حفاظت از محیط زیست : چشم اندازی نو به آینده ای روشن

خدیجه کماللو

"آدمی به طبیعت زنده است . یعنی طبیعت پیکره ای از اوست . پس چنانکه آدمی بخواهد زنده بماند ، باید پیوسته با طبیعت گفتگو کند و این سخن که حیات جسمانی و معنوی انسان با طبیعت پیوند ندارد ، معنایی جز این نمی دهد که طبیعت با خود پیوند دارد،چه آدمی پاره ای از طبیعت است ". (  مارکس دست نوشته های اقتصادی و فلسفی 1844 ، برگرفته از کتاب مقدمه ای بر جامعه شناسی محیط زیست ،1382: 42 )

محیط ساخته شده  که امروزه در اطراف  خود می بینیم نتیجه یک  اتفاق نیست بلکه ناشی از یک روند طولانی  تاریخی است این روند مشتمل بر تغییرات ، همراه با پیشرفت و فناوری بوده است .هرتغییری، ارزشهای فرهنگی، اجتماعی، اقتصادی، سیاسی جامعه را در یک مقطع مشخص تاریخی منعکس می کند و به مرور زمان این تغییرات با ورود انقلاب صنعتی و علوم نوین شدت یافته است. محیط فضای تقابل انسان را با ارزشهای انسانی فراهم ساخته است ، به عبارت دیگر انسان در مقابل ما به ازای خود و هویت خود قرار گرفته است.

شناخت نیازهای ضروری وحیاتی جامعه انسانی مبتنی برجهت دهی معقول و منطقی به افکار، عقاید،آداب و رسوم و ارزشهای مورد قبول جامعه یا به گونه ای به فرهنگ عمومی مردم بستگی داشته است . انسانها در بهره برداری از محیط اطرافشان انگیزه های گوناگونی دارند که افکار و خواستهایشان ، آنها را شکل می دهد . برخی از این انگیزه ها به دلیل نیازهای معقول انسانی پدید می آید مانند خوردن غذا و نوشیدن آب برای تداوم حیات و سلامتی، برای در امان ماندن از سرما و گرما  با استفاده از لباس و مسکن مناسب .. وبه گونه های خاصی امرار معاش نموده اند و گاه برای توسعه  در زندگی با کمک فناوریهای پیشرفته به ایجاد  کارگاهها  ، شرکتهای تولیدی و صنعتی که به نوعی در آلودگی محیط زیست دخالت دارند دست زده است .در اینجا می توان به این نکته اشاره نمود مفهوم توسعه که از آن می توان به تمایل بشر برای تغییر اجتماعی، دستیابی به سطوح و کیفیت های بهتر  زندگی و به تعبیر امروز، افزایش قدرت کنترل فرد  بر محیط یاد کرد قدمتی به اندازه عمر انسان دارد .
اولویت بندی و تشخیص میزان اهمیت هر  یک از اینها ، زمینه لازم را برای استفاده منطقی از امکانات و  توانمندیهای جامعه در هر  مقطع زمانی با محدودیتهایی مواجه نموده است و از سویی دیگر میزان نیاز به سبب رشد جمعیت همواره در حال افزایش بوده است و این امر گاه با تغییراتی در عرصه طبیعت مواجه بوده که پیامدهایی نه چندان مناسب را به دنبال داشته است .  شناسایی نیازهای واقعی و صرفه جویی در منابع زیستی نوعی کمک به آیندگان ماست که در پی ما برای بهره مندی به عرصه دنیا و طبیعت وارد شده اند و اگر چنین نباشد سهم ناچیزی را خواهند داشت. در این نوشتار سعی آن را داشته ایم تا به بررسی عوامل نگه داشت زیست محیط و  راهکارهایی که در این زمینه ارائه شده اند بپردازیم  تا بازنمودی  دیگر را برای آیندگان و از همه مهمتر زمان حال داشته باشیم تا این فرهنگ را خود  برای آیندگان به ثمره مطلوب برسانیم .

