دختران جوان و آسیب‏های فراغتی (2)

مريم شهيدي زندي

بخش دوم
6 -  روش پژوهش
مطالعات انجام شده در این تحقیق به دو روش اسنادی و پیمایشی به شرح زیر انجام شده است:
جهت آشنایی با نظریه ها و تحقیقات انجام گرفته در خصوص موضوع تحقیق، در بخش ابتدایی تحقیق از روش اسنادی یا کتابخانه‌ای استفاده شده است ، در این مرحله با مطالعات مقدماتی و اکتشافی  به تدوین مبانی و چارچوب نظری طرح، مفهوم‌سازی و شاخص‌سازی و ارائه مدل تحلیلی اقدام شده است و بدین ترتیب مقدمات لازم برای ورود به مرحله بعدی پژوهش یعنی مرحلة پیمایشی آماده گردید.
تکنیکهای مورد استفاده در روش پیمایشی مصاحبه اکتشافی و پرسشنامه بوده است. جامعه آماری مورد مطالعه در این تحقیق، دختران جوان دانشجو (24-18 سالة) ساکن تهران هستند که در در سال تحصیلی 86-1385 در دانشگاه تهران به تحصیل مشغول بوده اند.در این تحقیق نمونه مورد مطالعه، با روش نمونه گیری خوشه‌ای از بین دانشکده های این دانشگاه، چهار دانشکدة « پیراپزشکی»، « پرستاری- مامایی»، « علوم اجتماعی» و «علوم پایه» انتخاب گردید. حجم جامعة آماری که شامل دختران دانشجوی این دانشکده ‌ها در مقطع کارشناسی بوده، 2612 نفر بوده است. حجم نمونه در پژوهش حاضر از طریق فرمول کوکران محاسبه شده و معادل 180 دانشجو بوده است و با تعداد دانشجویان دختر در هر دانشکده تناسب دارد.
در این پژوهش پیش آزمون با 33 پرسشنامه انجام شده و سنجش پایایی پژوهش، از طریق ضریب آلفای کرونباخ  انجام گرفته است. به‌علاوه برای انحای گذران اوقات فراغت که متغیر وابسته تحقیق را تشکیل می دهد و در قالب یک مقیاس چند گویه ای سنجیده شده، تحلیل عاملی  انجام شد و گویه های مرتبط با آن بر روی دو عامل  مجزا بار شد با توجه به نحوه نمره گذاری، آنها را آسیب‌زا و غیرآسیب‌زا نام نهادیم. داده ها در دو بخش توصیفی، و تبیینی- استنباطی مورد تحلیل قرار گرفته است. فرضیه های تحقیق از طریق تحلیل عاملی، ضرایب همبستگی، جداول تقاطعی و رگرسیون چند متغیری مورد سنجش قرار گرفته است.

یافته های تحقیق
    نتایج جداول تقاطعی نشان می‏دهد رابطه نحوه گذران اوقات فراغت با سن، رشته و عملکرد تحصیلی معنا دار نبوده و لذا تایید نشده است. همچنین رابطه متغیر وابسته با خود پنداره ضعیف بوده و تایید نشده است.
    رابطه نحوه گذران اوقات فراغت با گرایش به خود آرایی؛ با ضریب همبستگی 26/0 و سطح معناداری 0.001 نشانگر رابطه مثبت بین دو متغیر بوده و نشان می دهد هر چه گرایش به خود آرایی افزایش می یابد نحوه گذران اوقات فراغت فرد آسیب زا تر می‏شود.
      بین سبک  خرید و مصرف و نحوه گذران اوقات فراغت رابطه معکوسی دیده میشود به این ترتیب که هر چه معیارهای مدگرایانه درخرید پوشاک بیش تر باشد نحوه گذران اوقات فراغت فرد آسیب زاتر است و این رابطه با ضریب همبستگی 25/0 تایید شده است. همچنین میزان رضایت از زندگی با نحوه گذران فراغت رابطه ای ندارد؛ جدول دوبعدی مبین رابطه این دو متغیر، حاکی از یک رابطه ضعیف( با ضریب همبستگی12/0) است که به لحاظ آماری نیز معنادار نیست.
       نحوه گذران اوقات فراغت با میزان در آمد شخصی قابل مصرف در ماه؛ دارای همبستگی بسیار ضعیفی بوده(066/0) و تایید نشده است. همچنین وجود رابطه بین میزان کنترل و نظارت خانواده و نحوه گذران اوقات فراغت رد شده است. میزان ارتباط صمیمی در خانواده نیز با  نحوه گذران اوقات فراغت  رابطه ای نداشته است.
