فرار از روی زمین خطرناك

نخستین سمینار بررسی موسیقی زیرزمینی با حضور مصطفی كمال پورتراب، داوود گنجه‌ای، شاهین فرهت، دكتر محمد سریر، دكتر ساسان فاطمی، علی مراد‌خانی، حمید‌رضا نوربخش، سیدعباس سجادی، فرید سلمانیان، احمدعلی راغب، پیمان سلطانی، فاضل جمشیدی، امیر بكان، محسن نامجو، سیدمحمد موسوی و برخی از اعضای فعال گروه‌های موسیقی در خبرگزاری مهر برگزار شد.

یك نتیجه مهم مهم‌ترین نتیجه به‌دست آمده از این سمینار برخلاف تصور این بود كه ماهیت تازه‌ای برای موسیقی زیرزمینی ایران به‌وجود آمد. آن دسته از فعالان موسیقی زیرزمینی كه در این سمینار حاضر شدند با اتفاق نظر معتقد بودند موسیقی زیرزمینی ایران حاصل بلاتكلیفی وضعیت این هنر است و آنها برخلاف علاقه و تعهدی كه نسبت به حضور در چرخه قانونی اجرای موسیقی دارند مجبورند برای ادامه فعالیت و حیات هنری خود به موسیقی زیرزمینی پناه ببرند. از نگاه هنرمندان حاضر در این نشست نیز هیچیك از گروه‌های موسیقی فعال در ایران دوست ندارند جزو گروه‌های زیرزمینی باشند. بهمن خلیلی، سرپرست گروه موسیقی راك «آتشباد» در این سمینار گفت: «وقتی گروهی برای برگزاری كنسرت از وزارت ارشاد مجوز می‌گیرد نمی‌توان نام موسیقی زیرزمینی را بر آن گذاشت و گمان نمی‌كنم كسی هم مایل باشد عنوان موسیقی زیرزمینی را روی خودش بگذارد و به عبارت بهتر ما در ایران گروه موسیقی زیرزمینی شناخته شده نداریم.» او در ادامه سخنان خود كه با تایید هنرمندان جوان حاضر در سمینار همراه بود، گفت: «گروه‌های موسیقی راك به دلیل برگزار‌نشدن كنسرت هیچ‌گونه درآمدزایی ندارند و متاسفانه تحت‌پوشش هیچ سازمان و نهادی هم نیستند پس به ناچار برای باقیماندن در عرصه مجبورند كارها را به‌صورت زیرزمینی در اختیار مخاطب قرار دهند اما این به معنی قرار گرفتن در دسته گروه‌های موسیقی زیرزمینی نیست.» هومن اژدری، سرپرست دیگر گروه موسیقی نیز گفت: «ما مجوز برای كار می‌خواهیم و دوست داریم كار ما دیده شده و درك شود. اگر قرار بود به موسیقی زیرزمینی ادامه دهیم، در این نشست شركت نمی‌كردیم.» محسن نامجو، خواننده و نوازنده سه‌تار هم گفت: «موسیقی زیرزمینی نتیجه نوعی اختلاف نظر قدرت حاكم با گروه‌های موسیقی است كه بنابر دلایل مختلف اجازه كار و فعالیت به آنها داده نشده و به دلیل ممنوعیتی كه از سوی نظام حاكم اعمال می‌شود این گروه‌ها به شكل غیررسمی فعالیت می‌كنند و نوعی موسیقی با نام اشتباه زیرزمینی را پدید می‌آورند.» محققان، صاحبنظران و استادان موسیقی نیز چنین مضمونی را مورد توجه قرار دادند.

به تعبیر ادیب وحدانی، نویسنده و منتقد موسیقی در ایران وقتی موسیقی زیرزمینی می‌شود كه امكان ارائه در شكل عادی و عمومی را ندارد و دكتر محمد سریر، موسیقیدان، می‌گوید: «موسیقی زیرزمینی در كشور ما به موسیقی‌ای گفته می‌شود كه مجوز پخش ندارد.» تفسیر دكتر مانی جعفرزاده، آهنگساز نیز این است كه این نوع موسیقی وقتی بروز می‌كند كه یك آهنگ یا ترانه به خاطر اعمال سلیقه‌ای خاص یا سایر موانع جانبی امكان بروز و ارائه در قالب شیوه‌ای رسمی و قانونمند را نداشته باشد. احمد علی راغب عضو شورای موسیقی صدا و سیما عنوان موسیقی زیرزمینی را نتیجه فرهنگی وارداتی می‌داند و معتقد است این تعبیر به هیچ عنوان سنخیتی با فرهنگ موسیقایی ایران ندارد. این نوع موسیقی، موسیقی هدایت نشده است كه با كمی توجه و مساعدت مسوولان می‌تواند در مسیر درستی قرار بگیرد. روی زمین خطرناك بسیاری از اتفاقاتی كه برای مدیران و سیاستگذاران دولتی به روزمرگی تبدیل شده است زمینه‌ساز بروز جریان ناخواسته‌ای به نام «موسیقی زیرزمینی» شده است.

