زنگاندا قورد اوجاغی

محمد رزاقی

گونلرین بیر گونونده بیر آلا یاشلی کیشی ایله دانیشیردیم. بو کیشینین آدی قهرمان نجفلو. 45 یاشلی. باری کندینده گونلرین سورور. سؤز آشیق دستانلاریندان گئدیردی. خسته قاسیمین کندی تیکمه داشا گؤره سؤز سوروشوردوم. بیلیندیگی کیمی بیزیم توپراغلاردا ایکی تیکمه داش وار. بیری زنگان تیکمه داشی او بیریسی ده بوستان آوادا دیر. دانیشا دانیشا سؤز گئچمیشلره اوزاندی...

 

سؤز آراسی مشه قهرمان ایسته‌دی قورتدان دانیشا آنجاق بیر آز چکینیردی. اؤزلوگونده فیکیرلشیرمیش اولا بیلر بو سؤزلره گولسونلر. سؤزونون آردینی توتدوم.

دئدیم: قوردون قالین دییرسیز؟ او دا منیم ماراقیمی گؤروب بئله سؤیله‌دی: "مانیشان طرفینده بیر جنّت اؤلن(1) وار. ایلده بیر یول قورتلار ییغیشارلار بو کنده گلرلر. بو کتده بیر چای/دره؟ وار. چایدان گئچن قورتلار دیری قالار. چایدان گئچه بیلمه‌ین قورتلار اؤلور. اورا اوجاقدیر.
سوروشدوم: نه اوجاغی؟
دئدی: قورد اوجاغی. ایسته‌سن اؤز گؤردوگومو سنه دانیشیم؟
دئدیم: آغزین آغریماسین، بویور.
سؤزونو بئله باشلادی: 35 ایل بوندان قاباق بیزیم کند(باری) قورت گلیب بیر نئچه داوار و بیر کیشییه آغیز آتمیشدی. دئییردیلر: قورت آغیز آتان حئیوان/ کیشی قودوز اولار. بو کیشینی نئچه یول دؤیوب کتدن قووالادیلار. آما کیشی یئنه کنده قاییتدی.
کندین آغساققالی دئدی: بو کیشینی آپارین جنّت اؤلنده توختادیب، گتیرین.
قدیم آداملار دئییر: هر کیمه قودوز قورت آغیز آتا. بو آدام گرک جنّت اؤلن کندینده الینی توپراغا وورا سونرا قویا آغزینا. او آدام بو ایشی گؤرسه توختار. بیزیم کتدیلر گئتدیلر. آما بیز گئتمه‌دیک. کیشینی(قودوز کیشی) جنّت اؤلندن گتیرندن سونرا توختامیشدی."
دانیشیق توکندی. بو سؤزلرین اوستوندن بیر نئچه آیلار گئچدی. تورکیه ده فولکلور بؤلومونده اوزمان (متخصص)اولان یولداشلاریمیزلا بونا گؤره دانیشیق آپاردیق. قونو اونلاردا دا ماراق یاراتدی. قورد اوجاغی ایندییه کیمی تورک دونیاسنین هئچ بیر یئرینده گؤرولمه‌میش. بو سؤز بیلیم آداملاریلا تارتیشمامیزین سونوچو اولاراق اله گلدی. بئله‌لیکله زنگانین قورد اوجاغی بیرینجی اوجاق اولاراق تثبیت اولونمالیدی.
**
جنت اؤلن کندی کتلرین بؤلمه‌سینده غنی بیلی بؤلگه‌سینده یئرلشیر. بو کتده ایندی(1391= 2012) یالنیز 4 ائولی یاشاماقدادیر. بو کتلیلرین چوخو زنگان شهرینه گلیبلر. اونلاردان بیری محمد علی مرادی 60 یاشلی، 69 جو ایلده دا زنگانا گلیب. آتاسینین آدی دا ربعلی‌ دیر. بو خالچا ساتان کیشی اوجاغا گؤره بیزه بو بیلگیلری وئردی: هر کسی قورت قاپسا گلر گئجه نی قالار اوردا شفا تاپار. ایلده بیر دفعه کتدیلیگن گئدریک اوردا قوربانلیق کسریک.
آنا دیلیمیز قودوز اوجاغی دئیه‌ریک.
محمدعلی کندین تایفالارینا گؤره بونلاری دا آرتیردی: بیزیم کند، ماهنیشانین ان داغیستان یئری ساییلیر. 30 ائولی ایدی. ایکی طایفا اهلی حق. چوخلو سولئیمانی حسنی رحمتی مورادی. تویلارا آشیق ایجی ایله مزاهیم گلردی. آشیق مزاهیمین باجیسی اوردا اولاردی. 9 آی قیشیمیز اولاردی.
کندین آدینین آنلامینی سوروشدوق: او دئدی: جنت آددا بیر قیز اؤلوب. اونا گؤره بو آدی قویوبلار.
***