     رابطه میزان اطلاع خانواده از نحوه گذران اوقات فراغت، با نحوه گذران اوقات فراغت در جداول دو بعدی تایید نشده اما در تحلیل های رگرسیونی که در آن تاثیر سایر متغیرها کنترل شده؛این متغیر نشان دهنده تاثیری قابل توجه و معنادار است.
     تاثیر پایگاه اجتماعی-اقتصادی خانواده و میزان همراهی خانواده در اوقات فراغت بر نحوه گذران فراغت تایید نشده است. از این گذشته رابطه نگرش به رابطه با جنس مخالف؛با نحوه گذران اوقات فراغت دارای ضریب همبستگی 22/0بوده و از لحاظ آماری دارای سطح معناداری بالای003/0 است. به عبارت دیگر هر چه نگرش به رابطه با جنس مخالف مثبت تر می‏شود نحوه گذران اوقات فراغت به شکل آسیب زا تمایل پیدا می کند.
    ضریب همبستگی بین  میزان حضور پسر ها در مهمانیهای دوستانه و نحوه گذران فراغت برابر با 0.316 و سطح معناداری آن 0.001 است که رابطه مثبتی را بین این دو متغیر نشان می دهد به این معنی که هرچه میزان حضور پسر ها در مهمانیهای دوستانه دختران بیشتر باشد نحوه گذران اوقات  فراغت آسیب زا تر است.
           همچنین رابطه بین دو متغیر نوع استفاده از ماهواره و نحوه گذران فراغت دارای ضریب همبستگی0.268 وسطح معناداری 0.001 بوده و تایید شده است. یعنی هر چه در استفاده از ماهواره  فرد به کانال های شو و مد علاقه بیشتری نشان داده، نحوه گذران اوقات فراغت  او آسیب زاتر بوده است.
         متغیر گرایش دینی با نحوه گذران فراغت دارای همبستگی معکوس و ضریب همبستگی 244/0 و سطح معناداری 01/0 بوده است بدین معنی که هر چه میزان پایبندی افراد به دین افزایش می یابد نحوه گذران اوقات فراغت آنها سالم تر می‏شود و با کاهش میزان دینداری نحوه گذران اوقات فراغت به سوی آسیب زایی میل می کند.
    پس از بررسی جداول دو بعدی، توسط رگرسیون چند متغیری، تاثیر خالص متغیرهای مستقل بر نحوه گذران فراغت را استخراج و با یکدیگر مقایسه کردیم. طبق جدول رگرسیونی نهایی از میان متغیر های مؤ ثر بر متغیر وابسته تنها سه متغیر«میزان اطلاع خانواده از نحوه گذران فراغت» با ضریب رگرسیون استاندارد279/0- ؛«نگرش به رابطه با جنس مخالف»  با ضریب رگرسیون  استاندارد 284/0  و«گرایش به خودآرایی»  با ضریب رگرسیون استاندارد352/0  با نحوه گذران فراغت، رابطه معناداری را نشان می دهند و تاثیر بقیه متغیرها بر متغیر وابسته ناچیز بوده یا اساسا معنادار و قابل تعمیم به جامعه آماری نبوده است.
 
پاسخگویی به پرسشهای تحقیق
پس از بررسی نتایج و داده های بدست آمده از پرسشنامه اکنون می توان به پرسشهای تحقیق پاسخ گفت :
1- فراغت در ذهن دختران مورد مطالعه اساساً چه معنایی دارد؟
براساس نتایج تحقیق، اساساً فراغت در ذهن دختران مورد مطالعه چهار معنای مختلف داشته است. برای 34 درصد یعنی یک سوم این دختران، فراغت به معنای سرگرمی و تفریح بوده،22درصد یعنی حدود یک چهارم آنان فراغت را به معنای استراحت دانسته اند و 22درصد نیز فراغت را به معنای گذران وقت آزاد به شکل هدفمند  و رضایت بخش یعنی با برنامه ریزی قبلی و برای نیل به یک هدف خاص ابراز کرده اندو در نهایت 21 درصد پاسخگویان نیز فراغت را معادل  وقت آزاد یا بیکاری یعنی زمانی که فرد فارغ از هر نوع مسئولیتی است بر شمرده اند.
