راه مهجوریت زدایی از قرآن

« قرآن کریم » اعجاز جاویدان خاتم پیامبران و رحمت عالمیان ص , منبع غنی معارف ناب الهی و راهگشای جمیع مشکلات علمی و عملی جهان بشریت است

« قرآن کریم » اعجاز جاویدان خاتم پیامبران و رحمت عالمیان (ص)، منبع غنی معارف ناب الهی و راهگشای جمیع مشکلات علمی و عملی جهان بشریت است.

صحیفه آسمانی اسلام در عین قابل فهم بودن برای تمامی مخاطبان، برخوردار از عجیب ترین و پیچیده ترین مضامین است که در سایه برقراری ارتباط معنوی با خدای سبحان به عنوان متکلّم این کلام ملکوتی، انسان را به مقام منیع » مفسّر » حقیقی نائل می سازد.

استاد علامه و مفسّر حکیم، حضرت آیت الله جوادی آملی (مدظلّه العالی) که حیات علمی و عرفانی خویش را وامدار انس و الفت بی نظیرشان با قرآن کریم است، در مطلب حاضر به بررسی چگونگی « شناخت قرآن » پرداخته است .

قرآن آنقدر شیرین است که درباره آن نه تنها انسان ها گفتند این کتاب عجیبی است، حتّی جن هم اعتراف کرد که: نّا سم عنا قرآناً عجباً. یهد ی لی الرّشد(۱). و عجیب بودن آن به این است که آسان است برای تمام مراحل از بزرگسال و متوسط و کودک و هم با محتوا و با مغز است. هم نّا یسّرنا القرآن ل لذّ کر(۲) است، هم سنلق ی علیک قولاً ثقیلاً (۳) است. از آن جهت که با محتواست، قول ثقیل است؛ از آن جهت که دلپذیر است، آسان است. لذا هیچ مطلبی در قرآن کریم نیست که کسی نفهمد ! درس خوانده و درس نخوانده همه مطالب قرآن را می فهمند. ولی آیات فراوانی هست که خواص را به زحمت می اندازد. همان آیه در ضمن قصص و داستان ها نرم شد؛ ولی خود آیه برای خواص مشکل است !

همین جریان ن جآئکم فاس أ ب نب (۴)، پیام ساده اش این است که حرف هر فاسقی را قبول نکنید. این حرف دلپذیری است و همه می فهمند. این مطلب بر اساس لقد یسّرنا القرآن ل لذّ کر قابل فهم برای همه انسانهاست.امّا خصوص این آیه اشکال ما یمک ن الذّب دارد، اشکال ما لا یمک ن الذب دارد که فحول از علماء را به خودش مشغول کرده یاآیه:یهد ی من یشآء، یض لّ من یشآء (۵) که در قرآن کریم فراوان است، این معنای روشنی دارد که همگان می توانند بفهمند و برای همه سطوح قابل فهم است.امّا خصوص این بخش از آیات،مسأله جبر و تفویض و امر بین امرین را به همراه دارد که برخی از فحول مثل مرحوم آخوند خراسانی را وادار می کند که بگوید: قلم اینجا رسید و سر بشکست. آن آقائی که هفتصد سال قبل گفت: قلم اینجا رسید و لوح اینجا رسید، هر دو سر شکسته شدند، ایشان یک گوشه اش را گفته، قلم اینجا رسید و سر بشکست. گوشه ای از یمحوا الله ما یشآء و یثب ت (۶) خودش را نشان داد در مسأله بدا که بسیاری از محققان اصول را به خودش مشغول کرده. امّا همین یمحوا الله ما یشآء و یثب ت با زبان ساده قابل ادراک برای همه سطوح است که همه کارها به دست خداست. سرّ اینکه قرآن داستان ها را ذکر می کند، امثال را ذکر می کند؛ برای این است که آن مطالب حقیقی و ثقیل را رقیق کند، آن نّا سنلق ی عل یک قولاً ثقیلاً را به صورت لقد یسّرنا القرآن ل لذّ کر در بیاورد که همگان بفهمند و عمل بکنند.

