کار بهتر, سود کمتر

دخل و خرج ناشران موسیقی تناسب ندارد

خیلی وقت‌ها، زمانی که می‌خواهیم یک هدیه مناسب فرهنگی به دوستی هدیه دهیم، در قفسه سی‌دی‌ها دنبال یک سی‌دی خوب می‌گردیم و با کلی علا‌قه و احساس آن را برایش کپی می‌کنیم. غافل از آنکه هزینه‌های تولید آلبوم موسیقی آن‌قدر بالا‌ رفته و بازگشت سرمایه صرف‌شده آن‌قدر دشوار شده که هنرمندان مورد علا‌قه ما را در تامین هزینه‌های کاری دچار مشکل کرده است.

امروزه فرآیند تولید آلبوم‌های موسیقی آن‌قدر در تولید کیفی اثر موثر است که تا حد زیادی می‌تواند روی نتیجه کار موثر باشد. اولین مرحله عقد قرارداد هنرمند با ناشر است؛ ایده‌های خامی که روزی در سر یک هنرمند بوده است، با گذر از مراحل مختلف در غالب یک سی‌دی به دست مخاطب آن می‌رسد. ارتباط شرکت‌های تولید، ضبط و پخش موسیقی با هنرمندان دو طرفه است، به طوری که هم هنرمند می‌تواند شرکتی را برای تولید اثرش انتخاب کند و هم شرکت می‌تواند به هنرمند یا گروه پیشنهاد همکاری دهد. به عنوان مثال به گفته آقای گرشاسبی، از کارکنان نشر موسیقی هرمس، آثار ارسالی مورد داوری کارشناسان قرار می‌گیرند و در صورتی که مطابق با استانداردهای کاری تعریف شده باشند، ادامه همکاری با آنها رقم می‌خورد. در نشر هرمس وضع بدین‌گونه است که ناشر در سود و زیان هنرمند شریک است، و دریافتی هنرمند با توجه به میزان فروش آلبوم رقم می‌خورد و به طور معمول ۱۰ تا ۲۰ درصد فروش آلبوم به هنرمند می‌رسد. البته بعضی ناشران نیز حق استفاده از اثر را یکجا و در اول قرارداد از هنرمند خریداری کرده و بدین ترتیب وی را در سود و زیان آینده اثر مشارکت نمی‌دهند. ‌

هر سی‌دی موسیقی حدودا ۱۰۰۰ تومان هزینه اجرا و ضبط دارد. به طوری که هزینه ضبط و میکس موسیقی در استودیو حدودا ساعتی ۱۵۰۰۰ تومان است. البته در برخی آثار پاپ همه کارها در استودیو ضبط نمی‌شود و بسیاری مواقع از نمونه‌هایی که خود فرد یا گروهش قبلا‌ ضبط کرده‌اند استفاده می‌کنند. همچنین در گفت‌وگو با یکی از نوازندگان گروه خورشید متوجه شدم که رقم دریافتی نوازندگان برای هر قطعه در استودیو چیزی حدود ۶۰ تا ۷۰ هزار تومان است که البته این رقم برای نوازندگان مشهورتر تا ۲۰۰ هزار تومان هم می‌رسد و همچنین خوانندگان هم کلا‌ از نوازندگان رقم بالا‌تری را دریافت می‌کنند. بر این اساس ضبط و میکس هر آلبوم در استودیو چیزی در حدود ۱ الی ۳ میلیون تومان هزینه دارد. در ادامه وقتی شرایط گذران زندگی نوازندگان را از وی جویا شدم، متوجه شدم که غالبا نوازنده‌ها، حتی نوازندگانی که به صورت حرفه‌ای در عرصه موسیقی حضور دارند، دارای یک کار جانبی برای تامین مخارج خود هستند که در بهترین حالت می‌توان به تدریس خصوصی اشاره کرد.