با توجه به پاسخهای فوق اکثریت پاسخگویان فراغت را به معنای تفریح و سرگرمی دانسته اند و در مجموع حدود77 درصد دختران مورد مطالعه از فراغت معنایی انفعالی و توام با بیکاری، استراحت و تفریح در ذهن دارند. نتایج فوق حاکی از آن است که اکثریت پاسخگویان (77درصد) به اوقات فراغت به عنوان زمانی برای فعالیتهای هدفمند که در کنار سرگرمی و لذت می تواند باعث تعالی آنها در زمینه های مختلف هنری ؛ورزشی؛ علمی و ...... شود نگاه نمی کنند و معمولا برنامه ریزی قبلی برای گذران اوقات فراغت خود ندارند.
2- میزان فراغت دختران مزبور چقدر است و آن را چگونه سپری می کنند؟
حدود 40 در صد از پاسخگویان فراغت روزانه خود را 4-2 ساعت و 35 در صد از آنها کمتر از 2 ساعت ذکر کرده اند. 15 در صد از پاسخگویان  نیز اوقات فراغت روزانه شان بیش از 4 ساعت ذکر شده است.
3- در فعالیتهای فراغتی دختران جوان چه الگوهای عمده‏ ای وجود دارد؟
با تحلیل عاملی  گویه های جدول فعالیتهای فراغتی پاسخگویان به دو گروه فعالیت های آسیب زا و غیر آسیب زا تقسیم شدند. در نتیجه الگوهای عمده فراغتی مورد بررسی در تحقیق فوق عبارتند از سالم ، نسبتا سالم و نسبتا آسیب زا و  کاملا آسیب زا .
4- در این الگوهای فراغتی میزان  آسیب زا یی چقدر است؟
نتایج تحقیق حاکی از آن است که اگر چه در گذران اوقات فراغت دختران دانشجوی پاسخگو، الگوهای فراغتی آسیب زا وجود دارد، اما هیچکدام از پاسخگویان دارای الگوی فراغتی کاملا آسیب زا نیستند، و تنها 6 در صد آنان الگوی فراغتی نسبتا آسیب زا دارند و در مقابل81 در صد پاسخگویان دارای الگوی فراغتی نسبتا سالم و 12 در صد  آنان دارای الگوی فراغتی کاملا سالم بوده اند.
5- عوامل فردی مؤثر بر اوقات فراغت دختران مورد مطالعه کدامند؟
طبق نتایج حاصل از روابط متقاطع و جداول دو بعدی ، بین متغیرهای سن، رشته تحصیلی ، عملکرد تحصیلی، خود پنداره، در آمد شخصی فابل مصرف در ماه با نحوه گذران اوقات فراغت همبستگی مشاهده نشد یا میزان همبستگی بسیار کم و قابل چشم پوشی بود در عوض میان گرایش به آرایش، سبک خرید و مصرف پوشاک ، نگرش به رابطه جنس مخالف، میزان حضور پسرها در مهمانیهای دوستانه و استفاده آسیب زا از ماهواره همبستگی مثبت و میان  میزان پایبندی به دین و نگرش منفی به رابطه با جنس مخالف همبستگی منفی و رابطه معکوس مشاهده گردید
6- عوامل خانوادگی مؤثر بر اوقات فراغت دختران مورد مطالعه کدامند؟
با بررسی نتایج بدست آمده از جداول دو بعدی مبین روابط متقاطع بین متغیرهای عوامل خانوادگی با نحوه گذران اوقات فراغت می توان اظهار کرد:
بین میزان کنترل ونظارت خانواده؛ میزان ارتباط عاطفی در خانواده، پایگاه اقتصادی، اجتماعی خانواده و میزان  همراهی خانواده در گذران اوقات فراغت فرد  با متغیر وابسته همبستگی معنا داری وجود ندارد و  رابطه معنادار بین متغیرهای مربوط به عوامل خانوادگی با نحوه گذران اوقات فراغت تنها متغیر اطلاع خانواده از نحوه گذران اوقات فراغت فرد را شامل می‏شود.