● مهجوریت زدائی از قرآن

امّا مطلب مهم این است که ما چه جور قرآن را از مهجوریت در بیاوریم. این کتاب با کلیّت و دوام، خودش را معرفی کرده. فرمود: من کلّی ام، ل لعالمین ام و دوام هم هستم لی یوم القیامه. اگر برای هر فرد و برای همیشه هست، الآن جهان چشمش متوجه حوزه های علمیّه، مخصوصاً قم است. وقتی قرآن در سطح جهان از مهجوریت در می آید که ما این توان را داشته باشیم که هر مکتبی از مکتب هائی که مربوط به جهان بینی است، یک؛ وحی و نبوّت و رسالت و امامت است، دو؛ انسان شناسی است، سه؛ و شعب فرعی که به این ۳ رشته بر می گردد.

هر مکتبی که در جهان طرح شده است؛ لا و لابد حوزه ها، مخصوصاً حوزه علمیه قم باید اینها را شناسائی بکند، اوّلاً؛ بر قرآن کریم عرضه کند، ثانیاً و حق و باطل بودن آن راه را از قرآن استفتاء کند، ثالثاً. این می طلبد که خود انسان سالیان متمادی در خدمت قرآن کریم باشد. عدّه ای مکتب شناس باشند که چه مکتبی، چه شبهه ای، چه حرفی در جهان پیدا شده؛ اگر سکولاریزم است، یعنی چه؛ اومانیسم است، یعنی چه؛ فمینیسم است، یعنی چه؛ هرمنوتیک است، یعنی چه؛ اینها را کاملاً بفهمد، بعد بر قرآن عرضه کند و ازآن پاسخ بگیرد؛ تا بشود جهانی ! اگر نذیراً ل لعالمین (۷) است، این است.

الآن دنیا تشنه معارف است؛ شما می بینید در بخشی از کشورها همین که معارف الهی آنجا ظهور کرد، خواهان فراوانی هم دارد. به لطف الهی، به برکت خون های پاک شهداء مشرق و مغرب عالم الآن متوجه اسلام است. یک وقتی بود سخن از اطلبوا الع لم و لو ب الصّین (۸) بود، الآن واقعاً اطلبوا الع لم و لو ب قم است. شما می بینید ۷۰ ـ ۸۰ ملیّت اینجا طلبه دارند؛ این ها واقعاً تشنه اند.

ما باید این مکتب ها را کاملاً شناسایی بکنیم، بعد بر قرآن کریم عرضه بکنیم و پاسخ رااز قرآن بگیریم. این یک کتابی نیست که فقط درباره فقه و اصول و اخلاق اظهار نظر بکند؛ درباره هرمنوتیک حرف نزند، درباره سکولاریزم حرف نزند، درباره فمینیسم حرف نزند، درباره اومانیسم حرف نزند ! ممکن است کسی خیال کند درباره شیمی و فیزیک و اینها حرفی ندارد که این هم سخنی است ناصواب؛ ولی درباره جهان بینی، انسان شناسی، وحی و نبوّت و مانند آن لا و لابد هر مکتبی که در جهان پیدا شده، آدم باید عرضه کند بر قرآن کریم و پاسخ را از قرآن کریم بگیرد.

● مراد از معنای ( آیه ) در قرآن

آدم باید مزه قرآن را بچشد و این سخنی است حق. خدای سبحان مکرر در مکرر از کلماتش به عنوان ( آیه ) یاد کرده؛ » آیه » یعنی نشانه. یک وقت است کسی دیگری را می شناسد؛ الآن عکسش را به او دادند، خطش را به او دادند، آثار هنری اش را به او دادند؛ می گویند: این عکس همان آقائی است که شما دیدید. این را می بیند و می شناسد و به یاد اوست. این خط اوست، آثارش را بار می کند؛ این اثر هنری اوست، بار می کند؛ این مال کسی که مسبوق به معرفت صاحب عکس است. برای او معنا دارد که بگویند این نشان اوست، این مربوط به مسبوق ها. یا کسی که در راه است؛ به او می گویند: آقا ! این عکس، این خط، این آثار هنری را همراهت داشته باش، برو پیدا کن. این چون نشان دارد، صاحب نشان را بالأخره پیدا می کند؛ این می شود ملحوق به صاحب عکس، آن می شود مسبوق به صاحب عکس.