برای اجرای کنسرت نیز که یکی از مهم‌ترین موارد تامین درآمد هنرمندان است مکان‌های مختلف و البته محدودی وجود دارد، از فرهنگسراها تا سالن‌‌های کنسرت، هر کدام با ظرفیت و نرخی مختلف. برای مثال شما می‌توانید سالن فرهنگسرای اشراق را با ظرفیت ۲۶۰ نفر به ازای هر سانس ۲۵۰ هزار تومان کرایه کنید. البته در بعضی سالن‌ها مثل تالا‌ر وحدت ماجرا به گونه دیگری است، به طوری که حدود ۷۰ درصد عایدی از فروش بلیت در سالن ۷۰۰ نفری تالا‌ر وحدت به گروه و خواننده‌ای که اثرش را اجرا کرده می‌رسد، ۱۲ درصد فروش بلیت سهم شهرداری است و ۱۶ درصد هم سهم تالا‌ر وحدت است. ‌

از دیگر معضلا‌ت مالی عرصه نشر موسیقی قیمت واحد ۳۰۰۰ و ۳۵۰۰ تومانی فروش سی‌دی است که به قول رامین صدیقی (مدیر نشر هرمس)، قیمت پیتزا هم از ۷ سال گذشته تا به حال چندین برابر شده ولی سی‌دی‌های موسیقی همین قیمت سه هزار تومان را داشته‌اند. به گفته وی در کشورهای اروپایی این رقم چیزی بین ۱۸ الی ۲۰ یورو است که با ایجاد یک حاشیه سود مناسب، امکان تخفیف و قیمت‌گذاری‌های مختلف بر اساس شرایط مختلف را به ناشر می‌دهد. این قیمت واحد برای همه آثار وقتی بحران‌ساز می‌شود که بدانیم عموما تیراژ آلبوم‌های موسیقی مگر در موارد خاص از ۵۰۰۰ نسخه فراتر نمی‌رود و فروش این ۵۰۰۰ نسخه خصوصا در مورد کارهای جدی و تجربی موسیقی حدود ۲ سال طول می‌کشد. ضمن آنکه بسته‌بندی و دفترچه آن نیز چیزی حدود ۵۰۰ الی ۶۰۰ تومان برای هر سی‌دی هزینه دارد که همه آنها باعث شده تا در بهترین حالت که البته به قول صدیقی بسیار کم اتفاق می‌افتد، ناشر بتواند به ازای هر سی‌دی ۶۰۰ تومان سود ناخالص داشته باشد که البته عموما این رقم، عددی بین ۳۰۰ تا ۴۰۰ تومان است. در نتیجه سی‌دی می‌تواند در زمان ۲ سال، ۲ تا ۳ میلیون تومان را به ناشرش اهدا کند که مالیات و هزینه‌های سربار ناشر نیز از محل همین درآمد باید تامین شود. انتخاب آثار موسیقی و نشر آن نیز یکی از استراتژی‌های هر نشر موسیقی است. و حالا‌ تکلیف ناشرانی مثل هرمس یا ماهور که سراغ انتشار آثار پاپ نمی‌روند در این بین کمی پیچیده‌تر است. در خلا‌ل گفت‌وگو متوجه شدم که در خصوص کارهای جدی و قوی موسیقی نقطه سر به سر به سختی به دست می‌آید و هنرمندان غالبا در کنار دیگر کارهای خود دست به اجرای کارهای تجربی و نشر آن می‌زنند.

● بلا‌ی جان موسیقی

فقدان اجرای قانونی جامع و فرهنگ مخاطبان موسیقی از مسائلی است که ناشران و هنرمندان در ایران همواره با آن درگیر هستند. به خصوص آنکه با توسعه تکنولوژی و گسترش وب‌سایت‌ها و وبلا‌گ‌ها آثار و مالکیت معنوی آنها برای هنرمندان و ناشران به شدت با خطر مواجه شده است. توسعه ابزارهای الکترونیکی و اینترنتی نیز باعث شده تا هر چه بیشتر این حقوق زایل گردد. به عنوان مثال بنا بر گزارش خبرگزاری فارس آلبوم <قلندروار> علیرضا افتخاری رکورد توزیع غیرقانونی را شکست و ۲۴ ساعت بعد به صورت رایگان در اینترنت قابل دریافت بود.

