بام سبز

روشی برای گسترش فضای سبز شهرمان

وقتی از کوچه‌پس‌کوچه‌های وسط شهر رد می‌شوی، خانه‌های قدیمی زیادی را می‌بینی که تبدیل به آپارتمان‌های نونوار و زیبا شده‌اند. اگر چه این ساختمان‌های جدید، سر و شکل زیباتری پیدا کرده‌اند ولی یک چیز نسبت به آن خانه‌های قدیمی و کلنگی کم دارند. در حیاط هیچ‌کدام از این خانه‌ها دیگر درخت‌های بزرگی که از روی دیوار به کوچه سرک کشیده‌ باشد وجود ندارد. در پیاده‌روی جلوی این ساختمان‌ها هم دیگر خبری از آن باغچه‌های باریک و بلند نیست...

گسترش شهرنشینی، نیاز به افزایش فضاهای مسکونی و معابر و ساخت و سازهای غیراصولی به تدریج موجب کاهش فضای سبز و محیط‌های طبیعی در جوامع شهری شده است. با توجه به اهمیت و لزوم وجود فضای سبز در سلامت جسم و روان افراد، در چند سال اخیر راهکارهای متفاوتی برای جبران کمبود این فضاها در کشورهای مختلف در اصول شهرسازی و مهندسی سازه‌ها اندیشیده شده است. یکی از این راهکارها که مدتی است در کشور ما نیز مورد توجه قرار گرفته، ایجاد فضای سبز روی بام‌ها یا بام‌سبز (roofgarden) است که البته هنوز تا عملی شدن و همه‌گیری راه زیادی مانده است.

● کمبود فضای سبز شهری

دکتر رضا عزتیان، متخصص مهندسی محیط‌زیست و رییس اداره خدمات بهداشت حرفه‌ای و مشاغل خاص وزارت بهداشت، سرانه فضای سبز را در محیط‌های شهری و به خصوص شهر تهران ناکافی می‌داند و در این باره می‌گوید: «در شرایطی که در شهرهای بزرگ تمام اولویت‌ها و ساختارهای طبیعی قربانی تردد و ساخت و سازهای شهری می‌شوند باید این وضعیت را به گونه‌ای جبران کرد. در شهر تهران زمانی در معابر چند باغچه برای کاشت درختان وجود داشت که آن هم به شیوه مطلوب مورد رسیدگی قرار نمی‌گرفت ولی امروز این تعداد انگشت‌شمار باغچه‌ها هم در حال از بین رفتن هستند و روی آوردن به جایگزین‌هایی مثل فضاهای سبز عمودی می‌تواند یکی از راه‌حل‌ها در این مورد باشد.»

دکتر عزتیان همچنین به وجود نداشتن قوانین مدون درباره گسترش فضای سبز شهری اشاره می‌کند و می‌افزاید: «اگر چه در وزارت بهداشت و سازمان‌های مربوط به این حوزه مانند شهرداری اقداماتی در زمینه فرهنگ‌سازی گسترش فضای سبز انجام شده است ولی هیچ‌یک از این اقدامات جنبه الزام‌آور نداشته و بیشتر به سفارش در این مورد اکتفا کرده‌اند.»

● اثرات جانبی بام سبز

دکتر عزتیان در خصوص تاثیرات و ویژگی‌های ایجاد فضای سبز روی بام‌ها، این ویژگی‌ها را از سه جنبه جانبی مورد بررسی قرار می‌دهد و می‌گوید: «فرهنگ‌سازی، زیبایی منظر، ایجاد ایمنی و فرهنگ آپارتمان‌نشینی از اثرات جانبی بام سبز هستند. در بحث فرهنگ‌سازی، اعضای خانواده درگیر ایجاد فضای سبز می‌شوند. این کار می‌تواند در افراد ایجاد علاقه کند و بیگانگی آنها به خصوص کودکان را با طبیعت از بین ببرد. در بعد زیبایی منظر نیز به دلیل تطابق بیشتر چشم با برخی از رنگ‌ها ایجاد آرامش روانی بیشتری می‌کند. نکته دیگری که می‌توان از آن به عنوان اثر جانبی فضای سبز روی بام نام برد گسترش فرهنگ آپارتمان‌نشینی و تعامل گروهی است که متاسفانه در برخی موارد همچنان در آن با مشکلات عمده‌ای روبه‌رو هستیم. هنوز در فرهنگ برخی از خانواده‌ها، راهروهای فوقانی ساختمان به عنوان انبار کالاهای بدون مصرف در نظر گرفته می‌شوند که این مساله هم از نظر زیبایی‌شناسی و هم از بعد ایمنی مشکل‌ساز است. استفاده مکرر از بام و رفت و آمد در راهروهای طبقات فوقانی در سیستم بام سبز نیز می‌تواند عاملی برای کم شدن این مساله باشد.»