امّا اگر یک عکسی را به یک آقا بدهند که این عاک س را نه قبلاً دیده، نه بعداً دیده؛ این می شود عکاس حرفه ای ! بر فرض ما بشویم مفسّر، می شویم مفسّر حرفه ای ! ما که متکلّم را نه قبلاً دیدیم، نه بعداً دیدیم، آن وقت اینها آیه است، آیه است؛ یعنی چه؟ علامت است یعنی چه؟ علامت کیست؟ اگرالست ب ربّ کم (۹) هم اکنون یادمان باشد، بله می گوییم این عکس اوست؛ آن وقت لذّت می بریم. با این میوه چیدن لذّت حاصل نمی شود !اینکه انسان ۱۰ تا نکته از آیه استفاده کند، مثل این است که وارد باغ شده، یک باغبانی بود، زحمت کشیده، ۴۰ ـ ۵۰ سال درخت کاشته؛ حالا شما می روید ۸ ـ ۱۰ تا میوه از این درخت می گیرید، این تفسیر نیست ! این میوه چیدن است، این مصرف کننده است.

هنر آن است که آدم باغبانی کند، درخت بکارد، دیگران از میوه اش استفاده کنند.اگر از یک آیه ۱۰ تا نکته بچینید؛ مثل اینکه رفتید در باغ مردم و درخت مردم ۱۰ تا میوه چیدید. اگرمردی، درخت بکار؛ جهان بینی ارائه کن، برهان اقامه کن، دیگر نگو قلم اینجا رسید و سر بشکست ! متکلّم را بشناس، بگو عکس اوست !! یا از این طرف برو، بگرد او را پیدا کن؛ یا از الست ب ربّ کم فاصله نگیر، او را بشناس؛ بگو بله، این عکس اوست؛ و گرنه چه آیه ای؟ چه علامتی؟ این علامت کیست؟ این نشان کیست؟

آیه به معنای نشانه گاهی اعتباری است، مثل این فلزی که روی دوش یک بنده خداست، سردوشی اوست؛ این یک علامت است، آیه افسری اوست. این یک امر قراردادی است، هر کشوری برای خودش یک فلز خاص دارد. پرچم اینطور است، این فلز اینطور است، قراردادها اینطور است؛ اینها امر قراردادی است که اعتباری به اینها نیست. مردم این سرزمین این فلز را علامت قرار دادند، مردم سرزمین دیگر یک فلز دیگری را آیه قرار می دهند؛ اینها امر اعتباری است.

گاهی آیه، آیه تکوینی است، نه اعتباری. مثل اینکه چمن، آیت آب است؛ امّا یک آیت مقطعی است. چمن مادامی که سبز است آب را نشان می دهد؛ امّا وقتی که پژمرده شد و به صورت خاک در آمد، دیگر نشان نمی دهد اینجا آبی است! چمن آیت آب هست، درخت آیت آب هست؛ امّا مادامی که سبز است. جهان آیت خداست، در جمیع شئون ب جوهر ه وعرض ه و عوار ض ه و ص فت ه و ف عل ه . هر موجودی در هر شرائطی می گوید خدا ! نمی شود آیه خدا نباشد!! اگر این درخت سبز است، آیه خداست؛ اگر پژمرده شد، آیه خداست؛ اگر شعله شد، آیه خداست؛ اگر دود و بخار شد، آیه خداست؛ تبدیل شد به هوا، آیه خداست؛ آیات الهی این است !

