توهم فرهنگ ها(1) - گفتگو با آدام کوپر

آدام کوپر(Adam Kuper) انسان شناس و مورخ انگلیسی در این گفتگو درباره مفهوم فرهنگ و استفاده بیش از اندازه سستی که از آن در ادبیات کنونی می شود به بحث می پردازد، مفهومی که هر چه بیشتر از معنایی واقعی خالی شده و به تدریج برای تحلیل موقعیت های اجتماعی و سیاسی معاصر غیر قابل استفاده می شود. این گفتگو با مجله علوم انسانی فرانسه انجام گرفته است و آن در چندین بخش می خوانیم:
- شما در آخرین کتاب خود شیوه ای را که امروز مفهوم فرهنگ با اهداف بسیار متفاوت توضیحی و هنجاری به کار گرفته می شود را مورد انتقاد قرار داده اید. در این کتاب میان جریانی که فرهنگ گرا نام گرفته است و در بین انسان شناسان آمریکای شمالی پیشینه ای طولانی دارد و جریان تکثرگرای فرهنگی که یک دکترین سیاسی لیبرالی و در عین حال رادیکال و به شدت در حال رشد است، رابطه برقرار شده است. هدف شما چه بوده ؟ بررسی کاربردهای علمی مفهوم فرهنگ و یا واکنش نشان دادن به یک دکترین سیاسی؟