● اما چرا فضای سبز روی بام؟!

محمد مطلبی، کارشناس ارشد مهندسی طراحی محیط و دبیر انجمن متخصصان فضای سبز و منظر ایران که از جمله طرح‌های او طراحی فضای سبز مجموعه یادمان (فضای سبز پیرامون برج میلاد) بوده است در مورد روی آوردن جوامع شهری به ایجاد فضای سبز روی بام‌ها می‌گوید: «به غیر از مساله سلامت جسمی از لحاظ روانی و اجتماعی، در استانداردهای شهرسازی باید در سطح تمام محله‌ها پارک‌های محله‌ای وجود داشته باشد و به غیر از آن در مقیاس‌های کوچک‌تر، وجود پارک‌های همسایگی نیز در نظر گرفته شود. پارک همسایگی در فرهنگ شهری، فضایی با مساحت کمتر از پنج هزار مترمربع است که بتوان از منزل به فاصله زمانی کمتر از ۱۰ دقیقه یا ۳۰۰ تا ۴۰۰ متر پیاده‌روی به آن رسید، بدون اینکه نیاز به عبور از خیابان اصلی وجود داشته باشد.»

وی می‌افزاید: «در بسیاری از شهرها، از جمله در بیشتر شهرهای کشور ما، مشکلاتی مانند قیمت بالای زمین به خصوص در نقاط مرکزی شهر وجود دارد که امکان ایجاد این پارک همسایگی را از بین می‌برد، بنابراین یکی از راه‌های مناسب برای تامین این فضای سبز، ایجاد سیستم بام سبز است که به خصوص در مورد بلوک‌های ساختمانی و آپارتمانی می‌تواند به جای پارک همسایگی کاربرد داشته باشد.»

● چه گیاهانی مناسب‏اند؟

بهادری در مورد گیاهانی که برای بام سبز مناسب‌تر هستند، می‏گوید: «ما در سیستم بام سبز نیاز به گیاهان با رشد سریع نداریم زیرا در این محیط گیاهانی بیشتر کاربرد دارند که ارتفاع آنها از لبه‌های محافظ بام چندان بلندتر نباشد تا در مقابل باد مقاومت بیشتری داشته باشند. لبه‌های محفاظ بام در این مورد به عنوان یک بادگیر طبیعی عمل می‌کنند و جلوی آسیب رساندن باد به گیاهان را می‌گیرند. نکته دیگری هم که در خصوص گیاهان مورد استفاده در بام سبز بسیار اهمیت دارد، استفاده از گیاهانی است که نیاز کمتری به آب و آبیاری داشته باشند.»

محمد مطلبی در مورد گیاهان مناسب برای کاشت در سیستم بام سبز می‌گوید: «از لحاظ اکولوژیکی درختان تاثیر بیشتری بر محیط دارند، به‌خصوص اینکه اقلیم کشورها به گونه‌ای است که نیاز به سایه داریم ولی در عین حال باید این نکته را هم در نظر بگیریم که کاشت درختان مرتفع روی بناهای کوتاه از لحاظ زیبایی‌شناسی چندان جالب نیست و این نوع پوشش گیاهی بیشتر برای بناهایی با ارتفاع زیاد مثل بنای کتابخانه ملی مناسب است ولی در کل گیاهانی برای پوشش گیاهی بام سبز مناسب تلقی می‌شوند که دارای چند ویژگی باشند: به آب نیاز چندانی نداشته باشند، در برابر تغییرات جوی مثل سرما و گرما مقاوم باشند، نیاز به مراقبت و نگهداری کمی داشته باشند و در برابر نور خورشید مقاوم باشند.»

● در مورد فضای سبز خلأ قانونی وجود دارد

مهندس مطلبی نیز معتقد است که بام سبز در کشور ما دارای قانون مدونی برای الزام‌آور بودن اجرای آن نیست ولی این نقص را تنها در مورد فضای سبز بام‌ها نمی‌داند و می‌گوید: «ما در کل در مورد فضای سبز با مشکلات قانونی مواجه هستیم و در این مورد خلأهای قانونی داریم که این مشکلات حتی شامل پارک‌ها و فضاهای سبز داخل شهری نیز می‌شود.»