اگر کسی متکلّم را ندیده باشد، نشناخته باشد، نه مسبوق به معرفت باشد، نه ملحوق به معرفت باشد، این مثل عکاسی است یا خطاطی یا ورّاقی که مرتب دارد فتوکپی می کند و زیراکس می گیرد و عکاسی می کند ! اگرازاو سؤال بکنند که آقا ! این عکس کیست؟ می گوید: لست ادر ی؛ این لذّت نمی برد !

حالااگر به آن مرحله شدید نشد، مرحله ضعیفترش هست که آدم متکلّم را در کلامش ببیند. بعد دیگر حرفه ای نمی شود برای او، بازی هم نمی کند، به این فکر نیست که نام و نانی دارد ! نه به فکر نان و آب است، نه خود را برتر از این می داند؛ نه اگر کسی گوش نداد، این نگران است؛ به دنبال چیز دیگر است ! و آن مؤثر است و دلپذیر؛ چون همان متکلّم در درون دل مخاطب هم حضور دارد؛ آن وقت این می شود واقع آیه و علامت. دیگر جهتی در این الفاظ نیست که خدا را نشان ندهد. اگر این است؛ آدم، متکلّم را در لابلای کلامش می بیند، آن وقت نّ هذا القرآن یهد ی ل لّت ی ه ی اقوم (۱۰) را می بیند، و ا ن احأ م ن المشر کین استجارک فاج ره حتّی یسمع کلام الله (۱۱) را هم می داند، لبیک هم می گوید.آدم یا أیّها الّذ ین آمنوا را که می خواند، می گوید: لبیک. این لبیک گفتن که مستحب است، یعنی متکلّم دارد با ما حرف می زند. اگر متکلّم دارد با ما حرف می زند، ما داریم کلام او را می خوانیم؛ چرا بر اساس قرب نوافل به جایی نرسیم که بگوید: کنت ل سانه الّذ ی یتکلّم ب ه (۱۲)، این را که فریقین نقل کردند؛ این راه باز است.

● تشابه سخنان قرآن با ائمه معصومین (ع)

اگر قرآن ع دل عترت است و عترت (ع) ع دل قرآن است؛ حرف قرآن همان حرف علی بن أبی طالب است. منتها وجود مبارک حضرت امیر فرمود: سلون ی قبل ان تفق دونی (۱۳)، قرآن می فرماید: سلون ی قبل ان تموتوا. ممکن نیست چیزی در عالم باشد و قرآن جواب ندهد ! شدنی نیست.اگروجود مبارک حضرت علی(ع)فرمود: سلون ی قبل ان تفق دون ی و این ع دل قرآن است، قرآن هم همین حرف را دارد. فرمود: قبل از اینکه بروید، از من بپرسید. شما سؤال کنید، من جواب می دهم. این فاستنط قوه (۱۴)، فاستنط قوه همین است ! منتها اگر کسی (معاذ الله) گرفتار حسبنا ک تاب الله (۱۵) شد، او قدرت سؤال ندارد اصلاً !

امّا اگر به برکت نّی تار أ ف یکم الثّقلین (۱۶) کیفیت سؤال را از اهل بیت یاد گرفت، این کاملاً می تواند با دست پر از قرآن سؤال بکند. وقتی با دست پر رفت حضور قرآن، از قرآن سؤال کرد آیا اومانیسم حق است یا نه، جواب می شنود؛ چون یک امر انسان شناسی است!آیا این فمینیسم حق است یا نه، آن پلورالیسم حق است یا نه؛ این مکتب های فراوانی که در راه است؛ اینها حق است یا نه ودرآن صورت قرآن جواب می دهد !