آدام کوپر: هر دو. نقد من از آنجا ریشه می گیرد که استدلال مبتنی بر فرهنگ تلاش دارد تمام میدان علوم اجتماعی اروپایی را اشغال کند و در همه مباحث عمومی به کار گرفته شود و این امر برای من ناراحت کننده و حتی تکان دهنده است. و از آنجا که نمی توانستم دلیل این موضوع را درک کنم، تصمیم گرفتم این پدیده را در چشم اندازی تاریخی بررسی کنم. البته من به نوعی این احساس را هم داشتم که در اینجا با یک فکر سیاسی خطرناک روبرو هستیم. این مساله تا اندازه ای با ریشه ها و زندگی خود من هم ارتباط دارد: من در افریقای جنوبی به دنیا آمده ام که تا همین اواخر گفتمان درباره تفاوت های فرهنگی شکل بزک یافته ای بود برای گفتمان درباره نژادها و سلسله مراتب آن ها. در افریقای جنوبی نفوذ فکری آلمان به ویژه بر افریکانر ها بسیار زیاد بود و اندیشمندان مدرن که طرافدار سیستم تبعیض نژادی بودند، تلاش می کردند با پشت سر گذاشتن گفتمان نژاد پرستانه، از تفاوت های فرهنگی سخن بگویند. اما در واقعیت نقشه تفاوت های فرهنگی که آنها در اندیشه خود داشتند کاملا با نقشه تفاوت های نژادی هم پوشانی داشت. به همین دلیل من از لحاظ سیاسی به شدت نسبت به گفتمان فرهنگ گرا بی اعتماد هستم.
زمانی که می دیدم گفتمان پژوهشگران و برنامه های آنها در اروپا در حال الگوبرداری از آمریکاست، احساس می کردم یک ایدئولوژی که در آمریکا دارای انسجام است در حال نفوذ دادن برخی افکار در فضای اروپایی است، آن هم بدون آنکه کسی واقعا متوجه پی آمدهای سیاسی این کار باشد. و نخستین پرسش این بود که فرهنگ را در چنین حالتی باید چگونه تعریف کرد؟
من با شروع تحقیقاتم متوجه شدم که این مفهوم لااقل سه حوزه معنایی کاملا متفاوت را در بر می گرفته است که در نهایت با یکدیگر در هم آمیخته اند. نخستین حوزه متعلق به گفتمان کلاسیک یعنی گفتمان قرن هجدهم فرانسه درباره تمدن بوده است: تمدن یک فرایند جهانشمول است که موجود انسانی را از حیوانات متمایز می کند و هسته مرکزی تمدن، عقل است که دانش را تولید می کند و دانش است که با کاربردهای فناورانه اش می تواند کنترل انسان را بر طبیعت ممکن کند. این گفتمان بر اساس مفهوم «پیشرفت» استوار بوده و کاملا منسجم است و همین گفتمان بود که در قرن نوزده به تطور گرایی و سپس به مارکسیسم جامعه شناسانه حیات بخشید.
در کنار این گفتمان و در واقع در تضاد با آن، ما گفتمان فرهنگ آلمان و اروپای مرکزی را داریم: فرهنگ چیزی است که یک گروه جمعیتی را از گروهی دیگر متمایز می کند، هر گروهی دارای فرهنگی خاص خود است که نه عقلانی است و نه علمی، بلکه بر پایه های زبان شناختی، معنوی و هنری استوار است. و منبع فرهنگ در سنت های مردمی و در وهله نخست، روستایی، قرار دارد که ضامن اصالت آن نیز هستند.
و سرانجام سومین معنای واژه فرهنگ که به طور خاص بریتانیایی است، همان تعریفی است که نه مجموعه دانش ها و هنرها، بلکه صرفا بخشی از آنها یعنی آن بخشی را که شاهکار سنت اروپایی قلمداد می کرد، فرهنگ به حساب می آورد. این فرهنگ به طور خاص همان چیزی بود که «فرهنگ متعالی» نامیده می شد، فرهنگ باستانی یونانی – لاتین ، هومر و ویرژیل در همان رده ای که دانته. این یک تعریف بسیار نخبه گرایانه بود که هم در برابر ارزش های ماده گرایانه بورژوازی قد علم می کرد و هم در برابر کاربرد های مردمی فرهنگ. این سه مفهوم از فرهنگ در حقیقت به سه واقعیت کاملا متفاوت اشاره داشتند. بنابراین می بینیم که واژه فرهنگ زمانی که تدقیق نمی شد، بسیار مبهم و گنگ باقی می ماند زیرا می توانست به هر یک از این معانی نزدیک باشد. از سوی دیگر در ایالات متحده، سنت های علوم انسانی ناچار به تبعیت از تقسیم کار اجتماعی شده بودند: کسانی که اقتصاد را مطالعه می کردند تنها بر همین امر متمرکز می شدند و کاری به سایر مسائل نداشتند. به همین دلیل متخصصان فرهنگ نیز تنها برجهان افکار و نمادها متمرکز شده بودند زیرا این تعریفی بود که انسان شناسان از فرهنگ داده بودند. فرهنگ یک شیئی در خود در نظر گرفته می شد، چیزی که به نظر می رسید به صورت مستقل قابل مطالعه باشد. اما در اروپا عموما مسائل به این صورت دیده نمی شد. برای ماکس وبر، امیل دورکیم و یا کارل مارکس برغم تمام تفاوت های تفسیری که آنها را از یکدیگر جدا می کرد نسبتی قوی بین روابط اجتماعی و اندیشه ها وجود داشت و همین رابطه برای آنها جالب توجه بود.
اما رادیکالیسم سیاسی به صورت هایی بسیار متفاوت در اروپا و در ایالات متحده رشد کرد. در اروپا موضوع نقد سیاسی رادیکال، تفاوت های اجتماعی و اقتصادی بود. در حالی که در ایالات متحده از سالهای دهه 1950 ، سرنوشت اقلیت ها بدل به انگیزه ای برای نقد اجتماعی شده بود: سیاهان، زنان، سرخپوستان و سپس گروه های دیگری چون ناشنوایان، هم جنس خواهان و غیره. مساله برابری حقوقی، یعنی برابری در دسترسی به استاندارد زندگی امریکایی بود. پاسخ افراد رادیکال در این زمینه آن بود که مطالبه آنها به رسمیت شناختن خاص بودگی این گروه های اجتماعی است. بنابراین باید به نحو مقتضی امکان دسترسی آنها به منابع جامعه آمریکایی تامین می شد: دانشگاه ها، فرصت های شغلی، مشاغل موجود در نهادها و در ارتش و غیره. این اقلیت ها در موقعیت هایی مشابه موقعیت استیلای استعماری در نظر گرفته می شدند و یا سرنوشتشان به سرنوشت اقلیت های ملی در زیر امپراتور اتریش مجار در قرن نوزده تشبیه می شد.
وقتی این افکار به اروپا رسیدند به صورتی مغشوش دریافت شدند زیرا در اروپا افراد نمی توانستند بفهمند که چگونه ممکن است تفاوت های فرهنگی در استقلال نسبت به تفاوت های اجتماعی وجود داشته باشند: چگونه افراد می توانند به فرهنگ هایی تعلق داشته باشند که با فرهنگ محیطشان متفاوت باشد؟ این در حالی بود که در ایالات متحده موقعیت اجتماعی – اقتصادی هر کس نسبتا مستقل از فرهنگ او در نظر گرفته می شد: بنابراین تفاوت ها و تنش هایی که از این تفاوت ناشی می شد تاثیری بر مشارکت افراد در دستگاه اجتماعی – اقتصادی کشور نداشت. اما این درک از فرهنگ در اروپا وجود نداشت و از نقطه نظر علمی باید بگویم که چنین درکی از فرهنگ بسیار حقیر بود