وی در توضیح این مورد با اشاره به قوانین موجود مربوط به ساخت و ساز در شهرهای کشور می‌گوید: «در شهرهای مختلف کشور و حتی در مناطق مختلف شهر تهران قانونی برای نسبت فضای ساخته شده و فضای باز در سازه‌های شهری وجود دارد که این نسبت در برخی موارد ۵۰-۵۰ و در اکثر موارد ۴۰ تا ۶۰ است. به این معنی که ۶۰ درصد از مساحت زمین موردنظر باید به عنوان بخش ساخته شده و ۴۰ درصد آن به عنوان فضای باز در نظر گرفته شود. اگر چه در کشور ما برای ۶۰ درصد فضای ساخته شده قوانین محکم و بدون نقصی وجود دارد ولی به نظر می‌رسد در مورد فضای باز هنوز مشکلات زیادی وجود داشته باشد.»

مطلبی در این مورد به قوانین موجود برای فضاهای باز در بناها در کشورهای مختلف اشاره می‌کند و می‌گوید: «در بیشتر کشورها برای این فضاهای باز هم قوانین جامعی موجود است و حتی در برخی کشورها این فضاها نیز باید دارای طراحی باشد و طرح آن توسط یک مهندس فضای سبز یا معمار منظر مورد تایید قرار گیرد. این مساله در کشور ما چه برای ایجاد فضای سبز روی بام‌ها و چه در مورد فضاهای سبز هم‌سطح وجود ندارد. در قوانین موجود تنها بحث الزام آور، باز یا بسته بودن مساحت مورد نظر مطرح است و این یک ضعف است.»

مطلبی می‌گوید: «به دلیل وجود نداشتن همین طرح جامع است که ما در جاهایی که برای فضای سبز هم اختصاص یافته است برنامه خاصی نداریم و تنها به کاشت چند گیاه بوته‌ای بدون هدف و برنامه‌ریزی خاص می‌پردازیم و این نمی‌تواند چندان صحیح باشد.»

حسین بهادری، کارشناس گل و گیاه هم در مورد انواع گیاهی مورد بهره‌برداری در فضاهای شهری این نظر را تایید می‌کند و می‌افزاید: «با وجود اینکه در فرهنگ ما توجه خاصی به گیاهان شده و از دوره باستان تا امروز تألیفات زیادی در این مورد انجام گرفته است اما اطلاعات عمومی مردم ما درباره گیاهان و ایجاد فضای سبز بسیار ناچیز است و حتی در برخی موارد دیده می‌شود که افراد به دلیل ناآگاهی از گیاهانی برای ایجاد فضای سبز استفاده می‌کند که سمی هستند و استفاده از آنها در برخی کشورهای اروپایی در مکان‌های عمومی ممنوع شده است.»

● سابقه بام سبز

مهندس مطلبی در مورد طرح بام سبز می‌گوید: «در چند سال اخیر در بسیاری از کشورها روی ایجاد فضای سبز عمودی و از جمله ایجاد فضاهای سبز روی بام‌ها مطالعات بسیاری انجام شده است و یکی از فعال‌ترین کشورها در این زمینه ایالات‌متحده است که با مشارکت انجمن معماران منظر آمریکا نزدیک به دو سال است که در این زمینه فرهنگ‌سازی می‌کند و حتی مسابقاتی را نیز در طراحی‌های بام سبز برگزار کرده است.»

مطلبی با اشاره به فعالیت‌هایی که در کشورها روی ایجاد فضاهای سبز عمودی انجام شده است می‌افزاید: «در ایران هم بحث ایجاد این نوع فضاهای سبز نزدیک به هفت سال است که مطرح است و در حال حاضر سازمان پارک‌ها و سازمان‌ زیباسازی روی آن کار می‌کنند ولی در بعد اجرایی هنوز به آن پرداخته نشده است.»

● هزینه‌های مربوط به ایجاد بام سبز

آقای بهادری در مورد هزینه‌های مربوط به اجرای بام سبز این طور عنوان می‌کند: «ما برای ایجاد فضای سبز روی بام از لحاظ هزینه چندان دچار مشکل نخواهیم بود و چون هدف اول ما، ایجاد فضای سبز است حتی می‌توانیم از گیاهانی مانند یونجه که هزینه کاشت و نگهداری خاصی نیز ندارند در این زمینه استفاده کنیم. ضمن اینکه می‌توان گونه‌هایی مثل گوجه‌فرنگی و فلفل را نیز در این محیط پرورش داد که دارای محصول و زیبایی‌های خاص خود است.»