● گرایش به کمونیست، مشکل جدی قبل از انقلاب

الآن جهان تشنه یک سلسله گرایش است. بالأخره بشر یک گرایش هائی می طلبد؛ یکی از مشکلاتی که برای ما دغدغه بود و مشکل جدّی ما در قبل از انقلاب بود و ما را نگران می کرد؛ همین مثلثی بود که در جهان آن روز حاکم بود. قبل از انقلاب بخشی از جهان به وسیله ادیان الهی تأمین می شد؛ یعنی اسلام بود و یهودیت و مسیحیّت.بخشی را هم بت پرستی، بودائی و اینها تشکیل می داد، بخشی هم کمونیستی بود. ما مشکل جدّی مان که هراس داشتیم این بود. می گفتیم که با پیشرفت علم این بودائی و بت پرستی و اینها یقیناً نمی ماند،برای اینکه این چیزی نیست که ماندنی باشد ! و این ها هم میلیون ها نفرند که در هند اند، در چین اند، در ژاپن اند، در کشورهای دیگر هستند. اگر خدای ناکرده در اثر پیشرفت علم این میلیون ها نفر اگر سقوط کنند، به سمت کمونیستی بروند؛ این بخش الهیّت خیلی تضعیف می شود !

برای اینکه آن روز سراسر روسیه و بخشی در اروپا و بخشی در آسیا را همین اتحاد شوروی پر کرده بود. شما به نقشه جهان که نگاه می کردید، بالایش نوشته بود: اتحاد جماهیر سوسیالیستی شوروی. بخش وسیعی از این در آسیا بود، بخشی هم در اروپا بود،چین هم که کمونیست بود. بسیاری از کشورهای دیگر هم کمونیست بود. اگر خدای ناکرده این بودائی ها، این بت پرست ها، این ها از این وضع بیفتند و به سمت دین الهی نروند و به سمت کمونیستی بروند؛ چه باید کرد !

● تأثیر روحانیت در سرنوشت آذری ها

حالا این داستان را من در پرانتز بازگو کنم برای شما عزیزان،که هم جریان عظمت دینداری مردم آذری زبان مشخص بشود و هم تأثیر روحانیت. مرحوم شهید غفاری (رض) را که همه می شناختید،اواز آذر شهر تبریز بود. یک سیّد بزرگواری که گاهی هم در بحث های ما شرکت می کرد، او همشهری مرحوم غفاری بود و همسن و هم بند بااو بود. وی می گفت: ما وقتی بچه هایمان به زبان می آیند، نام ذات أقدس له را به بچه هایمان می گوییم، نام ۱۴ معصوم (علیهم السّلام) را به بچه هایمان می گوییم، نام آسیّد ابوالحسن اصفهانی را هم به یاد بچه هایمان

می دهیم؛ که بچه هایمان با نام آسیّد ابوالحسن اصفهانی آشنا بشوند. گفتیم: چرا؟ گفت: آذربایجان را آسیّد ابوالحسن اصفهانی آزاد کرد ! گفتیم: اوچطور آزاد کرد؟!

گفت: بعد از اینکه جریان پیشه وری پیش آمد، همین پیشه وری (علیه م ن الرّحمن ما یستحق) در مجلس رأی نیآورد، با اعتبار نامه او مخالفت کردند، گفت: با اعتبار نامه ما مخالفت نکنید و گرنه من می روم تبریز، آشوب بر پا می کنم. همین پیشه وری از یک سو، غلام یحیی از سوی دیگر؛ یکی در تبریز، یکی در اردبیل بساط کمونیست ها را آوردند؛ از شوروی هم اسلحه می گرفتند.آذربایجان عملاً از ایران جدا شده بود، فقط در نقشه،جزء ایران بود ! نمی دانم شما دشت مغان و آن طرف ها تشریف برده اید یا نه، مرز بین ایران و شوروی ۲ - ۳ متر بیش نیست ! نه کوه است، نه دریاست؛ چیزی نیست، راه باریکی است، رفت و آمد آسان است. این ها مرتب از آنجا اسلحه می آوردند، آذربایجان را عملاً از ایران جدا کردند؛ شده بود کمونیستی ! دولت هیچ حضور نداشت.