اتفاق ساده‌ای مثل استنطاق هنرمندان برای كنسرتی كه مجوز دارد. دكتر سریر در توضیح این مشكل گفت: «اگر موسیقی تنشی در جامعه ایجاد نكند و با اعتقادات شرقی یا سنت‌هایی كه داریم در تضاد قرار نگیرد، قابل پخش است. در فرهنگ ما یكسری از افعال یا كلمات یا موسیقی‌هایی وجود دارد كه بیان آنها گاهی تنش‌هایی را در جامعه به جهت اجتماعی و فرهنگی ایجاد می‌كند. شكل اجرای موسیقی نیز از اهمیت خاصی برخوردار است.» وحدانی نیز این موضوع را از زاویه دید خود چنین بررسی كرد: «گروه‌های موسیقی به دنبال این هستند كه آثار خود را روی صحنه و در قالب كنسرت ارائه كنند اما نوع برخورد مخاطب این اجازه را به آنها نمی‌دهد. بسیاری از اهالی موسیقی هستند كه وقتی كنسرت می‌گذارند به‌خاطر كنترل هیجان مردم مجبور می‌شوند، ریتم آهنگ‌های خود را آرام كنند یا حتی زودتر آن را به پایان ببرند تا مشكلی پیش نیاید. مردم می‌خواهند همان كارهایی را انجام دهند كه در ماهواره می‌بینند.» علی مرادخانی، رئیس پیشین مركز موسیقی نیز مشكلات پیش‌رو را از منظر یك مدیر فرهنگی بررسی كرد و گفت: «به یاد دارم زمانی كه در ارشاد فعالیت می‌كردم، آقای سلمانیان را به‌عنوان مسوول بخشی گذاشته بودم تا گره‌ها را باز كند. او به منزل زنده‌یاد «فرهاد» رفت تا مسائل حاشیه‌ای را حل كند اما صدور مجوز برای این خواننده مسائل بسیاری را برایمان ایجاد كرد. باید بپذیریم كه هر پدیده‌ای در ابتدا با مشكلاتی همراه است. به‌عنوان نمونه وقتی چراغ اختراع شد، خیلی‌ها می‌گفتند جن دارد! و یا زمانی كه بلندگو تازه آمده بود بسیاری از سخنرانان از سخن‌گفتن پشت بلندگو پرهیز داشتند و آن را منافی تدین می‌دانستند.» لغو مجوز ساعاتی پیش از برگزاری كنسرت هم مشكل را مضاعف می‌كند. هنرمندی كه مجبور است علاوه بر هزینه‌های زندگی خسارت ناشی از لغو كنسرت را هم جبران كند به سرعت جذب بازار موسیقی زیرزمینی می‌شود. فرهود قدیری، آهنگساز جوان در این باره گفت: «زمان مدیریت آقای مرادخانی برای موسیقی من مجوز صادر شد اما بعد از آن به من مجوز ندادند و دلیل قانع‌كننده‌ای هم ارائه ندادند. در واقع این مجوز‌ندادن‌ها باعث شد كه من ناخودآگاه به سمت موسیقی زیرزمینی پیش بروم.» در این میان علی مرادخانی به‌عنوان مدیری كه از نزدیك با معضلات پیش روی موسیقی آشناست، گفت: «واقعیت این است كه در حوزه موسیقی به یك جمع‌بندی مشخص نرسیدیم. در شرایط حاضر كسانی كه در موسیقی فعالیت دارند باید تمام خطر آن را نیز قبول كنند.» تفاوت از زمین تا زیرزمین همانطور كه در ابتدا اشاره شد، اولین نتیجه مهم این سمینار آن است كه موسیقی زیرزمینی در ایران معنا و مفهومی مستقل دارد كه خوشبختانه با تعاریف غربی آن كوچك‌ترین سنخیتی ندارد. آنچه در آمریكا «كانتركالچر» گفته می‌شود، انگلیسی‌ها به آن موسیقی زیرزمینی اطلاق می‌كنند و با حضور افرادی با فرهنگ خاص سرانجام می‌گیرد، مطلقا هم‌معنی هنرمندانی نیست كه به ناچار با گریز از روی زمین خطرناك به شبكه در زیرزمین پناه برده‌اند. گروه‌های ایرانی این جرگه در حالی از دریافت مجوز استقبال می‌كنند كه در دیگر كشورهای جهان چنین گروه‌های موسیقایی حاضر نیستند خود را در معرض دید قرار بدهند. برای آنها اینكه