همچنین با توجه به آنکه درآمد فروش آلبوم‌های موسیقی پاپ نسبت به کارهای جدی در تمام دنیا برتری قابل توجهی دارد، همواره یکی از محل‌های درآمد گروه‌ها و خوانندگان موسیقی، در برگزاری کنسرت و حق استفاده از آثارشان است که در ایران دومی به هیچ‌وجه اجرا نمی‌شود. به طوری که رادیو و تلویزیون به راحتی و حتی بدون آنکه اجازه شفاهی از ناشر بگیرند کارها را پخش می‌کنند و نامی هم از ناشر آن نمی‌آورند. همچنین بسیار مشاهده می‌شود که در تیزرهای تبلیغاتی نیز از این آثار بدون اجازه استفاده می‌شود. در حالی که به گفته وی در کشورهای پیشرفته وضع به گونه دیگری است. هرچند که در آنجا هم مطابق قوانین بین‌المللی، ۵ مورد استثنا وجود دارد که صاحب معنوی اثر، علیرغم اینکه حقوق خود را دریافت می‌کند، اما محق به ممانعت از استفاده از آن نیز نیست.

این تبصره‌ها به امتیاز اجباری ‌Compulsory Licenses مشهور است. به عبارت دیگر، در قالب این ۵ تبصره، مالک اثر تنها می‌تواند حقوقش را دریافت کند (چه راضی به استفاده شدن از اثرش باشد چه نباشد)! این ۵ استثنا عبارتند از ایستگاه‌های رادیویی و تلویزیونی واسط، ایستگاه‌های رادیویی و تلویزیونی عمومی (دولتی)، جعبه‌های انتخاب موسیقی ‌Jukeboxes ، پخش دیجیتالی )Digital Performance and Web casting( و توزیع دیجیتالی. وی همچنین به شرکت‌هایی اشاره کرد که واسط بین هنرمندان و ناشران از یک طرف و استفاده‌کنندگان آثار آنها از طرف دیگر هستند. این شرکت‌ها تمام آثار ثبت‌شده را زیر نظر دارند و خودشان درصدها و مبالغی را که استفاده‌کننده بیرونی لا‌زم است بپردازد محاسبه می‌کنند و پس از اخذ مبلغ از استفاده‌کننده، آن را در اختیار هنرمند و ناشر قرار می‌دهند.

وقتی از صدیقی که خود جزو فعالا‌ن احقاق حق ناشران موسیقی در کشور است، درباره قانون کپی‌رایت سوال کردیم، گفت که اولین‌بار در سال ۱۳۴۸ بود که قانون مالکیت معنوی در ایران ثبت شد و پس از آن در سال ۱۳۵۱ مورد اصلا‌ح قرار گرفت. لذا کماکان باید انتظار داشت تا آن قانون سال ۱۳۵۱ لا‌زم‌الا‌جرا باشد که نیست. وی در کل جنبه‌های حمایت از هنرمند و ناشر را لا‌زمه فعالیت‌هایی گسترده در زمینه‌های آگاه‌سازی مردم و جنبه‌های نظارتی، قانونی و حقوقی دانست. فقدان آگاهی مردم در خصوص رعایت حقوق معنوی هنرمند و ناشر باعث شده تا سی‌دی‌های موسیقی، خصوصا آنان که بیش از همه مورد استقبال مردم قرار می‌گیرند، به جای خرید، کپی شوند. ‌

صدیقی همچنین قانونی که روزی برای حمایت از ناشران وضع شده بود را امروزه مخرب ارزیابی می‌کند. مطابق قانون هر ناشر موسیقی در ازای تولید و انتشار هر اثر ایرانی مجاز بودسه اثر خارجی نیز به بازار ارائه کند تا بتواند از محل درآمدهای آن سود و هزینه‌های خود را متناسب کند، ولی امروزه وضع بدین‌گونه شده است که ناشران به خاطر دوری از هزینه‌های بالا‌ی نشر، بیشتر اقدام به نشر کارهای خارجی می‌کنند. ‌