پایان بخش اول – ادامه دارد

Journet, Nicolas(ed.), 2002, La Culture, de l'universel a particulier, Paris, ed.des sciences Humaines, pp. 313-316

تاریخ ورود به پایگاه : 15 بهمن 1385



توهم فرهنگ ها(1) - گفتگو با آدام کوپر


آغاز بخش دوم

مجله علوم انسانی: فرهنگ گرایی اصولا به یک مقطع خاص، به یکی از جریان های موجود در علوم اجتماعی آمریکا مربوط می شود، درست مثل داروینیسم، ولی شما از این جریان نوعی سنت ملی برای آمریکایی ها را ساخته اید. چرا؟

آ.ک. - در این مورد می توانم مثالی بیاورم : به نوشته های تالکوت پارسونز نگاهی بیاندازید، اندیشمندی که بدون تردید باید او را یکی از بانفوذ ترین جامعه شناسان آمریکایی مکتب کارکردگرا به حساب آورد. او این فکر را پرورانده است که جنبه های فرهنگی و جامعه شناختی جوامع را باید به رشته های مختلف واگذار کرد: جامعه شناسان به مطالعه بر جنبه های اجتماعی و اقتصادی بپردازند و انسان شناسان به مطالعه بر فرهنگ ها به مثابه نظام های بازنمایی و ارزشی . آنچه من می خواهم با این مثال بر آن تاکید کنم این است که بسیاری از پژوهشگران آمریکایی که با ظرافت بر مفهوم فرهنگ اندیشیده اند با تلاش برای اینکه پدیده های جامعه شناختی را از وقایع فرهنگی در تحلیل هایشان جدا کنند، سبب هموار شدن راه برای فرهنگ گرایی شده اند. کارکردگرایان هر گونه بعد تاریخی را از مطالعاتشان حذف کردند و این امر باعث شد که مجبور شوند جماعت های مورد مشاهده خود را به مثابه تمامیت های بسته، ساکن و صرفا وابسته به فرهنگ خود آن جماعت ها، در نظر بگیرند. در حالی که می توان ادعا کرد که یک روستای کوچک عرب، بخشی از جماعت بزرگ اسلامی نیز هست. ماکس وبر که تلاش می کرد زندگی اجتماعی محلی را در پرتو دکترین های بزرگ دینی درک کند، جامعه شناس بهتری به حساب می آمد.
بسیاری از انسان شناسانی که تلاش کرده اند مفهوم فرهنگ را مورد استفاده قرار دهند، تفاوت های فرهنگی را به مثابه موضوعی برای مطالعه خود در نظر گرفته اند اما در عین حال آن را به عنوان یک پدیده توضیح دهنده نیز مد نظر داشته اند: دلیل اینکه انسان ها به این یا آن صورت رفتار می کنند، تفاوت های فرهنگی شان است. انسان شناسان ناچار شده اند به همان میزان که خواسته اند استفاده دقیق تری از واژه «فرهنگ» بکنند، مفهوم آن را نیز محدود تر کنند. بدین ترتیب آنها دیدگاهی هر چه بیش از پیش آرمان گرایانه نسبت به فرهنگ، به مثابه مجموعه ای از اندیشه ها که نمادها و فراتر از آن ها، زبان ها، حاملشان هستند، به دست آورده اند. اما همین سبب شده است که انسان شناسان اسیر این دیدگاه نیز بشوند و نتوانند از آن بیرون بیایند و تصور کنند که فرهنگ، تعیین کننده همه چیز است. و این امر به ویژه زمانی صادق بوده است که همچون مردم شناسان به مطالعه بر مردمانی بپردازیم که ظاهرا دکترین اجتماعی مشخص، تاریخ مکتوب و اقتصادی به معنای واقعی کلمه ندارند! همین باعث می شود که منشاء همه چیز به حوزه اندیشه ها و پنداره ها استناد داده شود. مارشال سالینز – که در ابتدا یک انسان شناس نو تطور گرا بود- سرانجام به جایی رسید که از یک درک روشنفکرانه از فرهنگ دفاع می کرد و برای نمونه قتل کاپیتان کوک را به دست بومیان هاوایی از طریق اسطوره شناسی آنها توضیح می داد. و این امر به طور متناقضی پس از اقامت وی در پاریس در سال 1969 تقویت شد. او به شدت تحت جذبه تحلیلهای ساختارگرایانه لوی استروس درباره اسطوره ها و اشیاء هنری قرار گرفته بود. اما مارشال سالینز به گونه ای از ساختارهای ذهنی استفاده کرد که قابل پیش بینی نبود، یعنی او می خواست ثابت کند که ساختارهای ذهنی هاوایی ها بوده اند که تاریخ آنها را ساخته اند.