این آقا سیّد بزرگوار می گفت: ما در زمان پیشه وری، من و همین غفاری چندین ماه در یکی از آن خانه ها در بند بودیم. حسینیّه ها و مسجدها را همین توده ای ها گرفته بودند. روزی که رادیو اعلام کرد: سیّد ابوالحسن اصفهانی، مرجع تقلید جهان تشیع در نجف رحلت کرده است، تبریز مغازه ها را بست. مردم مثل سیل وارد خیابان ها شدند. همان روز پیشه وری فرار کرد وبه شوروی رفت و همان روز ما آزاد شدیم ! سربازهای دولت هنوز در زنجان بودند که تبریز آزاد شد. گفت: ارتش، آذربایجان وتبریز را آزاد نکرد؛ آسیّد ابوالحسن آزاد کرد !! هر چه خواستند این مغازه ها را باز کنند، مردم مقاومت کردند. هر چه توده ای ها رفتند در برابر قیام مردمی تبریز مقاومت کنند، نشد ! آن روز کلّ تبریز در اختیار همین هیآت و عزاداران بود و در مراسم سوگ و ماتم مرحوم آسیّد ابوالحسن شرکت می کردند و تبریز آزاد شد. لذا ما نام مرحوم آسیّد ابوالحسن را به یاد بچه هایمان می دهیم. این دلپذیری روحانیّت و دین و قرآن است که در درون همه نهادینه شده است؛ این پرانتز بسته.

● چگونگی کسب لذ ّت از قرآن

بنابراین ما وقتی لذّت قرآن را می چشیم که اثری از متکلّم دیده باشیم، آن وقت برای ما می شود لذیذ ! آن وقت حرف او را به چیز دیگری هم نخواهیم فروخت و حرف را هم حرف او می دانیم و به دنبال حرف او می رویم و لا غیر و خود قرآن کریم همیشه به ما گفت: اگر بخواهید به جائی برسی؛ نه به جیب خودت نگاه بکن، نه به کیف شورای مدیریت ]حوزه [ نگاه بکن، نه به جیب شهریه دهندگان نگاه بکن؛ به » جیب »(به فتح جیم) خودت نگاه بکن، نه به جیب خودت ! اگر خدای ناکرده به دنبال فکر قارونی هستی، این می گوید: نّما اوتیته علی ع لم ع ند ی(۱۷)، خرج علی قوم ه ف ی ز ینت ه(۱۸)؛ این بازی ها هست !

به دنبال موسای کلیمی، اّدخ ل یدک ف ی جیب ک تخرج ب یضاء (۱۹). مگر دست روشن نمی خواهی؟ این دست روشن در جیب نیست، در جیب است ! نمی خواهد دست به عصا بزنی، اژدها بشود؛ این در جیب است !! اگر به جیب، به صدر مشروح، به جان دست زدی، جانانه بودی، دلمایه داشتی؛ با آن دست، دست بیرون بیاورید، می شود ( ید بیضاء )؛ به عصا دست بزنی هم می شود اژدها.

این امام، این پسر پیغمبر این جور نبود که دست مشت بکند، بگوید: من به دهان این دولت می زنم و بزند ! این از جای دیگر در آمده.شما شب نامه هائی که علیه این پسر پیغمبر منتشر می کردند ندیدید یا یک مقدار یادتان نیست. اگر برای رضای خدا باشد، خدا تأمین می کند. مگر هر کسی می تواند بگوید: من به دهان این دولت می زنم؟! گفت: دست زهد فروشان خطاست بوسیدن ! بعد از اینکه پسر پیغمبر گفت: من به دهان این دولت می زنم، ما با کمال افتخار وقتی می رفتیم، این دست را می بوسیدیم ومی بوییدیم و بر مردمک دیده می نهادیم !! این دست بوسیدنی است. این دست از جای دیگر در آمد و گفت و اثر کرد و گرنه مگر هر کسی می تواند بگوید من به دهان این دولت می زنم و با همان اشاره مسأله حل بشود؟!