محمد مطلبی این موضوع را ریشه‌ای‌تر بررسی می‌کند و معتقد است: «هزینه‌های مربوط به ساخت و تجهیز بام سبز چندان بالا نیست و شاید کمتر از ۵ درصد هزینه‌های مربوط به ساختمان‌ را به خود اختصاص دهد، ضمن اینکه هر چه تعداد واحدهای مسکونی در یک مجموعه که اقدام به احداث بام سبز می‌کنند بیشتر باشد، هزینه‌های آن بین خانوارهای بیشتری تقسیم می‌شود و فشار مالی کمتری را به هر خانوار وارد خواهد کرد.»

وی می‌گوید: «اما در عین حال هزینه‌های مربوط به نگهداری این فضاها نیز باید در نظر گرفته شود. وظیفه نگهداری فضای سبز روی بام بر عهده چه کسی است؟! در مورد فضاهای سبز داخل شهری و پارک‌ها این مساله دارای ضوابط خاص خود است و مشکلی در این زمینه وجود ندارد ولی در مورد فضای سبز روی بام این ضابطه‌ها وجود ندارد و این خلأ قانونی در طولانی‌مدت می‌تواند ایجاد مشکل کند. اگر در این زمینه ضوابط خاص وجود داشته باشد و هزینه‌های نگهداری و مسوولیت آنها مشخص شود، می‌توان به دامنه‌دار بودن این طرح امیدوار بود.»

مطلبی با اشاره به نقش سیستم بام سبز در بناهای شهری می‌گوید: «البته استفاده از این سیستم در ساختمان‌هایی که یک مالک دارند یا تعداد واحدهای موجود در آن کم است چندان با صرفه نیست ولی در مجتمع‌های مسکونی با تعداد واحدهای زیاد به دلیل ایجاد زیبایی برای بنا، می‌تواند در قیمت آن نیز موثر باشد.»

● چه گیاهانی را انتخاب نکنیم؟

مطلبی در مورد آسیب‌های احتمالی گیاهان به بنا می‌گوید: «در مورد بام سبز باید از گیاهانی استفاده کرد که سیستم ریشه‌ای آنها به بنا صدمه نزند. استفاده از برخی از گیاهان مناطق کوهستانی که سیستم ریشه‌ای قوی‌ای دارند می‌تواند موجب تخریب تدریجی بنا و وارد آمدن صدمات به آن شود. مثلا ژونی پروس‌ها و گیاهان سوزنی برگ به دلیل اینکه دارای ریشه عمودی هستند، نیاز به عمق بیشتری دارند و به همین دلیل از میان شکاف‌های کوچک موجود در بنا هم عبور می‌کنند و باعث تخریب تدریجی آن می‌شوند ولی اگر انتخاب گیاهان و مسایل فنی در این مورد به خوبی اجرا شود، به دلیل وجود تکنولوژی این کار در کشور، مشکل چندانی برای بنا به وجود نخواهد آمد.»

حسین بهادری نیز در این مورد می‌گوید: «اگر چه پیش از ایجاد فضای سبز روی بام، سطح بام کاملا ایزوله می‌شود ولی باید به این نکته توجه داشت که کاشت گیاهان نامناسب حتی در کنار بنا، می‌تواند به آن آسیب برساند و پیش از کاشت، حتما باید در این زمینه کار کارشناسی صورت گیرد.»

● سیستم جعبه‌ای

گرچه راه‌اندازی سیستم بام سبز متمرکز روی بسیاری از بام‌ها وجود ندارد و به دلیل ایزوله نبودن بام و نیز عدم محاسبه بار وزن اضافی این سیستم روی بنا خاک‌ریزی روی بام با مشکلات و خطرات بسیاری مواجه است، ولی می‌توان از یک سیستم جایگزین برای تامین فضای سبز روی بام‌ها استفاده کرد.

این روش که به flower box یا سیستم درون جعبه موسوم است، نیاز به ایزولاسیون بام ندارد و به دلیل فشار کمتر به ساختمان می‌تواند جایگزین مناسبی برای سیستم متمرکز بام سبز باشد. در این روش گیاهان مورد نظر در جعبه‌های گل‏کاری کاشته می‌شوند و با آرایش‌های گوناگون روی بام قرار می‌گیرند. یکی از مزیت‌های این روش نسبت به حالت متمرکز، قابلیت انتقال و جابه‌جایی آسان گیاهان است.