مجله علوم انسانی: این درک روشنفکرگرایانه به چه صورت در مباحث مربوط به تکثر فرهنگی و حقوق اقلیت ها در جوامع مدرن درگیر شه است؟
آ.ک.- در اروپا یک بحث بسیار جالب توجه وجود دارد که می تواند به ما برای درک خاص بودگی نقطه نظر تکثر گرایی فرهنگی آمریکایی، کمک کند: این بحث به جذب و یکپارچه کردن مهاجران خارجی مربوط می شود. در اسکاندیناوی و در آلمان نقطه نظر لیبرال آن بوده است که افراد کاملا آزاد گذاشته شوند که اگر بخواهند جذب جامعه شوند و اگر نه، جذب نشوند. به افراد مهاجر کمک می شود که زبان، لباس ها، دین خود را حفظ کنند و در عین حال از آنها در مقابل هر گونه تبعیضی محافظت می شود. برخی از محافظه کاران برعکس گفتمانی یکسان کننده را انتخاب کرده اند و بر آن هستند که صرفا باید به مهاجرانی اجازه اقامت داد که بدل به سوئدی ها یا آلمانی های واقعی شده باشند. در اسکاندیناوی دو تن از چپ گرا ترین انسان شناسان از همین موضع یکسان سازی دفاع کرده اند در حالی که اکثریت دیگران از فرهنگ گرایی دفاع می کنند و این کار را به نام دفاع از تفاوت ها و هویت های فرهنگی انجام می دهند. گروه هایی که به نفع یا علیه این مساله موضع گرفته اند هر دو به تکثر گرایی آمریکایی استناد می کنند. اما این استدلال چندان معنایی ندارد زیرا در ایالات متحده این مفهوم مثل یک قالب توخالی است: اقلیت های مزبور در واقع تفاوت های حقیقتا زیادی از لحاظ فرهنگی با یکدیگر ندارند. اگر مرزهای میان سیاهان و سفیدان تداوم می یابد به دلیل مرزبندی های اقتصادی و اجتماعی میان آنهاست. اگر سیاهان به روشی متفاوت از سفید پوستان فکر می کنند به دلیل آن نیست که دارای فرهنگ افریقایی باشند بلکه به این دلیل است که دائما چه از طریق نژاد پرستی در محیطشان و چه حتی به دلیل قوانینی که قاعدتا برای حمایت از آنها در مقابل این نژاد پرستی تدوین شده، دائما در موقعیت سیاه بودن خود جای داده می شوند. خلاصه آنکه آنچه به آن فرهنگ سیاه اطلاق می شود چیزی نیست جز بیان موقعیت اجتماعی آنها در یک مقطع مشخص. سدی فرهنگی میان آنها وجود ندارد و آنها به خوبی یکدیگر را درک می کنند ولو آنکه با یکدیگر موافق نباشند. زنان، سیاهان، همجنس گرایان، همگی در یک شیوه از زندگی با یکدیگر شریک هستند. در نگاه یک اروپایی این صرفا فرهنگ آمریکایی است. اما برای یک جامعه شناس آمریکایی اینکه صرفا آنها دارای داوری یکسانی نسبت به آنچه باید زیبا یا خوب به حسابش آورد، نیستند، امکان می دهد که از فرهنگ های مختلف در میان آنها صحبت کنیم. اما در اروپا ما باید این را از خود بپرسیم که آیا تکثر گرایی می تواند واقعا کمکی به ما برای درک موقعیت یک مهاجر برای مثال ترک در نسل اول بکند. آیا دراینجا مسائلی همچون انطباق یافتن اقتصادی، دینی، زبانی، مسائل آموزشی و تبعیض در درجه اول اهمیت قرار نمی گیرند؟