اگر نیم نگاهی  به محیط هایی که به نحوی از دسترس دید ما دور  نیستند داشته باشیم متوجه  نقاطی می شویم که بدون توجه ، مواد آلاینده و زباله ها و  پس مانده هایی را رها کرده اند و  معمولا در مکانهایی  ریخته می شوند که افراد کم درآمد و  قشر پایین جامعه آن مکانها را برای زندگی خود و فرزندانشان انتخاب نموده اند و این امرمی تواند خطراتی برای آنها و به ویژه کودکان آنها داشته باشد.

نتایج برخی تغییرات به طور عمومی می توانند ظاهر شوند  و تاثیراتی برنوع بشر داشته باشند واین عوامل می توانند در ابعاد وسیعی جلوه یابند و درجات مختلفی  را در سطوح جهانی داشته باشند و برخی از  این عوامل توسط افراد محلی ایجاد شده اند . برای مثال دی اکسید کربن در اتمسفر می تواند نتایج آب و هوایی داشته باشد و بر محیط زیست نسل های آینده تاثیر گذار گردد.

1984:89    (Expert Group on Population Resource Environment
        


پس گذری به دیدگاه آژانس حفاظت از محیط زیست  (EPA) Environmental protection agency داشته باشیم :

عدالت زیست محیطی این گونه تعریف می شود :

"عدالت زیست محیطی  برخورد عادلانه با تمامی افراد ، صرف نظر از نژاد ، رنگ پوست ، تابعیت یا درآمد آنهاست و برایجاد ، اجرا و اعمال قوانین ، مقررات و سیاستهای زیست محیطی مطابق با روابط معین شده و مشخص تاکید می ورزد. ( www.epa.gov ) برخورد عادلانه به این معنی است که نباید به صورت ناعادلانه هیچ کدام از گروههای مردمی شامل گروههای اجتماعی ، اقتصادی ، قومی و نژادی ،پیامدهای منفی زیست محیطی ناشی از فعالیتهای سیاسی ، تجاری ، شهری و صنعتی را متحمل شوند .

اهمیت  فرهنگ سازی در مقوله مهمی چون حفاظت از محیط زیست بشر امروز ،مقوله ای حائز اهمیت است که به سختی می توان آن را نادیده یا بی اهمیت جلوه داد تا جایی که بی توجهی به مسئله محیط زیست چه از  لحاظ ( منابع طبیعی یا انسانی ) پیامدهای ناگواری را برای این کره خاکی و حتی برای انسانهای ساکن بر روی آن خواهد داشت.  چه بسا اندیشیدن مقطعی هم دراین باب ما را به تامل وا می دارد تا دست به چه کنم ها بزنیم و از هرگونه دغدغه ذهنی از مشکلات دیگر  در زندگی روزمره رها شویم و به دنیایی که به هر نحوی در بقای نه تنها ما انسانها بلکه گیاهان و حیوانات و هر موجود زنده ای که برای ادامه بقا به این چرخه در طبیعت  نیاز دارند پرداخته  و چه بسا، بدون همفکری و اجرای  راهکارهای عملی در طبیعت این امر مهم مقدور نخواهد شد.

  جلوگیری از قطع بی رویه  درختان ، حفظ  تنوع زیستی و حیات وحش، پیشگیری از  آلودگیها  و کنترل آنها ، استفاده عاقلانه و صحیح   از مواهب طبیعی  آبها، خاکها و مراتع و...  مسائلی هستند که به سادگی آن را بیان می کنیم ولی در عمل چرا نه؟  هر روز شاهد خبرهایی   هستیم که در فلان خطه  از خاک کشورمان جنگلهایی را از بین می برند.  مثلا برای ایجاد جاده سازی  یا  گاه شاهد ندانم  کاری یک عده  انسانهای بی وجدان هستیم که به ایجاد اتش سوزی در جنگل پرداخته و جان عده ای از درختانی که برایمان  هوای پاک را ایجاد می کنند  به مخاطره انداخته و یا در پیک نیکهای خانوادگی به راحتی نهرها و یا چشمه های آب زلال را با سطلهای  زباله اشتباه می گیرند و در این   طبیعت بکر دست اندازی می کنند. در حالیکه دست زیبای خلقت آن را به زیبایی آراسته و در اختیار اشرف مخلوقات گذاشته است . تا چه اندازه از مواهب طبیعی به خوبی بهره گیریم و تا چه حدی می توانیم به امید روزی بنشینیم که منابع ما پایان نمی پذیرد ؟ در این صورت وجود ما و نقشی که در زندگی روزمره به عنوان موجودی فرهنگ ساز داریم چه می شود ؟؟

