ضرورت حفظ هویت تاریخی در ساماندهی بافت های فرسوده

وسعت بافت های فرسوده و تاریخی شهرهای ایران قابل توجه است اما سابقه پرداختن به این موضوع چندان طولانی نبوده و حتی از کشورهای در حال توسعه نیز عقب تر مانده ایم

وسعت بافت های فرسوده و تاریخی شهرهای ایران قابل توجه است اما سابقه پرداختن به این موضوع چندان طولانی نبوده و حتی از کشورهای در حال توسعه نیز عقب تر مانده ایم. همین امر ضرورت بازنگری و بررسی بیشتر و عمیق تر این موضوع را در همه حال نشان می دهد. اساساً بافت، گستره ای هم پیوند است که از بناها، راه ها، مجموعه ها، فضاها، تأسیسات و تجهیزات شهری و یا ترکیبی از آنها تشکیل شده باشد. تداخل بافت های تاریخی و فرسوده و نحوه دخالت در آنها اما مدت هاست که مورد بحث مدیران شهری، میراث فرهنگی و شرکت های مختلف عمران و بهسازی است. در این میان بی توجهی به ارزش های کالبدی، تاریخی و هویتی برخی بافت ها از سوی بعضی شرکت های مداخله کننده در امر نوسازی و بهسازی و نیز تعلل سازمان میراث فرهنگی و گردشگری در تعیین محدوده های تاریخی و تدوین ضوابط و سیاست های جدید در نحوه مداخله در آنها، بیش از پیش این عناصر ارزشمند را در انزوا فرو برده است. مثال بارز این امر، بروز اتفاقاتی نظیر آنچه در اصفهان برای خانه صفوی رخ داد، می باشد. در حال حاضر برای بافت فرسوده حدود ۳۰ شهر طرح نوسازی و بهسازی تهیه شده که پس از ابلاغ به شهرداری ها، اجرایی می شود و اصولاً پیرو تصمیماتی که در برنامه های پنج ساله سوم و چهارم گرفته شد، دولت موظف به نوسازی و احیای بافت های فرسوده شهری طی اجرای این دو برنامه است.

طبق آمار حدود ۱۰۰ هزار هکتار بافت فرسوده شناسایی و ثبت شده و اگر شهرهای کوچک باقیمانده را هم در نظر بگیریم چیزی نزدیک به ۱۵۰ هزار هکتار بافت فرسوده در کشور وجود داشته و لذا با تراکم خالص جمعیت در این بافت ها، تعداد ۸۰ نفر در هر هکتار در نظر بگیریم، حدود ۱۲ میلیون نفر در چنین بافت هایی ساکن هستند. با توجه به آمار بالای تهدید زلزله و آسیب های قهری در کشور می توان تصور نمود که در صورت بروز چنین پدیده هایی، چه فجایع جبران ناپذیری بروز می نماید. بدین سبب حتی بافت های فرسوده ای که فاقد ارزش حفاظتی هستند نیز با تجمیع پلاک هایشان، نوسازی و بهسازی شده، هر چند که از نظر شهرسازی و معماری دارای هیچگونه هویتی نباشند. وگرنه در مورد بافت های کهن و تاریخی، ضوابط به گونه ای دیگر است و دانش حفاظتی و مرمتی درباره شان اجرا می شود. در تهران نزدیک به پنج هزار هکتار بافت فرسوده یا کهنه وجود دارد و به خاطر اهمیت مرکز کشور، تهیه طرح تفضیلی ویژه جهت این بافت، ضروری است. هر یک از مناطق شهرداری به اندازه یک شهر وسعت داشته و نوسازی آن توسط مالکین به تنهایی و بدون دخالت دولت میسر نیست و اقدام دولت نیز بدون فرهنگ سازی و دعوت مردم به مشارکت فعال در آن منجر به جابجایی جمعیت و افزایش حاشیه نشینی و در بسیاری از موارد موجب از هم گسیختگی تعاملات اجتماعی خواهد شد.