5-    چه عواملی بیشترین تأثیر را بر نحوه آسیب زای گذران اوقات فراغت دختر جوان دارند؟ برای پاسخگویی به این پرسش علاوه بر جداول دوبعدی که صرفا همبستگی دو متغیر را نشان می دهند و نه رابطه علی و خالص میان متغیرها را، از رگرسیون چندمتغیری استفاده کردیم تا روابط خالص و علی متغیرهای مستقل را  با متغیر وابسته استخراج و میزان تاثیر عوامل پیش بینی شده در مدل نظری تحقیق را با یکدیگر مقایسه کنیم.بر اساس نتیجه رگرسیون چندمتغیری از بین متغیرهای مستقلسن، عملکرد تحصیلی، خود پنداره یا برداشت از خود، ارزش ها و نگرش ها(در مورد رابطه با جنس مخالف و نیز در موردآرایش) میزان رضایت از زندگی، میزان درآمد قابل مصرف در ماه، میزان پایبندی به دین، نوع استفاده از ماهواره (که در زمره ویژگی های فردی جای دارند) و میزان اطلاع خانواده از نحوه گذراندن اوقات فراغت، میزان کنترل و نظارت خانواده، میزان همفکری بین اعضای خانواده، میزان روابط عاطفی در خانواده و پایگاه اقتصادی، اجتماعی خانواده (که در مقوله ویژگی های خانوادگی جای می گیرند )، سه متغیر میزان اطلاع خانواده از نحوه گذران فراغت( با ضریب رگرسیون استاندارد279/0-)، نگرش به رابطه با جنس مخالف(با ضریب رگرسیون استاندارد284/0) و نگرش به  آرایش( با ضریب استاندارد352/0)  ، رابطه ای معنادار با متغیر وابسته "نحوه گذران اوقات فراغت" داشتند.     به عبارت دیگر می توان اظهار داشت ارزش ها و نگرشهای دختران مورد مطالعه  و میزان اطلاع خانواده آنها از نحوه گذران فراغت شان بیشترین تاثیر را در نحوه گذران  اوقات فراغت آنان دارد. بدین معنی که هرچه نگرش آنان به رابطه با جنس مخالف مثبت‏تر و گرایش آنان به خودآرایی بیشتر و میزان اطلاع خانواده از نحوه گذران فراغت آنان کمتر باشد، گذران اوقات فراغت به شکل آسیب زا در آنان  بیشتر می شود.

 نتیجه‏گیری
   در چارچوب نظری تحقیق که عمدتا بر اساس دیدگاه کنش متقابل نمادین و خصوصا بر پایه نظرات پیر بوردیو نگاشته شده ا ست؛ نحوه گذران ا وقات فراغت افراد از طرفی متاثر از عوامل فردی و از طرف دیگر تحت تاثیر شرایط خانوادگی بیان گردیده ا ست ؛ با توجه به نتایج بدست آمده نهایتا دو عامل فردی(نگرش به رابطه با جنس مخالف ونگرش به میزان خود آرایی) و تنها یک عامل(میزان اطلاع خانواده از نحوه گذران اوقات فراغت) از شرایط خانوادگی تاثیر واقعی بر متغیر وابسته را نشان دادند وبقیه عوامل هرچند که در جداول دو بعدی دارای ارتباط و همبستگی بودند در رگرسیون ارتباط معناداری را نشان نمی دهند و این موضوع مؤید این مطلب است که نحوه گذران اوقات فراغت دختران جوان علاوه بر خانواده می تواند تحت تاثیر عوامل دیگری مانند دانشگاه؛رسانه ها و فرهنگ وارداتی غربی هم که دایما از طریق کالاهای مادی و غیرمادی  مستقیم و غیر مستقیم تبلیغ می شود،قرار داشته باشد .