گرم شدن کره زمین و به دنبال  آن تخریب لایه ازن ، بیابان زایی، افزایش بارانهای اسیدی ،گازهای گلخانه ای، تولید انرژی و آثار محیطی آن، .. از اثرات زیست محیطی به شمار رفته و ناشی از اعمال بشر است. سازمان محیط زیست به تنهایی نمی تواند کار ارزیابی و کنترل را داشته باشد.  پس صنایع و در کنار آن انسانها می توانند به صورت خود جوش و دسته جمعی با یک صدا نه شعار ، خود را موظف به حفظ محیط زیست به عنوان اولویت اصلی بدانند.

انسان وابسته به طبیعت است و از بودن در طبیعت لذت می برد. از مایع حیاتی شروع کنیم یعنی آب ، "شعارآب  مایع حیاته ، بدونه آب تشنگیه گشنگیه مرگ حیات و همه زندگیه " چرا پس با مهار فاضلابها چشمه های زلال آلوده می شوند ؟

خاک عنصر دیگری که لایه سطحی این کره خاکی را پوشانده است و در تهیه سیستم تغذیه میلیاردها انسان نقش مهمی دارد ، شور شدن خاکها ، اسیدی و قلیایی بودن ، بهره کشی بیش از حد زمین برای کشت و.. جایی برای تنفس این عنصر باقی نگذاشته است.

آلودگی هوا نیز یکی دیگر از معضلات مهم در شهرهای بزرگ و صنعتی است که انسانها با تنفس هوای آلوده به درون ریه های خود دست به عمل ناخواسته می زنند که به نوعی با مرگ تدریجی خود روبرو خواهند شد. حق ما استنشاق هوایی پاک است با کاشت یک درخت می توانیم اکسیژن لازم را برای خود ودیگران مهیا سازیم.  پس به راحتی با قطع درختان و آوردن بهانه ها  و توجیهات مختلف این حق را از خود و دیگران سلب نکنیم .

مگر نه آن است که در آفرینش آسمانها و زمین حتی خود طبیعت نشانه هایی از عظمت خداوند نهفته است ؟

محیط زیست تاثیر عمیقی بر سلامت انسانها دارد.  یک گزارش سازمان جهانی بهداشت ( WHO  ) حاکی از آن است که یک چهارم  از بیماریها در سراسر جهان علت زیست محیطی دارد و یک سوم این موارد در کودکان زیر پنج سال رخ می دهد. به گزارش یونایتدپرسWHO در گزارش خود مخاطرات زیست محیطی مانند  آب آلوده و سوخت ناسالم را عامل 13 میلیون مرگ و میر سالانه درجهان معرفی می کند.

( http://www.schoolnet.ir)

در  بسیاری از کشورهای پیشرفته جهان که عامه مردم چگونگی دخالت  در امور  سیاسی و اجتماعی را فرا گرفتهاند،  با ایجاد  سازمانهای مختلف، تا حد قابل توجهی دولتها را ملزم به حمایت از سازمانهای محیط زیست وکنترل شدید مواد آلودهساز کردهاند. از جمله بودجههای سنگینی برای تحقیق و استفاده از انرژیهای سالم و جدید مانند: خورشید، باد، امواج دریا، جزر و مد اختصاص دادهاند که به نتایج درخشان و حتی بهره برداری هم رسیدهاند. جنگلها را توسعه داده و سال به سال بر وسعت آن میافزایند، بر رشد جمعیت غلبه کرده و آنرا به حالت تعادل  درآوردهاند.  تا جایی که در برخی از کشورها  رشد آن در سالهای آینده رو به کاهش خواهد داشت.  متأسفانه در  بیشتر کشورهای
عقبمانده یا عقب  نگاهداشته شده که با احترام آنها را «کشورهای در حال رشد» مینامند،  وضع به گونه دیگری است. در دهههای اخیر کارخانهها و وسایل محرکه بدون توجه به زیان آنها  بر محیط زیست، یکی پس از دیگری با سیستمهای کهنه  وگاه از رده خارج شده دایر میگردند. در بیشتر آنها حتی تمام مواد اولیه نیز از خارج وارد میشود.(محمودیان ،1369 )

در این  بین  آگاهی و آموزش رکن اساسی تلقی می گردد. طی مراحل آموزش ، انسان قانومند می شود ، چرا که قانون را می آموزد  این مساله در تمامی پژوهشهای اجتماعی به اثبات رسیده است.درکنار آموزش مسئولیت پذیری افراد جامعه نیز حائز اهمیت است.