پایان بخش دوم – ادامه دارد

تاریخ ورود به پایگاه 16 بهمن 1385



توهم فرهنگ ها(3) - گفتگو با آدام کوپر

بخش سوم و پایانی

- به نظر شما آیا نمی توان پذیرفت که گروه های اجتماعی ای که به طورکلی به یک فرهنگ تعلق دارند، عواطف و احساسات خود را در تفاوت هایی ولو جزئی دخالت می دهند و بدین ترتیب هویت هایی خاص را تشکیل می دهند؟

آ.ک. : مفهوم هویت بسیار جالب است. این نوعی اصطلاح بسیار آمریکایی است که مدت زمانی طول کشید تا به اروپا رسید. به عقیده من این مفهوم بسیار با رویکرد پروتستانی از جهان پیوند دارد: خداوند مستقیما با هر یک از ما ارتباط دارد و ما باید درون خویش به دنبال او باشیم. در سنت پروتستان فرد باید خود را بیابد. یعنی یک روز چنین فردی باید روی دو پای خود بایستاد و بگوید: «این، من هستم»، فرد باید آنچه حقیقتا هست را بیابد و اغلب کشف کند که آنچه جامعه از او می خواهد ، و یا آنچه دیگران درباره او فکر می کنند، نیست. این درک دورنگرا از هویت می تواند نوعی دیدگاه پسادینی را درباره جهان به وجود بیاورد. هر کس به آنجایی می رسد که برای خود تعلق به یک جماعت را کشف کند: من یک همجنس گرا هستم، من یک زن هستم، من یک لاتینو ( اسپانیایی تبار) هستم...و به محض آنکه این جماعت تعلق کشف شد، از هر کس خواسته می شود که به ضوابط و باورهای آن احترام بگذارد: آدم هایی که افکار و رفتارهای یکسانی با من دارند، دارای «فرهنگ» یکسانی با من نیز هستند. اگر من سیاه باشم، بنابراین افکار سیاهان را دارم وغیره. و اگر غیر از این عمل کنم، به هم جماعتی هایم خیانت کرده ام.
این دکترین می تواند بسیار سنگین باشد: بنا بر آن هر کس باید از جماعتی برخوردار باشد که به صورت خودانگیخته خود را با آن یکی بپندارد و به خصوص از تعلق به جماعت دیگری پرهیز کند، زیرا چنین کاری سبب ضربه خوردن به یکپارچگی هویتی او، به وجود حقیقی او خواهد شد. اما جوامع انسانی بدین گونه شکل نگرفته اند. عموما ما نیستیم که والدین خود را انتخاب می کنیم، یا ملیت یا آموزش و یا جهت گیری جنسی خود را.... از لحاظ عینی، مگر آنکه دست به شورش بزنیم انتخاب چندانی در این زمینه ها نداریم. بنابراین اینکه خواسته باشیم از هویت فرهنگی نوعی حق شخصی بسازیم گونه ای توهم است، زیرا هر فردی دارای یکپارچگی فیزیکی است. این دکترین عجیبی است که ظاهرا می خواهد دو عینیت متضاد را با هم آشتی دهد: تشویق فرد آزاد و اطاعت داوطلبانه او از یک جماعت تقریبا دینی.