زنگانین آشاغی بازاریندا توکانی اولان ناصیر سولئیمانی اوجاقلا ایلگیلی بئله دئدی: زنگان اوستانیندا او زامان هر کسی هار(قودوز) قورت قاپارمیش. گلیرمیش. ایکی گون اوردا قالارمیش قورتارارمیش گئدرمیش. اؤزوده بوز قورت دئیرمیشلر. ایندی ده مراسیم اولور. اوتا گئتمه‌میش دؤره کتلر گلیب اوردا قوربان کسرمیشلر.

***
بو بیلگیلر توپلاناندان سونرا کنده گئتمه‌میز گرکلی اولدو. سایین مرتضی مرادی نین قاتقیلاریلا ایشلریمیزه چکی دوزن وئریب، جنّت اؤلن کندینه گئتدیک. یازین سون آیی چؤل چیچکلره بورونموش. بیز جنت اؤلنه چاتدیق. گئتمه‌میش سوروشموشدوق اوردا اولان کلبه کاظیملا گؤروشک. کنده چاتدیغیمیز زامان کلبه کاظیم کتده اولمادی.

دام داشینی اوچوردوب یئنیدن دوزلتمه‌سینی ایسته‌ین مشد علی حوسئین حوسینی له بیر آز دانیشدیق. 80 یاشی اولوردو. بورانین یئرلیلریندن ساییلمیردیلار. اؤز دئدیگی کوردوستاندان بورا گلیبلر. قورد اوجاغیندان گؤردوکلرینی بیزه دانیشدی. او دئییردی: بیر یول قیزلار بولاغیندا ایکی کیشینی قودوز قورد قاپیر. اونلارین بیری بو اوجاغا گلدی. زیارت ائله‌دی. دولاندی. قوربانلیق کسدی. توختادی. آما او بیری سایمادی. گئتدی شهره ائله دوکتورده اؤلدو. بیر یولدا بوردا موغانلو کندینده بیرینی قورد قاپمیشدی. او دا گلدی بوردا قوربانلیق کسدی. زیارت ائله‌دی. توختادی، گئتدی.
علی حسین کیشینین اؤز گؤزلری آغرییارمیش. گئدیر اوجاغی دولانیر. زیارت ائلیر. گئجه‌نی قالیر یوخو توتور. سابا گون اورتایا آز قالان یوخودان آینیر. اوندان سونرا گؤزلری توختامیش.