( اسلام زاده ، 1382 :55و71 )

مسئولان دستگاه های اجرایی می توانند با بررسی چالشها ، فرصتها و استفاده از ظرفیتها نسبت به شناسایی آسیبهای محیطی تلاش کرده و با اولویت بندی با آنها مقابله کنند .جامعه ای می تواند فرهنگ و  تاریخش را حفظ کند که با تحولات جهانی به خصوص توسعه انسانی همگام باشد تا منابع محیطی را بهبود بخشیده و در راستای آینده ای روشن برای نسلهایی که بعد از ما به عرصه طبیعت گام می نهند راه را هموار نماید.

گاهی مواقع رفتارها مستقیما نتیجه آن چیزی هستند که در فضای ذهنی ما وجود دارند بنابراین باید  فضاهای ذهنی را مدیریت نموده لذا نبایستی به سادگی از کنار فضاهای اشغال شده ذهنها گذشت .

راهکارهای اجرایی :

    تهیه نقشه راه ؛ الگو سازی صحیح و مناسب
    تلاش مستمر و برنامه های موثر، علمی و آموزشهای کارآمد
    سرمایه گذاری در منابع طبیعی و زیست محیطی به ویژه توجه به اقشار کم درآمد
    فراگیر بودن برنامه ها و طرحها برای نزدیک کردن همه طبقات جامعه به یک الگوی واحد
    شجاعت و تدبیر خردمندانه اجرای یک الگوی دقیق
    استفاده از رسانه های بزرگ طراحی سازوکارحفاظت زیست محیطی در کشور برای افزایش آگاهی مردم
    تلاش برای جلوگیری از نابودی منابع و تنوعات زیست محیطی
    توجه به ملاحظات اخلاقی در فرهنگ
    تبلیغ روشهای مناسب و ارزش گذاری
و...

نقشه راه  ، همان فرهنگ سازی در راستای الگوی صحیح است : به معنی نهادینه کردن روش صحیح استفاده از منابع زیستی  که سبب ارتقاء شاخص های زندگی و کاهش هزینه ها گردد . از طرفی لزوم مصرف بهینه سبب می شود تا علاوه بر پیشرفت علمی ناشی از ارتقای فناوری در طراحی ، ساخت وسایل و تجهیزات بهینه مطابق با استانداردهای جهانی فرصت توزیع الگوی مصرف ، شناخت عمیق  نیازهاو...فراهم گردد.

آیا ما باید یک سیستم کنترل داشته باشیم که هرگاه بین مسائل فاصله ایجاد شد زنگ خطر زده شود ؟

پس نقش انسان به عنوان موجودی که فرهنگ را می سازد و به همراه خود آن را به آیندگان انتقال می دهد در دایره طبیعت کجا واقع شده است ؟؟ سوالی که اگر در هر زمینه ای از مسائل آن را جدی بگیریم می توانیم  با دیدی باز برای پیشرفت و ترقی محیط زیستمان گام برداریم .

منابع مکتوب :
1-اسلام زاده ، وحید ، 1382، مقدمه ای بر جامعه شناسی محیط زیست ، تهران : سازمان سبزحزب اسلامی کار
2-محمودیان،علی اکبر،1369،آلودگی محیطزیست ونابودی جنگلها،ماهنامه ایرانمهر برگرفته از سایت http://www.aa-mahmoodian.com/Papers/Environment-

منبع لاتین :
Expert Group on Population Resource Environment:1984، Population Resource Environment،Development  unitednation،newyork

منبع اینترنتی :

http://www.schoolnet.ir/~nezammafi/docs/projects/web/1.htm
www.epa.gov