- به چه دلیل فرهنگ گرایی به این پنداره می انجامد که همه فرهنگ ها با یکدیگر برابرند و یا لااقل باید از حقوق برابری برخوردار باشند و حتی دارای حقیقت هایی هستند که به طور خاص به هر یک از آنها تعلق دارند؟
- در سنت فرانسوی ، مفهوم تمدن جهانشمول است. اما به محض آنکه این فکر را مطرح می کنیم که فرهنگ های متفاوت وجود دارند، این پرسش مطرح می شود که ارزش یک فرهنگ برای هر یک از اعضای فرهنگی دیگر چیست؟ آیا می توان گفت که این ارزش مناسبی است؟ به محض آنکه پذیرفتیم که یک فرهنگ فقط برای مردم خود آن فرهنگ مناسب است ، درون نوعی نسبی گرایی قرار می گیریم. نسل مارگارت مید و روث بندیکت در سالهای دهه 1950 این فکر را جا انداختند که نمی توان فرهنگ ها را در یک سلسله مراتب قرار داد زیرا ارزش های یک تمدن را نمی توان برای داوری بر تمدنی دیگر به کار برد. بدین ترتیب ما ناچار می شویم نگاهی کاملا آرمان گرایانه به مسائل داشته باشیم: تنها ارزش ها یعنی واقعیت های بسیار غیر مادی هستند که ما را از یکدیگر جدا می کنند.
و وقتی که این نسبی گرایی در داوری را پذیرفتیم به آنجا می رسیم که تفاوت های فرهنگی سبب به وجود آمدن تفاوت درجهان بینی می شوند. بدین ترتیب به سادگی از داوری ارزشی به داوری بر واقعیت ها می رسیم: در میان دو فرهنگ برداشت از واقعیت ها ، از رنگ ها و از جهان طبیعی یکی نخواهد بود. و به این نتیجه خواهیم رسید که ارتباط میان فرهنگ های بسیار مشکل است. خلاصه آنکه فرهنگ ها نمی توانند درباره یکدیگر قضاوت کنند، و از همینجا باز به سادگی نتیجه می گیریم که فرهنگ ها برای یکدیگر غیر قابل درک هستند و همه چیز از یک فرهنگ به فرهنگ دیگر متفاوت است و جهان بینی ها و عواطف ما متفاوتند و غیره. به عبارت دیگر ما نه می توانیم دیگری را درک کنیم و نه با او حقیقتا ارتباط برقرار کنیم. بدین ترتیب بسیار مشکل می توان فهمید که یک «علم فرهنگ» چه باید باشد: ما فقط می توانیم تفاوتی که از دیگران جدایمان می کند تجربه کنیم.
تناقض عمیقی که این موضع ما را به آن می کشاند این است که هر اندازه به جزم گرایی فرهنگی اهمیت بیشتری بدهیم ، کمتر می توانیم آن را ثابت کنیم، زیرا هیچ ابزاری برای تحلیل تفاوت ها ی فرهنگی در دست نداریم. این چیزی است که اندیشمندی چون کلیفورد گیرتز دائما تلاش می کرد آن را بپروراند. به همین دلیل بود که او توضیح می داد چرا هر گونه استدلال علمی را به کنار می گذارد: این همان بن بست فکری است که فرهنگ گرایی ما را به درونش می کشاند.

گفتگو از: نیکلا ژورنه(Nicolas Journet)
مجله علوم انسانی شماره 113 فوریه 2001

تاریخ رود به پایگاه 17 بهمن 1385