بخش هایی از بافت شهری که حاصل ساخت و سازهای قبل از سال ۱۳۰۰ شمسی بوده و عمدتاً خودسازمان یافته هستند، بافت کهن خوانده می شوند. این بافت ها نمایانگر هویت تاریخی شهرها و لذا دارای ارزش مکانی اند و نه تنها نیازی به تخریب و بازسازی آنان نیست که بایستی با دقت، حفظ هم بشوند. اغلب بافت های کهن شهری را با بافت های فرسوده یا کهنه اشتباه می گیرند که گاهی هم نتایج غیرقابل جبرانی در پی دارد. بافت های نابسامان و مسئله دار که بعد از سال ۱۳۰۰ شمسی توسعه یافته و بدون رعایت حداقل موازین معماری و شهرسازی ایجاد شده اند، در زمره بافت های فرسوده شهر هستند. در اردیبهشت سال ۱۳۸۵ تهیه طرح تفصیلی پنج هزار هکتار بافت فرسوده تهران در دستور کار شرکت عمران و بهسازی شهر تهران قرار گرفت و از آن پس با همکاری شهرداری تهران (شهرداری های مناطق) شناسایی و بازسازی بافت های فرسوده آغاز شد. با استخراج ویژگی های ساختاری و استخوان بندی بافت در برنامه جامع اجرایی (طرح تفصیلی ویژه) پروژه های محور شهری در راستای شکل گیری یا احیاء و بازسازی محورهای شهری به منظور تقویت استخوان بندی بافت و ایجاد تسهیلات برای احیای هر چه بهتر پیرامون آن اجرا می شوند.

همچنین پروژه های ایجاد پویایی از طریق بازیافت زمین های بلا استفاده یا اماکن مخروبه موجود در بافت و جهت تقویت فعالیت ها و روابط اجتماعی همچون فضای گذران اوقات فراغت، تفریح، اشتغال محله ای و... اجرا می شوند.در این پروژه ها عناصر و ابنیه ارزشمند بافت، به واسطه ارزش وجودی خود و با هدف احیای بافت متناسب با کاربری های مورد نیاز بافت و محله مرمت می شوند. مرمت استحفاظی صرفاً به منظور استحکام بخشی و جلوگیری از ایجاد آسیب های بیشتر به بنای با ارزش تاهنگام تعیین و اجرای طرح نهایی بنا اجرا شده و مرمت جامع با در نظر گرفتن تمامی جوانب امر و طرح متناسب تهیه شده. برای مرمت و با عنایت به کاربری پیش بینی شده نسبت به مرمت و بازسازی کامل بنا و مهیا ساختن امکان بهره برداری از آن اجرا می شود. عرصه های مداخله سازمان عمران و بهسازی شهری، بخش هایی از بافت شهر است که دارای نابسامانی های متأثر از معضلات و مشکلات کالبدی، کاربردی، اجتماعی، فرهنگی و یا اقتصادی است که با توجه به موضوعیت یافتن طرح های موضعی در سلسله مراتب طرح های توسعه شهری و مأموریت محوله به این سازمان به سه دسته کلی بافت های کهن، بافت های نابسامان و مسئله دار و گستره های با کاربری نامتجانس و ناکارآمد تقسیم می شود (بافت های نامتجانس و ناکارآمد نوعی دیگر از بافت شهری اند که کاربری شان با کارکرد شهری مغایرت داشته باشند همچون زندان ها، پادگان ها، صنایع مزاحم و برخی گستره های طبیعی). تهیه طرح مرمت و احیا، مطالعات و پیشنهاداتی را شامل می شود که به ارائه طرح و برنامه در خصوص ابنیه و فضاهای ارزشمند بافت و باز زنده سازی ساختار کالبدی و تعیین کاربری جدید منطبق با نیازهای امروز می پردازد و همچنین مجموعه مطالعات و پیشنهاداتی که در مقیاس شهرسازی در رده طرح های تفصیلی موضعی به ارائه راهکارهای اجرایی می پردازد را طرح بهسازی می نامند.

فریبرز درجزی