فهرست منابع فارسی
         اباذری ، یوسف، حسن چاووشیان (1381) . از طبقه اجتماعی تا سبک زندگی رویکردهای نوین در تحلیل جامعه شناختی هویت اجتماعی . دو فصلنامه علمی پژوهشی نامه علوم اجتماعی ، شماره مسلسل 20، پاییز و زمستان
        ابوت، پاملا،کلر والاس (1385) جامعه شناسی زنان. منیژه نجم عراقی، تهران، نشر نی
        اردلان ، فرنگیس (1352) جامعه شناسی اوقات فراغت (جزوه). دانشگاه تهران، دانشکده علوم اجتماعی
       استریناتی ، دومینیک (1384) مقدمه ای بر نظریه های فرهنگ عامه، ثریا پاک نظر، چاپ دوم، انتشارات گام نو، تهران
       اسدی ، علی (1350) فراغت و تعاریف و دید ها . سمینار ملی رفاه اجتماعی، سازمان برنامه و بودجه، کمیته گذران اوقات فراغت، 18-22 اسفند
      اسدی ، علی (1350) تعاریف فراغت و دیدگاههای آن، سمینار ملی رفاه اجتماعی، سازمان برنامه و بودجه کمیته گذاران اوقات فراغت ، تهران
    اشرف الکتابی ، منوچهر (1379) بررسی تغییرات نحوه گذران اوقات فراغت در خانواده های شهر تهران طی سه نسل ، پایان نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه تهران، دانشکده علوم اجتماعی
    
      انصاری مهابادی، فرشته (1382) اوقات فراغت و شکل گیری شخصیت فرهنگی ،نمونه موردی دو دبیرستان دخترانه شهر تهران، پایان نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه تهران، دانشکده علوم اجتماعی
      ایمانی جاجرمی ،حسین (1376) اوقات فراغت و زندگی اجتماعی ، روزنامه همشهری، سال پنجم ، شماره 1299 ، 18 تیر : 6
     برازنده، علیرضا (1376) بررسی عوامل موثر بر چگونگی گذران اوقات فراغت کارمندان بانک مرکزی جمهوری اسلامی ، پایان نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه علامه طباطبایی، دانشکده علوم اجتماعی
    بهرام، عباس (1376) بررسی چگونگی گذران اوقات فراغت دانش آموزان رزمنده با تأکید بر فعالیتهای ورزشی ، پایان نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه تربیت مدرس
      بهنام ، جمشید (1348) مقدمه ای بر جامعه شناسی ایران ، انتشارات خوارزمی ، تهران
    بهنام، جمشید (1348) تطور کار و فراغت ، فرهنگ و زندگی، شماره اول 47-60
     تور کیلدسن ، جرج (1382) اوقات فراغت و نیازهای مردم، عباس اردکانیان، انتشارات نوربخش ، تهران
     خسرو شاهی ، فرامرز (1355) اوقات فراغت و تفریح،رساله دکترا، دانشگاه تهران
     دانشور، محمد صادق (1375) گذران اوقات فراغت، پایان نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه تهران، دانشکده علوم اجتماعی
    دبیرخانه شورای عالی جوانان (1374) چگونگی گذران اوقات فراغت جوانان ، انتشارات اهل قلم، تهران
   دوس، دی، ای (1376) روش پیمایشی در تحقیق اجتماعی، مریم رفعت جاه و رخساره کاظم، ، نشر مرکز ملی مطالعات و سنجش افکار عمومی، تهران
   دو مازیه، ژوفر (1352) مقدمه ای بر جامعه شناسی فراغت ، علی اسدی، فرهنگ و زندگی ، شماره 12 ، پاییز
  دو مازیه، ژوفر (1352) زمان فراغت از دیدگاه تاریخی و جامعه شناسانه، م ، آدینه، فرهنگی و زندگی، شماره 12، پاییز : 13- 23
  رابرتسون ، جرج (1378) آینده کار ،مهدی الوانی و حسن دانایی فرد ، چاپ اول، نشر نی ، تهران
  رفعت جاه، مریم (1386) جنسیت و اوقات فراغت ،سمینار معماری کلان اوقات فراغت در تهران، دانشگاه تهران، دانشکده علوم اجتماعی، اردیبهشت 86
     روحانی ، لطیف (1382) زن ایرانی و اوقات فراغت ، روزنامه اطلاعات، 8 مهر ماه : 10
     ساروخانی ، باقر (1375) در آمدی بر دایره المعارف علوم اجتماعی، جلد دوم، انتشارات کیهان، تهران
    ستوده ، هدایت ا... (1383) آسیب شناسی اجتماعی ، چاپ یازدهم، انتشارات آوای نور، تهران
     سعیدی ، علی اصغر (1383) تحول مفهوم فراغت  ، فصلنامه مطالعات جوانان، شماره 6
    سعیدی رضوانی ، نوید (1373) شهرداریها و اوقات فراغت شهروندان، گروه مطالعات و برنامه ریزی شهری، وزارت کشور
     سلگی، محمد، بهرام صادق پور و همکاران (1382) بررسی وضعیت اوقات فراغت جوانان ،پژوهش و تحقیق سازمان ملی جوانان، گزارش ملی جوانان، انتشارات اهل قلم، تهران
