ ص ۳۳۴

۱۰) غرر الحكم ج ۳ ص۲۶۱

۱۱) همان ج ۴ ص۶۰

۱۲) همان ج ۴ ص۵۴۷

۱۳) همان ص ج ۱ ص۱۳۴

۱۴) همان ج ۵ ص۱۹۹

۱۵) سوره نساء آیه ۴۳

۱۶) سوره اعراف آیه ۶۲

۱۷) سوره صف آیه های ۲ و ۳

۱۸) سوره احزاب آیه ۷۰

۱۹) المیزان سید محمدحسین طباطبایی ج ۱۶ ص ۳۴۷

۲۰) سوره طه آیه ۴۴

۲۱) المیزان سیدمحمدحسین طباطبایی ج ۱۶ ص ۲۵۶

۲۲) سوره بقره آیه ۸۳

۲۳) سوره اسراء آیه ۵۳

۲۴) سوره لقمان آیه ۱۹

۲۵) سوره مومنون آیه ۳

۲۶) المیزان سید محمد حسین طباطبایی ج ۱۵ ص ۹

۲۷) سوره احزاب آیه ۷۰

۲۸) سوره هود آیه ۴۲ سوره صافات آیه ۱۰۲ ، سوره یوسف آیه ۵ ، سوره لقمان آیات ۱۳ و ۱۶ و ۱۷

۲۹) صافی فیض كاشانی ج ۴ ص۹۶ المیزان محمدحسین طباطبایی ج ۱۱ ص ۸۲

۳۰) سوره لقمان آیه ۱۳

۳۱) سوره انعام آیه ۱۵۲

۳۲) المیزان ج ۷ ص۳۳۹

۳۳) سوره احزاب آیه ۳۲

---