حتی كلیپ‌شان از شبكه‌های مشهور موسیقی دنیا پخش شود یك توهین تلقی می‌شود. به همین خاطر كلیپی می‌سازند كه اصولا قابل پخش نباشد. ویژگی‌های یك جریان ناشناخته شناخت دیگر ویژگی‌های موسیقی‌ای كه به اشتباه موسیقی زیرزمینی تلقی می‌شود كمك می‌كند تا دریچه‌ای تازه به این‌گونه موسیقی باز شود. شنیدن توضیح دكتر سریر به‌عنوان یك استاد موسیقی بسیاری از بد‌بینی‌ها و انتقاد‌های موجود را پاسخ می‌دهد: «هر كاری كه یك درصدی از مبانی هنری و خلاقیت در آن وجود داشته باشد، باید مورد توجه و تشویق قرار بگیرد تا میزان توجه صاحب اثر مورد نظر نسبت به مسائل هنری و زیبایی‌شناسانه افزایش پیدا كند. برخی از آثار موسیقایی در اصل فقط صداهای تولید‌شده توسط یك دستگاه موسیقی است و از ایده در آن خبری نیست. این‌گونه آثار زودگذر و دور از خلاقیت هستند اما برخی از آثار مورد نظر كه اتفاقا حاصل كار جوانان است بسیار زیركانه، خلاقانه و شنیدنی است.» دكتر مانی جعفرزاده نیز معتقد است: «موسیقی زیرزمینی از این ویژگی و مزیت بزرگ برخوردار است كه می‌تواند هم مورد استفاده نخبگان و افراد صاحب سبك عرصه موسیقی قرار بگیرد و هم اینكه عامه مردم با آن ارتباط برقرار كنند.» این آهنگساز خاطر نشان كرد: «معیار زیبایی‌شناسی این موسیقی شبیه معیارهای جاری نیست و مشكل اصلی در همین‌جا خود را نشان می‌دهد. اصولا باور این نوع موسیقی در خصوص هنر با چارچوب‌های كلی متفاوت است. این تفاوت در كشور ما به عنوان تعارض با ممیزی تلقی می‌شود.» اسم این موجود چیست غم‌انگیز است وقتی بدانیم داشتن یك عنوان نادرست حاصل یك چرخه معیوب كه كمترین مقصر بروز آن هنرمند است برای فعالان عرصه موسیقی چقدر گران تمام می‌شود.این در حالی است كه دكتر سریر صراحتا معتقد است: «در حال حاضر بیشتر جوانانی كه به سمت ارائه آثار موسیقایی در این بخش تمایل پیدا می‌كنند از دانش خوبی برخوردارند كه حاصل به‌دست آوردن اطلاعات و مطالب علمی مورد نیاز از طریق كتاب، اینترنت و سایر ابزارهای فرهنگی و ارتباطی است. با توجه به این موضوع باید در خصوص نزدیكی آثار موسیقی زیرزمینی به اصول هنری تلاش صورت بگیرد تا در جهت بحث ماندگاری آثار و القای تفكری قابل ذكر، گام‌هایی برداشته شود.»نتیجه اینكه نمی‌توان جلوی ادامه حركت موسیقی زیرزمینی را گرفت اما لازم است ابتدا عنوانی مناسب برای این مخلوق تازه رسیده پیدا كرد. در گام دوم، فرصت پیش‌رو كه از سوی خبرگزاری مهر فراهم شد را غنیمت شمرد و بر تداوم آن پافشاری كرد. از طرفی علی مرادخانی در این سمینار بارها اعلام كرد: «فشارهای زیادی روی موسیقی است اما باید موسیقی را از نگاه منطقی بررسی كرد. باید توجه داشت كه دیگر شیوه‌های سنتی نظارت بر تولید آثار هنری به‌ویژه آثار موسیقایی جوابگوی نیاز امروز جامعه ما نیست.»او وضعیت فعلی را حاصل یك جامعه در حال گذار توصیف كرد و راه اصولی حل این مشكل را ایجاد ارتباط هنرمندان با مدیران فرهنگی دانست. پس باید دانست برای عبور از این مرحله صبر و پیگیری ضروری است. باید با یافتن راهكارهای متناسب با مقتضیات یك كشور اسلامی به پیرنگی منسجم رسید و رسیدن به چنین نتیجه‌ای نیازمند حركت روی زمین خطرناك است نه پناه‌بردن به زیرزمین دهشتناك.