فرمود: ادخ ل یدک ف ی جیب ک، این می شود » ید بیضاء ». بخواهی بجنگی، به عصا دست بزنی، می شود اژدها؛ بخواهی خودت روشن باشی، این ید بیضاء می شود و گرنه بخواهی دست به جیب بکنی، این می شود قارون ! غالب کسانی که اهل جیب بودند، خانه هایشان خاموش شده. تاریخ را بخوانید، ببینید اینچنین هست یا نیست ! غالب کسانی که اهل جیب بودند:و جعلها کل مهً باق یهً ف ی عقب ه (۲۰) شد. آن هائی که اهل جیب بودند: و جعلناهم احادیث (۲۱) شد؛ این ها نمی ماند.

● عدم مقایسه قرآن با کتاب های دیگر

بنابراین سطح علمی قرآن کریم با کتاب ها وفنون دیگر قابل قیاس نیست؛تازه گوشه ای از آیات ظاهر قرآن به اصول آمده، یکی گفت: قلم اینجا رسید و سر بشکست ! یکی گفت: ما یمک ن الذب داریم و ما لا یمک ن الذب؛ آن آیات عمیق که اینجاها نیآمده ! اگر آن آیات عمیق بیاید، راه دیگری دارد. ولی همان آیات عمیق به وسیله قصص و داستان و اینها نرم شد وبرای همه مردم قابل فهم است. هیچ مطلبی در قرآن کریم نیست که برای ساده ترین افراد قابل فهم نباشد !

ما که در سن دیگری هستیم، الآن بالأخره کم و بیش موقع رفتن ماست، ما قبل از اینکه با قرآن تماس بگیریم، باید با متکلّمش آشنا باشیم که بفهمیم حرف اوست و گرنه می شود تفسیر حرفه ای !بنابراین آن کارها همه اش خوب است، ما باید خودمان را دریابیم؛ چیزی که با ما هست و شفیع ما هست و از صف همه انبیاء می گذرد و ن شآء الله ما را در برزخ و قیامت نجات می دهد، به فکر او باشیم و مهم ترین اثر همین است. آنگاه شما بزرگان وقتی که حوزه را حوزه قرآنی کردید مثل فقهی، آن وقت سخنرانان از همین حوزه، جزء خروجی های این حوزه اند؛ نویسنده ها جزء خروجی های این حوزه اند، جامعه هم جزء خروجی های این حوزه است، دانشگاه ها هم جزء خروجی های این حوزه اند؛ برکات از همین جا به جاهای دیگر می رسد و آنها هم متنعّم می شوند. از اینجا که نشأت بگیرد، ن شآء الله به کلّ جامعه می رسد.

آیت الله جوادی آملی

بیانات معظم له در جمع اساتید و پژوهشگران حوزوی علوم قرآنی ـ قم؛ خرداد ۱۳۸۴

(۱) جن/ ۱ و ۲

(۲)قمر/ ۱۷، ۲۲، ۳۲، ۴۰

(۳) مزّمل/ ۵

(۴) حجرات/ ۶

(۵) نحل/ ۹۳ ، فاطر/ ۸

(۶) رعد/ ۳۹

(۷) فرقان/ ۱

(۸) وسائل الشیعه/ ۲۷/ ۲۷

(۹) اعراف/ ۱۷۲

(۱۰) اسراء/ ۹

(۱۱) توبه/ ۶

(۱۲) الکافی/ ۲/ ۱۷۴

(۱۳) نهج البلاغه/ خ ۱۸۹ ـ( ع لم الوصی )

(۱۴) نهج البلاغه/ خ ۱۵۸ ـ ( النّبی و القرآن )

(۱۵) بحار الأنوار/ ۲۲/ ۲۷۳ و ۲۷۴

(۱۶) بحار الأنوار/ ۲/ ۱۰۰

(۱۷) قصص/ ۷۸

(۱۸) قصص/ ۷۹

(۱۹) نمل/ ۱۲

(۲۰) زخرف/ ۲۸

(۲۱) مؤمنون/ ۴۴،سبأ/ ۱۹