آئین های عاشورایی و تماشاگران عام

نمایش و تئاتر بر اساس یک تفاهم جمعی و طبق آنچه که بسیاری از صاحبنظران و کارشناسان حوزه تئاتر به آن معتقدند, خاستگاه ها و زمینه های اصلی شان را در آئین ها و مراسم آئینی دارند و از میان این آئین ها نقش مراسم و سنت های مذهبی بسیار پررنگ تر و جدی تر است

نمایش و تئاتر بر اساس یک تفاهم جمعی و طبق آنچه که بسیاری از صاحبنظران و کارشناسان حوزه تئاتر به آن معتقدند، خاستگاه ها و زمینه های اصلی شان را در آئین ها و مراسم آئینی دارند و از میان این آئین ها نقش مراسم و سنت های مذهبی بسیار پررنگ تر و جدی تر است.

در واقع حضور جمعی عموم مردم در جوامع مختلف و قرار گرفتن آنها در جریان آئین های دسته جمعی نمایشی و به ویژه سنت های مذهبی رفته رفته نمایش و تئاتر را در یک شکل و ساختار نتیجه داده است.

بنابراین یک نگاه کلی به راحتی نشاندهنده اهمیت این آئین ها در میان عموم مردم جامعه است.

در حال حاضر نیز در بسیاری از شهرها و جوامع کوچک تر کشور ما چنین رویکردی درباره آئینهای نمایشی مشاهده می شود.

اما سئوالی که در این رابطه می توان مطرح کرد، آن است که : آیین ها و سنت های نمایشی برخاسته از دل مردم در حال حاضر چه جایگاهی در میان مردم دارند؟ ، آیا تا بحال توانسته ایم با ایجاد و تداوم و استمرار این اشکال و شیوه های آیینی نزدیک به نمایش را زنده و پویا نگه داریم؟

شاید بی راه نباشد اگر بگوییم بسیاری از آیین ها و سنت های نمایشی و در میان آنها سنت های مهم نمایش مذهبی در میان خیل انبوه برنامه ها و مراسم های ما کمرنگ شده اند.

هر چند هنوز هم جشنواره ها و همایش ها و مناسباتی هستند که به صورت مقطعی یاد حضور این آیین ها را در میان انبوه برنامه های دیگر زنده نگه داشته اند، اما نکته مهمتری که واقعی تر هم به نظر می رسد آن است که مراسم و آیین های مذهبی – به ویژه در شهرهای بزرگ- روز به روز کمرنگ تر می شوند و بیشتر و بیشتر از صاحبان اصلی شان ، یعنی جامعه و مردم فاصله می گیرند.

چاووشی خوانی، علم گردانی، عماری، اسپنددود، مجمع گردانی، علم دست گردانی، گلاب پاشون، نان و ماست، تشت گذاری، شبیه سازی، علم و کتل، شیرو کتل و ... از جمله آئینها و سنت های نمایشی مذهبی ای هستند که به ویژه در ماه محرم و روزهای سوگواری همواره در شهرها و روستاهای کشورمان رواج داشته اند.

این آئین ها که ریشه در باورها و اعتقادات مردم ما دارند و بخش جدایی ناپذیر مراسم سوگواری ایرانی هستند، همزمان با تغییر مناسبات اجتماعی دیگر رفته رفته کمرنگ شده اند.

این بازنمودهای نمایشی فرهنگ عامه اگر همچنان از مردم و جوامع فاصله بگیرند رفته رفته پویایی و ماندگاری شان را از دست خواهند داد و اینجاست که برای جایگزین کردن آنها باید به دنبال نمونه های مناسب دیگر گشت.

این در حالی است که حتی نمایش ایرانی و به ویژه نوع مذهبی آن بهترین مولفه های دستیابی به شکل و قواره نمایشی را می تواند از شیوه های آیینی و مراسم سنت های این چنینی برداشت کند و وام بگیرد.

هر یک از آیین های مذهبی ثبت شده و موجود امروز، در یک پروسه طولانی چندین و چندساله و از برآیند خاستگاه ها، ریشه های فرهنگی و اجتماعی ما شکل گرفته اند و به هر حال پشتوانه های فرهنگی و فکری مردم ما را نیز با خود به همراه دارند. بنابراین چه دستمایه ای می تواند بهتر و مناسب تر از این ها تبدیل به مولفه های نمایش مذهبی شود.

آیین ها و سنت های نمایشی حتی می توانند شیوه ها و ابزارهای لازم برای نمایش و تئاتر صحنه ای را هم که برخاسته از سلیقه و فرهنگ اجتماعی مخاطبان این هنر است در اختیار ساختار نمایش مذهبی قرار دهند. اما پیش از همه اینها و قبل از آنکه چنین منظوری محقق گردد، باید این آیین ها را حفظ کرد، شناخت و ارزش ها و اعتبار آنها را چه درحوزه محتوا و چه در زمینه ساختاری استخراج نمودو به بدنه نمایش مذهبی تزریق نمود.

هر چند انجام مراسم و آیین های نمایش در حال حاضر به زمان ها و روزهای خاصی از سال محدود شده اما یک توجه همه جانبه و پژوهشی علمی دقیق و درازمدت درباره آنها می تواند منابع و داشته های ارزشمندی را نتیجه دهد و در اختیار گستره نمایش مذهبی قرار دهد.

ضمن اینکه باید اعتراف کرد که آیین ها و سنت های نمایشی ما علیرغم تلاش های صورت گرفته- که البته ناکافی هم به نظر می رسد- همچنان با تمام شکل و شیوه های آن شناسایی و معرفی نشده است.

این در حالی است که جوامع خرد و کلان، قومیت ها و حتی گروه های بسیار کوچک تر اجتماعی ما در حوزه انجام انواع و شکل های متنوع، این آیین ها را زنده نگه داشته اند.

شاید بسیاری از قواره های آیینی نمایش هنوز هم در گوشه و کنار این سرزمین وجود داشته باشند که ناشناخته مانده و تحقیق و پژوهش علمی و عملی بر آنها صورت نگرفته است، که اگر چنین بود، مسلماً حالا گنجینه ارزشمندی از انواع آیین ها را می شد در مجموعه ای بی نظریر از فرهنگ ها و سنتهای نمایشی گردهم آورد و در اختیار هنرمندان و محققان و دانشجویان دیگر قرار داد.

نمایش ایرانی – چه ضعیف و چه قوی- نیازمند پشتوانه های فرهنگی و بومی است و آیین های نمایشی می توانند ارزشمندترین منابع دستیابی به این پشتوانه ها باشند. این آیین ها علاوه بر آنکه می توانند ظرفیت ها و توانایی های تکنیکی و محتوایی نمایش را ارتقاء بخشند یک ویژگی مهم دیگر هم دارند، این مهم آن است که آیین ها نزدیک ترین شیوه ها به مردم و سلایق آنها هستند و در صورت ورود به جهان نمایش می توانند فاصله های بیان هنری را با مخاطبان اصلی هنر (مردم) به حداقل برسانند و ارتباط هنر و مخاطب را نیز موثرتر و مطلوب تر به نتیجه برسانند.

علیرضا اسدی