راه دشوار نشر ایران در عرصه جهانی

فرهنگ مکتوب ایران اسلامی از دیرباز از پشتوانه های تمدنی و فرهنگی و محتوای ارزشی, معنوی و انسانی, بویژه در حوزه معارف اسلامی, علوم انسانی و کودک و نوجوان برخوردار بوده, ولی امروزه, نتوانسته در بازارهای بین المللی نشر, تاثیرگذار باشد

فرهنگ مکتوب ایران اسلامی از دیرباز از پشتوانه‌های تمدنی و فرهنگی و محتوای ارزشی، معنوی و انسانی، بویژه در حوزه معارف اسلامی، علوم انسانی و کودک و نوجوان برخوردار بوده، ولی امروزه، نتوانسته در بازارهای بین‌المللی نشر، تاثیرگذار باشد.

از زمانی که نشر ایران با دنیای نشر خارج ارتباط پیدا کرد، عوامل نشر غافل از انتقال داشته های ارزنده خود به جهان، بیشتر در فکر الگوبرداری از فرهنگ مکتوب کشورهای دیگر، بویژه کشورهای غربی بوده اند حتی گاهی شاهد رقابتی سخت بین ناشران ایرانی برای ترجمه و چاپ سریع تر آثار خارجی و منتفع شدن هرچه بیشتر بوده ایم، آن هم در اکثر موارد بدون اجازه صاحب اثر و نخریدن کپی رایت آن.

از اواخر دهه ۷۰ مدیران معدودی از وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی آن زمان که به بازارهای بین المللی و غنای نشر ایران اسلامی اشراف داشتند، سعی کردند بسترهایی برای تسهیل حضور ناشران ایرانی در نمایشگاه های بین المللی کتاب ایجاد کنند.

از طرف دیگر موسسه نمایشگاه های فرهنگی، وابسته به معاونت امور فرهنگی نیز ماموریت یافته بود تا در این حوزه فعال شود.

اما به راحتی می توان گفت بیش از ۱۵ سال حضور این موسسه در نمایشگاه های بین المللی کتاب با هزینه های گزاف، تقریبا هیچ کتاب ایرانی موفق به حضور در نشر هیچ کشوری نشده است.

همچنین حضور مستقیم ناشران ایرانی در نمایشگاه های بین المللی به جز معدود مواردی، نتیجه تاثیرگذاری نداشته است.

چراکه بازارهای بین المللی نشر قواعد بازی خود را دارند. عمده ترین نتیجه شرکت ناشران در نمایشگاه های بین المللی کتاب، دسترسی آسان آنها به منابع خارجی و دست اول، برای انتخاب، ترجمه و چاپ در ایران بوده است و البته در مواردی کسب آشنایی و تجربه و گسترش دید نسبت به حوزه نشر در سطح جهانی و گاهی نیز تغییر ذائقه به دلیل مسافرت خارجی.

حضور ناشران دولتی نیز به نتیجه قابل لمسی منجر نشده است حتی نمایشگاه بین المللی کتاب تهران نیز نقش مهمی در جلب توجه عوامل نشر خارجی برای حضور در این نمایشگاه را نداشته است.

علل تمام ناکامی ها از حضور ایران در بازارهای بین المللی نشر را می توان در موارد زیر خلاصه کرد که امیدواریم مورد توجه مدیریت جدید فرهنگی در دولت یازدهم قرار گیرد.

● تجهیز نشدن به الزامات حضور در بازارهای بین المللی نشر

حضور هدفمند در بازارهای بین المللی نشر، بویژه نمایشگاه های کتاب، مقدمات خود را دارد که حضور ناشیانه، علاوه بر ضرر و زیان مالی، شاید موجب آبروریزی نیز شود.

مطالعه و شناخت دقیق نمایشگاهی که می خواهیم در آن شرکت کنیم، مطالعه و شناخت عوامل نشر دیگر کشورهای شرکت کننده در نمایشگاه، ارتباط با ناشران و سایر عوامل نشر برای تنظیم قرار ملاقات ها و مذاکرات برای معرفی آثار، داشتن کاتالوگ های معرفی آثار، کارشناسی آثار مناسب عرضه در آن نمایشگاه، داشتن نسخه انگلیسی از کتاب های انتخابی، آشنایی با ادبیات مذاکره برای برقراری روابط حرفه ای، آشنایی با انواع اسناد و قراردادهای مربوط به خرید و فروش کپی رایت، آشنایی معرفی کننده آثار به زبان انگلیسی و اشراف کامل او از محتوای کتاب و... ازجمله مقدمات حضور در بازارهای بین المللی نشر است که گاهی مورد غفلت قرار می گیرد.

● عضویت نداشتن ایران در کنوانسیون برن و سایر معاهدات مربوط به کپی رایت

متعهد نبودن ایران به معاهدات رایج در نشر بین الملل، از عمده موانعی است که زبان ناشران ایرانی را در مذاکرات با طرف های خارجی الکن می کند.