مهندس مطلبی در مورد این روش می‌گوید: «استفاده از این سیستم روی بام‌ ساختمان‌هایی که roofgarden در آنها قابلیت اجرا ندارد، بسیار مناسب است. ضمن اینکه استفاده از این روش به دلیل صرف هزینه‌های کمتر، برای واحدهای ساختمانی‌ای که یک مالک دارند بسیار مناسب‌تر هستند. آبیاری در این سیستم نیز به وسیله یک آبیاری قطره‌ای ساده امکان‌پذیر است.»

● لزوم نظارت قانونی

مهندس مطلبی در مورد لزوم ضابطه‌مندی اجرای بام سبز در شهرهای بزرگ می‌گوید: «ما در خصوص ایجاد و بهره‌برداری از فضای سبز، ضوابط مشخص و مدونی نداریم و این مساله باعث شده است که مالکان بناها هر یک بدون آگاهی و اطلاعات کافی با علاقه شخصی خود از این فضاها استفاده کنند.»

وی در نظر گرفتن تسهیلات برای مجریان و انبوه‌سازانی که به ایجاد بام سبز می‌پردازند را خوب می‌داند ولی وضع قوانین و ضوابط توسط متخصصان این کار را از ارایه تسهیلات واجب‌تر می‌داند و می‌گوید: «ضوابط در این سیستم نباید تنها از منظر معماری و عمران مورد توجه قرار بگیرد، بلکه باید به جزییاتی از قبیل نوع پوشش گیاهی، نوع خاک، سطح و حجم فضای سبز ایجاد شده نیز در این ضابطه‌ها توجه کرد.»

مطلبی خاطرنشان می‌کند وقتی بحث جدیدی مطرح می‌شود، همه به دنبال سریع به نتیجه رسیدن آن هستند و می‌خواهند به سرعت منابع مالی به آن اختصاص دهند. اما پس از مدتی اصل مساله گم می‌شود و پروژه کم‌کم شکست می‌خورد. برای انجام یک کار اصولی اول باید ضوابط آن تعیین شود و مطالعات گسترده‌ای در مورد نحوه انجام آن در کشورهای پیشرو اجرا شود تا نقاط ضعف و قوت طرح مشخص شود. بعد از این مراحل باید به فکر اجرایی کردن طرح بود.هر بامی را می‏شود سبز کرد؟

بحثی که شاید در مورد ایجاد بام سبز بیش و پیش از سایر موارد مطرح می‌شود، این است که آیا بام تمام ساختمان‌های شهر ما قابلیت ایجاد فضای سبز را دارد؟! و اینکه کدام ساختمان‌ها برای این کار مناسب‌ترند؟ آقای بهادری به عنوان کارشناس گل و گیاه در این مورد می‌گوید: «ایجاد بام سبز از نظر ما روی تمام بام‌ها امکان‌پذیر است و می‌توان روی تمام بام‌ها این فضا را ایجاد کرد ولی نکته‌ای که وجود دارد این است که آیا از لحاظ معماری و مهندسی ساختمان، بنای مورد نظر تحمل ایجاد این فضا را دارد یا خیر! زیرا برای این کار، بسته به مساحت بام، باید مقدار معینی خاک روی آن گسترده شود که وزن این خاک پس از جذب آب چند برابر خواهد شد و ممکن است بنا از لحاظ مهندسی تحمل این بار اضافی را نداشته باشد.»

محمدمطلبی هم در این زمینه بر همین اعتقاد است و می‌گوید: «در تهران ایجاد فضای سبز روی بام در برخی مناطق مثل منطقه ۲۲ که در حال گسترش است و پتانسیل خوبی در این زمینه دارد قابل اجراست. میزان بار وزنی اضافی حاصل از ایجاد بام‌سبز باید در مراحل ساخت بنا لحاظ شود و نمی‌توان بدون محاسبه اضافه بار، این سیستم را روی بسیاری از ساختمان‌های قدیمی که استحکام آنها در شرایط عادی نیز دچار اشکال است، پیاده کرد، بنابراین بام سبز تنها در بناهای نوساز و یا بناهای به‌سازی یا بازسازی شده قابل طرح است.»

پیمان صفردوست