جامعه شناسی و چالش های پیش رو

موقعیت مساله ای Problematic علوم اجتماعی و مباحث جدی و مجادله آمیز در خصوص چیستی و چگونگی این علوم موجب شده است تا دست اندرکاران این رشته ها بیش از اهالی سایر رشته ها به موضوع علم خود بیندیشند و درباره آن بحث و گفت وگو کنند

موقعیت مساله‌ای (Problematic) علوم اجتماعی و مباحث جدی و مجادله‌آمیز در خصوص چیستی و چگونگی این علوم موجب شده است تا دست‌اندرکاران این رشته‌ها بیش از اهالی سایر رشته‌ها به موضوع علم خود بیندیشند و درباره آن بحث و گفت‌وگو کنند. در نتیجه، حجم زیادی از تاملات نظری، گفت‌وگو‌ها و آثار صاحب‌نظران این رشته‌ها در جهان و ایران به مباحث فلسفه علوم اجتماعی و روش‌شناسی اختصاص یافته است. انجمن جامعه‌شناسی ایران هم در طی سال‌های گذشته چندین همایش درباره علوم اجتماعی برگزار کرده که فرصتی بوده است برای بحث و گفت‌وگوهای انتقادی درباره علوم اجتماعی و جامعه‌شناسی و همگی با مشارکت و استقبال قابل توجهی روبه‌رو شده و تالیفات و آثاری داشته‌اند.

«همایش منطقه‌ای تفکر اجتماعی و جامعه‌شناسی در خاورمیانه معاصر» تفاوت مهمی‌ با همایش‌های پیشین دارد. این همایش در پهنه‌ای فرا‌تر از پهنه ملی، یعنی در سطح منطقه‌ای به بررسی مسایل علوم اجتماعی می‌پردازد و با مشارکت برخی از صاحب‌نظران علوم اجتماعی ایران و سایر کشورهای خاورمیانه برگزار می‌شود. درنتیجه، فرصتی است تا اهالی علوم اجتماعی ایران مسایل رشته علمی‌خود را در یک زمینه گسترده‌تر منطقه‌ای و به صورت مقایسه‌ای، بررسی، نقد و ارزیابی کنند. واقعیت این است که جامعه‌شناسی ایران، از نظر ارتباطات بین‌المللی و به خصوص منطقه‌ای، خصلت منزوی و محلی پیدا کرده است و از تفکر و دانش اجتماعی، تجربه‌ها و دستاورد‌ها، مسایل و چالش‌ها و آثار صاحب‌نظران اجتماعی محیط و منطقه پیرامون خود بی‌اطلاع است. متقابلا، محافل علمی‌و دانشگاهی در کشورهای منطقه ارتباط و آشنایی محدودی با علوم اجتماعی و متفکران اجتماعی ایران دارند. این در حالی است که معمولا جوامع همسایه دارای زمینه‌های مشترک تاریخی و فرهنگی هستند و مسایل اجتماعی و فرهنگی مشابهی دارند. بنابراین، گفت‌وگو‌ها، تعاملات و همکاری‌های منطقه‌ای می‌توانند زمینه‌ساز غنای دانش و اندیشه اجتماعی تولید شده در یک کشور باشند و به تولید نظریه‌های اجتماعی برای فهم بهتر مسایل اجتماعی مشترک کمک کند.

علوم اجتماعی و جامعه‌شناسی، به عنوان یک رشته دانشگاهی، در عین جهانی بودن و التزام به اصول و قواعد عام روش‌شناسی علمی، خصلت بومی‌و فرهنگی دارند و در تعامل با ظرفیت‌های فکری و سنت‌های فرهنگی جوامع صورت‌بندی می‌شوند. خاورمیانه مهد تمدن‌های کهن و دارای سنت‌های عمیق دینی و فرهنگی است. در نتیجه، در مواجهه با دستاوردهای اندیشه‌ای تمدن جدید، از جمله دانش جدید، محتواهای این فرهنگ‌ها به صورت فعال و تاثیرگذاری وارد صحنه شده‌اند.

در این راستا، نقش فرهنگ و تمدن اسلامی‌به عنوان وجه مشترک این جوامع، در صورت‌بندی علوم اجتماعی این جوامع بسیار قابل توجه است، به گونه‌ای که متفکران اجتماعی در این جوامع یا به عنوان متفکران اجتماعی مسلمان، با بهره‌گیری از مایه‌های فرهنگ و بینش دینی، وارد کنش متقابل و گفت‌وگوی انتقادی با دستاوردهای اندیشه‌ای دوران مدرن شده‌اند یا با پرسش‌ها و چالش‌های جدی از ناحیه فرهنگ و اندیشه دینی مستقر روبه‌رو بوده و برای ایفای نقش موثر ناگزیر به پاسخگویی اقناعی بوده‌اند. در چنین زمینه مشترکی، ارتباطات علمی‌و اندیشه‌ای متفکران اجتماعی و جامعه‌شناسان جوامع خاورمیانه و آگاهی از آثار و آرا متفکران اجتماعی مسلمان در هر کشور برای توسعه علوم اجتماعی در سطح ملی و منطقه‌ای سودمند است.

از طرف دیگر، نظریه و دانش اجتماعی معمولا معطوف به معضلات و مسایل اجتماعی شکل می‌گیرد و توسعه می‌یابد. بنابراین کشورهای همسایه و مستقر در یک حوزه تمدنی و فرهنگی که دارای تجربه‌های تاریخی مشابه و‌ گاه مشترکی هستند، با مسایل اجتماعی نسبتا مشابهی دست به گریبانند. در نتیجه، دانشمندان و پژوهشگران اجتماعی این کشور‌ها، از حیث نظریه‌های اجتماعی تبیین‌کننده مسایل و مشکلات اجتماعی و مطالعات تجربی مربوط به آنها و نیز از نظر موانع و محدودیت‌هایی که در فرآیند پژوهش اجتماعی با آن مواجه هستند، سخن‌ها و تجربه‌های فراوانی دارند که می‌توانند به اشتراک بگذارند و از یکدیگر بیاموزند.

فکر ارتباطات و همکاری‌های منطقه‌ای علوم اجتماعی، فکر نسبتا سابقه‌داری است. این ایده در کشورهای غیرغربی ‌گاه در راستای ایده بومی‌شدن و کاربردی شدن بیشتر علوم اجتماعی و نیز برای مقابله با نقش هژمونیک جهان غرب در علوم اجتماعی مطرح شده است. تشکیل انجمن شوراهای تحقیقات علوم اجتماعی آسیا و اقیانوسیه (ازرک) در سال ۱۹۷۷ و نیز انجمن جامعه‌شناسی آمریکای لاتین و سایر نهادهای مشابه، که این یادداشت مجال معرفی آن‌ها را ندارد، در این راستا بوده‌ است.

با توجه به موارد مطرح شده در فوق، برگزاری کنفرانس منطقه‌ای «تفکر اجتماعی و جامعه‌شناسی در خاورمیانه معاصر» می‌تواند نقطه آغازی باشد برای آشنایی جامعه‌شناسان و متفکران اجتماعی منطقه با یکدیگر، شکل‌گیری و گسترش ارتباطات علمی‌منطقه‌ای، بهره‌گیری از زمینه‌های مشترک فکری و فرهنگی و دینی برای توسعه علوم اجتماعی و جامعه‌شناسی و حرکت اجماعی علمی‌به سوی انطباق علوم اجتماعی با شرایط و مسایل بومی‌و فرهنگی.