با قاطعیت می توان گفت اکثر کتاب های ایرانی که در کشورهای دیگر ترجمه و چاپ شده اند در قالب قرارداد حقوقی رسمی نبوده و نویسنده یا ناشر ایرانی بابت آنها حق رایتی دریافت نکرده است و به دلیل عضویت نداشتن ایران در کپی رایت امکان پیگیری حقوقی برای ناشر ایرانی هم وجود ندارد.

● حمایت نکردن مشخص دولت از توسعه نشر بین الملل ایران

اکثر کشورهای موفق در توسعه بین الملل نشر، حمایت هایی را از این حوزه تعریف کرده اند مانند ترسیم و تعیین پروژه هایی با طول زمانی مشخص برای توسعه نشرشان در کشورهای خارجی، مثل پروژه تدا در ترکیه که توسط وزارت فرهنگ آن کشور برای مدت ۱۰ سال از ترجمه و نشر آثار ترک در کشورهای خارجی حمایت می کند یا تاسیس دفتر یا موسسه ویژه حمایت از توسعه نشر بین الملل مثل بنیاد کلمه در ابوظبی که در قالب طرح الکتاب سالانه از تمام ناشران خارجی که کپی رایت کتاب عربی را خریده و ترجمه و چاپ کنند از طریق پرداخت حق الترجمه حداقل ۱۰ عنوان کتاب، حمایت می کند.

● پرهزینه و زمان بر بودن شرکت و حضور در بازارهای بین المللی نشر

هزینه هواپیما، اقامت، اجاره غرفه، تهیه کاتالوگ های ویژه، ترجمه کتاب ها به زبان انگلیسی ازجمله موانع حضور ناشران خصوصی و دولتی در نمایشگاه های خارجی است.

بیشتر کشورهایی که موسسات حمایت کننده از بین المللی شدن نشر کشورشان را دارند، معمولا با هدف کاستن هزینه ها، غرفه هایی را اجاره و به طور رایگان در اختیار ناشر، نویسنده، آژانس ادبی و تصویرگر قرار می دهند.

ضمنا آن موسسه برای ناشران و نویسندگان حاضر در غرفه، مشاوره کارشناسی می دهد. بعد برای بازاریابی و فروش کپی رایت اثر یا خود ناشر اقدام می کند یا به یک آژانس ادبی می سپارد یا یک کارشناس (Scot) را برای این منظور استخدام می کند.

● مطابقت نداشتن کیفیت چاپ با استانداردهای جهانی

اگرچه کتاب های ایرانی پرمحتوا هستند، ولی در مقایسه با کتاب های بسیاری از کشورها، قالب و فرم بیشتر کتاب های ما از استانداردهای چاپ دنیا فاصله دارد.

● راه پیشرفت چیست؟

باوجود همه این نواقص و کمبودها می توان با ایجاد و تاسیس دفتری مستقل با عنوان دفتر توسعه نشر بین الملل ایران یا تعریف پروژه ای ویژه در یکی از ادارات مرتبط معاونت فرهنگی به تحقق این هدف ملی کمک کرد. این دفتر می تواند متولی امور مختلفی در گسترش هدفمند نشر ایران در بازارهای بین المللی بشود که به چند مورد از آن اشاره می کنم.

۱ ـ اطلاع رسانی: با شناسایی کتاب هایی که قابلیت عرضه در بازارهای بین المللی را دارند، می توان به معرفی آنها در قالب کاتالوگ یا ویژه نامه های سالانه پرداخت. در کشور ژاپن این کار به صورت ماهانه انجام می شود.

۲ ـ حمایت از ناشران خارجی: با تدوین آیین نامه ای مشخص می توان از ناشران و مترجمان خارجی که کپی رایت کتاب ایرانی را خریداری و به زبان های مختلف ترجمه و چاپ می کنند، حمایت کرد.

۳ ـ حمایت از ناشران داخلی: با اجاره غرفه ای مناسب در بعضی نمایشگاه های معروف می توان در قالب آیین نامه مشخص، از ناشران، نویسندگان، مترجمان و تصویرگران و همچنین آژانس های ادبی داخلی خواست که به صورت رایگان از این غرفه استفاده کنند.

۴ ـ تحقیقات و مطالعات کارشناسی: با مطالعه و تحقیق در بازارهای بین المللی نشر می توان اطلاعات لازم درخصوص این بازارها را در اختیار علاقه مندان به حضور در بازارهای بین المللی نشر قرار داد.

۵ ـ آموزش: با برگزاری کلاس های آموزشی نشر بین الملل می توان ادبیات گفت وگو در بازارهای بین المللی نشر را به ناشران آموزش داد و همچنین آنها را با قراردادهای مختلف خرید و فروش کپی رایت آشنا کرد.

۶ ـ تسهیل سازی: با همکاری نمایشگاه های مختلف و تعامل با عوامل داخلی می توان در ثبت نام، گرفتن غرفه، هتل، ویزا و ارائه مشاوره های لازم در داخل و خارج ، کار را برای ناشران آسان کرد.

مجید جعفری اقدم

کارشناس نشر بین الملل