    شفیعی، سمیه سادات (1383) میزان رضامندی زنان از چگونگی گذران اوقات فراغت ، پایان نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه علامه طباطبایی
    شکوری ، علی (1385) تمایز پذیری و هویت اجتماعی مبتنی بر مصرف ، مطالعه موردی شهر تهران، پایان نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه تهران
    شیخاوندی، داور (1379) جامعه شناسی انحرافات، نشرمرندیز ، تهران
    صدیق سروستانی، رحمت ا... (1385) آسیب شناسی اجتماعی، چاپ دوم، انتشارات آن، تهران
    صرفه جو، علی اصغر (1382) نیاز به تفریح ، آشنای خانواده، سال دوازدهم ، شماره 94
     صیادی فر، سمیه (1385) برنامه های اوقات فراغت تولید فرهنگ می کند، روزنامه اعتماد، شماره 1092 ، پنجشنبه 31 فروردین : 8
     طهماسیان، پری و دیگران (1379) زنان و اوقات فراغت ، نشر یاسمن
    عبداللهی ، محمود (1383) آسیبهای اجتماعی و روند تحول آن در ایران ، مجموعه مقالات دومین همایش ملی آسیب های اجتماعی در ایران خرداد 81، جلد یک، تهران
    عصاره، علیرضا (1377) خانواده و ضرورت توجه به اوقات فراغت فرزندان، پیوند ، شماره 29 : 657-662
     فاضلی نیا، فرزانه، (1380) نقش خانواده و مدرسه در آسیب زایی اجتماعی، پایان نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه الزهرا
     فرج الهی ، نصرت ا... (1373) بررسی جایگاه تربیت بدنی در گذران اوقات فراغت دانشجویان ، پایان نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه تهران
    فرجاد، محمد حسین (1378) آسیب های شناسی اجتماعی و جامعه شناسی انحرافات، انتشارات بدر، تهران
     فکوهی، ناصر . فرشته انصاری مهابادی (1382) اوقات فراغت و شکل گیری شخصیت فرهنگی ، دو فصلنامه علمی پژوهش نامه انسان شناسی ، دوره اول، شماره چهارم، پاییز و زمستان
     کاظمی ، عباس (1384) معنا و کارکرد نوین مصرف، روزنامه ایران، شماره 3337 ، 22 آذر : 10
      کوهستانی ، حسینعلی ، علی اصغر خلیل زاده (1378) پژوهشی در اوقات فراغت و راههای بهره وری از آن ، چاپ اول، نشر تیهو، مشهد
     کیویستیو ، پیتر (1378) اندیشه های بنیادی در جامعه شناسی ، منوچهر صبوری، نشر نی ، تهران
     گرجی ، مهدی (1381) اوقات فراغت در اسلام، نشر پیام عترت، تهران
      گیویان، عصمت (1375) زنان و تعطیلات ، پیام زن ، سال 5 ، شماره 2 ، اردیبهشت 75 : 26-30
      گرت ، استفانی (1382) جامعه شناسی جنسیت، کتایون بقایی، چاپ دوم، نشر دیگر ، تهران
     محمدی، زهرا (1383) بررسی آسیبهای اجتماعی زنان در دهه (80-1370)، نشر روابط عمومی شورای فرهنگی – اجتماعی زنان تهران
    مساواتی آذر، مجید (1374) آسیب شناسی اجتماعی ایران، انتشارات نوبل، تبریز
    معلم، سید مرتضی (1356) نقش مؤسسات فراغتی در گذران اوقات فراغت جوانان شهرستان شهسوار، پایان نامه کارشناسی، دانشگاه تهران، دانشکده علوم اجتماعی
     نجم عراقی ، لعیا (1384) جایگاه جنسیت در دنیای فراغت، روزنامه شرق ، 25 تیر ماه 84 : 21
     نوابی نژاد ، شکوه (1379) رفتارهای بهنجار و ناهنجار نوجوانان و راههای پیشگیری و درمان، انتشارات انجمن اولیاء و مربیان، تهران
        وحیدا، فریدون، رسول ربانی و همکاری (1383) رابطه پایگاه اقتصادی اجتماعی مصرف کالاهای فرهنگی، فرهنگ اصفهان، شماره 27 و 28، بهار و تابستان : 25-37
     هی وود، لس و همکاران (1380) اوقات فراغت ، محمد احسانی ، نشر امید دانش ، تهران

فهرست منابع لاتین

       Furlong , A& Cartmel . (1997) Leisure and life style in young people and social chang , open university press : USA
        Green , (ed) (1990) . Womens leisure , whats leisure , Macmillan press: London
       Hargreaves , j (1989). The promise and problems of womens leisure and sprot , leisure for leisure , venture publishing : state collage
       Jones , j . Brain et al. (1995) Sociology , micro , macro and mega structures , New york: Harcourt Brace college Pub.
       Lister , Ruth (1997) Citizen ship , Feminist perspective , London : Macmillan press Ltd