علی حسین کیشی اوجاغین یولونو بیزه سالیق وئردی. بیزده گلدیک اوجاق باشینا. کندین دوز قاباغینا داشدان قالاق دوزموشدولر. آغاجلارا باغلانان دویونلو پارچالاری گؤرنده شامانلار یادیما دوشدولر. اوجاغین ساغ یانیندا بیر گؤل واریدی. بو گؤلون سویو دره‌یه آخیردی. بو دره‌یه آغ دره آدینی وئرمیشدیلر.
دره‌نین او تاییندا بیر چوبان گؤردوک. اونو دا گؤروب، اوجاغا گؤره دانیشدیرماسینی گرکلی گؤردوک. یاخینلاشدیق. 75 یاشیندا اولان حاجی نوروز سولئیمانی جنّت اؤله‌نین یئرلی آداملاریندان ساییلیرلار. حاج نوروز دا قیزلار بولاغیندا ایکی کیشینین قورد قاپماسینی گؤرموشدو. دئدی:اونلارین بیری گلدی بیر قوش کسدی. توختادی. او بیرسی قوربان کسمه‌دی قودوز اولدو اؤلدو. حاج نوروزون دئدیگینه گؤره بو ماحالدا بو کندین تاریخی چوخ قدیملره دایانیر. ایلده بیر یول بو کندین آداملاری ییغیشیب اوجاغین زیارتینه گئدرلر. اوردا قوربان کسرلر. بو بیچیمین اولینده اولار. بیچینین قورتارماسیندا دا اولار. حاج نوروزون دئدیکلرینه گؤره بو کتده قورت آدام قاپماز. آیری یئرده قاپانلاری بورا گتیررلر. حاج نوروزون دانیشیغی ماراقلیدی. اونون دانیشیغیندا ایشله‌نن" تیری تورکمان" ، " سؤز گلیشی" سؤزجوکلری ایلگیمیزی چکدی.
بوردا قورد اوجاغیندان سوبای ایکی اوجاق دا وار. بیریسی ائمین جان آقا نین مزاریدی. او نوخوشلارا شفا وئرر. ایکینجیسی دمیرلی اوجاغی. دمیرلیده ده ییغیشیب قوربان کسرلر.
قورد اوجاغینین پارچالارینا ال ووراندا بیر ایکی مینلیک پولدا تاپدیق. بو نذرلری ادا اولان آداملارین پولو ساییلیر. نذر ادا اولاندان سونرا پولو اوجاغا سالیرلار.
**
بوردا یازیمیزی یالنیززنگان و تورک توپراقلاریندا تاپیلمیش ایلکین قورد اوجاغینین تانیتیمییلا سونا چاتدیریریق. گلن یازیلاردا قوردون تورک اوسطوره‌سینده، کولتورونده اؤنمینی آچیخلایاجاغیق.

-------

1) کندین آدی دؤلت سندلرینده جنت اؤلنک یازیلیب. جنت عربجه سؤزلوک اولاراق اوچماق(بهشت) آنلامیندادیر. اؤلنک سؤزجوگو تورکمنجه ایکی آنلام داشیر: بیرینجی چمنلیک یئره دئییلیر. ایکینجی قوشقو، شئعر قالیبی.( فرهنگ سینا، ترکمنی به قارسی، نور محمد متقی، ناشر مؤلف، زمستان 1371، چاپ اول)

اؤلنک (ölənk) کلمه سی، بوتون جاغاتای لغت لرینین وئردیگی معلومات و 15- 16 عصر جاغاتای شاعیرلرینین قوللانیشینا گؤره  چاییر چیمن، تورکو معناسینا گلیر. (ادبیات آراشدیرمالاری 1، محمد فواد کؤپرولو، 4 چاپ، آنکارا 2004)

 

خلاصه: تثبیت اولین اجاق مقدس با نام «قورد اوجاغی»در روستای جنت اؤلنگ استان زنجان. تورکان منطقه بر این باور هستند این اجاق افرادی را که توسط گرگ های هار گاز گرفته شوند شفا می دهد. نحوه چیدمان سنگ های اجاق با چیدمان شمن ها تشابت دارد. گرگ جایگاه ویژه ای در اسطوره ترکان دارا می باشد. با توجه به تحقیقات به عمل آمده این اولین مکان مقدس به نام«قورد اوجاغی»در کشورهای ترک می باشد. مراسم قربانی در این مکان مقدس هنوز وجود دارد.

 

از همین نویسنده پیش از این در انسان شناسی و فرهنگ منتشر شده است:

http://anthropology.ir/node/19899

http://anthropology.ir/node/14952

محمد رزاقی

کارشناسی الهیات و معارف اسلامی – تاریخ فرهنگ ملل اسلامی

 

دوست و همکار گرامی
چنانکه از مطالب و مقالات منتشر شده به وسیله «انسان شناسی و فرهنگ» بهره می برید و انتشار آزاد آنها را مفید می دانید، دقت کنید که برای تداوم کار این سایت و خدمات دیگر مرکز انسان شناسی و فرهنگ، در کنار همکاری علمی،  نیاز به کمک مالی همه همکاران و علاقمندان وجود دارد.
کمک های مالی شما حتی در مبالغ بسیار اندک، می توانند کمک موثری برای ما باشند:

شماره حساب بانک ملی:
0108366716007

 شماره شبا:
 IR37 0170 0000 0010 8366 7160 07

 شماره کارت:
6037991442341222

به نام خانم زهرا غزنویان