شعر کوتاه و ظرایف آن

تجربه شعر کوتاه, بخصوص برای شاعرانی که در سالهای آغازین تجربه شاعری اند, تجربه خوبی است در شعر کوتاه چون دایره لفظ محدود است, شاعر کمتر به دام پرگویی های بی حاصل می افتد و ناچار بیشتر به کشف و خلاقیت متکی می شود

تجربه شعر کوتاه، بخصوص برای شاعرانی که در سالهای آغازین تجربه شاعری اند، تجربه خوبی است. در شعر کوتاه چون دایره لفظ محدود است، شاعر کمتر به دام پرگویی های بی حاصل می افتد و ناچار بیشتر به کشف و خلاقیت متکی می شود. چنین است که شعرهای کوتاه، اغلب تصویری از کار در می آیند و شعرهای بلند، گاهی به سوی حرفی شدن پیش می روند. ولی سرایش شعر کوتاه هم خود ظرایفی دارد که در نقد و بررسی شعرهای این هفته گوشه هایی از آنها را خواهیم دید.

▪ جناب آرش عباس پور؛

با هم اولین شعر شما را می خوانیم و می بینیم که چطور می توان آن را بهتر پرداخت کرد.

«من تو را دوست دارم

در نگاه غمگین در میان آفتاب

و خدا می داند زندگی زیباست

آری، زندگی زیباست

وقتی کاغذ آن قدر ساده است که عاشقانه ترین حرفها را می توان رویش نوشت »

کشف اصلی و مرکز ثقل خلاقیت شما در این شعر، در مصراع آخر است. یک بیان ساده و بی پیرایه دارد و به نوعی این را گوشزد می کند که بسیار چیزها را می توان به سادگی نگریست و بیان کرد.

ولی به نظر من مصراع «در نگاه غمگین در میان آفتاب» از این سادگی و بی آلایشی بیانی قدری دور است. حتی قدری غریب و مبهم افتاده است. به راستی «نگاه غمگین در میان آفتاب» چه معنایی دارد و چقدر به القای مفهوم کمک می کند؟ بیاییم و یک بار این مصراع را برداریم و شعر را بدون آن بخوانیم. به گمان من بهتر می شود.

خوب، حالا باز به سراغ مصراع چهارم می رویم. به نظر می رسد که کلمه «ساده » به خوبی انجام وظیفه نکرده است. این کلمه به واقع با عاشقانه بودن ارتباط ندارد و بیشتر با فریب خوردن مربوط می شود. مثلاً اگر چنین گفته بودید، ارتباطها محکم تر می بود: «وقتی کاغذ آن قدر ساده است که ریاکارانه ترین حرفها را می توان رویش نوشت » یا «وقتی کاغذ آن قدر ساده است که بزرگترین دروغها را می توان رویش نوشت. »

خوب، اگر ما همین را حفظ کنیم، می توان بقیه شعر را با آن هماهنگ کرد؛ یعنی این مرکز ثقل شعر باشد و دیگر مصراعها کامل کننده آن. تصور کنید کسی را که به دوستی نامه می نویسد: «من تو را دوست دارم » و آنگاه به شکلی رندانه اعتراف می کند که: «کاغذ آن قدر ساده است که می توان بزرگترین دروغها را بر آن نوشت ». اینجا شعر یک کارکرد دیگر می یابد و حکایتگر دوستی های دروغینی می شود که با استفاده از سادگی (یکرنگی) کاغذ ابراز می شود، چون کاغذ هر آنچه را بر آن بنویسیم انعکاس می دهد و خودش نمی تواند برملاکننده حقیقت سخنی باشد که بر آن نوشته شده است. این یعنی استفاده از سادگی کاغذ. مثل این که پیغامی را به وسیله یک آدم زودباور به دیگری برسانیم.

شاید بگویید این که مسیر محتوایی شعر را عوض کرد. ما هم می پذیریم، ولی محتوایی طنزآمیز و متناسب با مصراع چهارم یافت که در عین حال، نوعی حقیقت را نیز بیان می کند. اینجا مصراع «زندگی زیباست » هم کاربردی طنزآمیز و طعنه آلود می یابد. یعنی همین که می توانیم کسی را فریب بدهیم، زندگی را برای ما زیبا می نمایاند.

شعر دومی که فرستاده اید، قدری بلندتر است، ولی این مرکز ثقل را ندارد. یعنی مصراعی ندارد که بتوان در آن خیره شد و تأمل کرد و بقیه مصراعها را کامل کننده آن دانست. این بیشتر یک شعر حرفی است تا تصویری، یعنی شاعر به جای این که ما را در برابر یک کشف یا خلاقیت قرار دهد، احساسها و دریافتهایش را به طور مستقیم در میان می گذارد.

دل من می پرسد

کو هوای تازه

کو صدای تازه

دلم می گوید

روزگار، اما و اگرها دارد

افسوس، چندین روز است

بدی ها از پاکیها بیشتر شده اند

به ارتفاع رفتم

تا گلها را ببینم همه

تفکر ستارگان

و بارون بهار

بگویید تازگی کجاست

فرصت تازه می خواهم

تا باز شب را مهتابی ببینم

اینجا مصراع «روزگار اما و اگرها دارد» ارتباط محکمی با بقیه مصراعها به هم نمی رساند. مصراع «بدی ها از پاکی ها بیشتر شده اند» بسیار صریح و مستقیم است. به جایش می شد گفت «ابرهای سیاه از بارانها بیشتر شده اند» یا «دود، ستارگان را پوشانده است» و امثال اینها.

هم چنین کاربرد شکل گفتاری «بارون» به جای «باران» در شعری که همه واژگان آن به صورت نوشتاری به کار رفته اند، جالب نیست. اگر همه شعر چنین بود، البته قابل پذیرش می بود.

کلمه «همه» در مصراع «تا گلها را ببینم همه» نیز زاید به نظر می رسد. اگر گفته بودید «تا همه گلها را ببینم» بهتر بود و بهتر از آن، این که «همه»ای در کار نباشد. و قتی بتوان یک کلمه را حذف کرد و به ساختار شعر لطمه نخورد، بهتر است که این کار را بکنیم.

محمد کاظم کاظمی