مشاهده مشارکتی 7: چگونگی مشاهده در میدان

امیر هاشمی مقدم

هدف از مشارکت در فعالیتهای میدان، دستیابی یا نزدیک شدن به دیدگاه افراد بومی است. بنابر این باید از حد نگاههای سطحی و بدیهی‌بین، گذشته، و سعی کنیم نگاهمان را آنچنان عمق ببخشیم که به نگاههای افراد بومی نزدیک شود. «تحقیقات رفتاری و اجتماعی، مشخصا این دیدگاه را دارند که یک مشاهده‌گر، از بیرون به موضوع نگاه کند. اما کسی که به‌عنوان مردم‌نگار دست به مشاهدة مشارکتی می‌زند، موضوع ندارد. در مقابل آن روشها، چنین پژوهشگری از مردم می‌خواهد که او را از نادانی دور کنند»(1). چنانکه فکوهی یادآور می‌شود، «روش مشاهده مشارکتی در واقع نوعی موضع‌گیری دربارة روشهای قبلی علوم اجتماعی است که در آن، موضوع مورد بررسی به یک شیء تبدیل می‌شود.»(2). شما ممکن است در همان بدو ورود به میدان، بتوانید بگویید: «به‌نظر من، این مردم در حال انجام این عمل هستند»، اما در واقع شما باید بگویید: «به نظر خود این مردم، آنها در حال انجام چه کاری هستند». و برای فهم این مسئله، شما باید درکی مشابه درک مردم مورد مطالعه پیدا کنید. با یک مثال ساده، این مسئله را توضیح می‌دهیم. فرض کنید یک پژوهشگر خارجی که هیچ آشنایی با دین اسلام ندارد، به کشورمان می‌آید و در یکی از مساجد، اقامة نماز جماعت را مشاهده می‌کند. او در ابتدا اینگونه تصور می‌کند که:
«چند ردیف از آدمها ایستاده‌اند و چیزهایی را زیر لب مانند ورد می‌خوانند. سپس همة افراد خم شده و تعظیم می‌کنند، نفرات آخرین ردیف به نفرات ردیف جلویی‌شان، اما نفرات ردیف جلویی بدون توجه به تعظیمی که به آنها شده، خود نیز به افراد ردیف جلوتر تعظیم می‌کنند و به همین صورت تا به جلوترین ردیف می‌رسد. افراد جلوترین ردیف، همگی به یک نفر که در پیشاپیش همه ایستاده، تعظیم می‌کنند. این فرد که جلوتر از همه است، درون حفرة بزرگی که در دیوار قرار دارد ایستاده و البته خودش هم به دیوار تعظیم می‌کند. پس از اینکه از تعظیم بلند شدند، به همین ترتیب، دوبار متوالی به هم سجده می‌کنند و ...»
حال اگر این پژوهشگر، مدتی را در میان مسلمانان و نمازگزاران بصورت مشاهدة مشارکتی بگذارند، احتمالا این‌بار نماز جماعت را چنین گزارش می‌کند:
«مسلمانان اعتقاد دارند که اگر نمازشان را بصورت گروهی [جماعت] بخوانند، ثوابش بسیار بیشتر از حالتی است که به تنهایی بخوانند. هر نماز، شامل دو، سه و یا چهار رکعت است که هر کدام را باید در زمان خاصی به جا آورند. مثلا در نماز صبح دو رکعت، در نماز مغرب سه رکعت و در نمازهای ظهر، عصر و عشاء، هر کدام چهار رکعت. هر رکعت نماز شامل اعمالی همچون یک قیام، یک رکوع و دو سجده می‌شود. در قیام، باید اولین سورة قرآن (کتاب آسمانی مسلمانان) و یک سورة دیگر به دلخواه (که معمولا کوتاه است) خوانده شود. منتهی این قست، تنها بخش نماز است که فردی که جلو ایستاده و به او پیش‌نماز می‌گویند می‌خواند و بقیه نمازخوانها باید سکوت کرده و چیزی نگویند. در واقع، همة نمازخوانها در ابتدای نماز، نیت می‌کنند که در نماز از آن فرد پیروی کنند و ذکر قیام را هم فرد پیش‌نماز به نیابت از بقیه می‌خواند. پس از قیام، نوبت به رکوع می‌رسد، یعنی همگی خم شده و دستها را روی زانو گذاشته و نگاهشان به زمین است و در این حالت، ذکر مخصوص را که بیشتر «سبحان ربی‌العظیم و بحمده» است می‌خوانند. برخی هم ممکن است به جای این ذکر، از ذکرهای دیگری ...»
چنانکه می‌بینید، پژوهشگر فرضی ما، در حد بسیار خوبی (البته برای یک خارجی کاملا ناآشنا) با موضوع مورد بررسی‌اش که همان نماز جماعت باشد، آشنا شده است. حتی ممکن است این پژوهشگر، به جزئیات بیشتری اشاره کند که ما برای جلوگیری از اطالة کلام، از ذکر آنها خودداری کردیم؛ اینکه هر کدام از نمازها دقیقا در چه موقعی از شبانه روز خوانده می‌شود، پیش از اقامه نماز، چه کارهایی صورت می‌گیرد، چگونه یک نفر پیش‌نماز می‌شود و ... البته نباید انتظار داشته باشیم که این پژوهشگر، دقیقا به همان درکی برسد که یک نماز‌خوان از نماز جماعت دارد. چرا که این امر، مستلزم به دنیا آمدن و زیستن در زمینة فرهنگ اسلامی است. هدف، نزدیکی درک پژوهشگر با ادراک افراد مورد مطالعه تا حد ممکن است. ضمن آنکه یک پژوهشگر باید از خطر «بومی شدن» نیز بر حذر باشد. چنانکه پیشتر اشاره شد، پژوهشگر هم باید به افراد مورد نظر آنچنان نزدیک شود که بتواند درک کند واقعا و از نظر خودشان چرا این کارها را می‌کنند؟ و هم کمی فاصله‌اش را از افراد مورد مطالعه حفظ کند تا بتواند با چشم انداز وسیع‌تری، آنها را مورد بررسی قرار دهد. در واقع، این نکته بسیار مهمی است که شما بتوانید تعادل مناسبی بین این دو دیدگاه درونی و بیرونی ایجاد کنید.

آنچه باید در میدان مشاهده کرد (فرم مشاهده)
پیش از آنکه اشاره به این موضوع داشته باشیم که چه چیزهایی را پژوهشگر باید ببیند، می¬خواهیم به این نکته اشاره کنیم که پژوهشگر باید از پیش، برنامه مدونی داشته باشد که چه چیزهایی را می¬خواهد مشاهده کند. برای این کار، وی می¬تواند از فرم مشاهده استفاده کند. «منظور از فرم مشاهده، فهرستی است از مواردی که مشاهده‌گر باید در زمین پژوهش به آنها توجه و ثبتشان کند»(3). شما این فرم را باید بر اساس موضوع‌تان تهیه کنید؛ یا به اعتبار کیوی و کامپنهود، بر مبنای «شاخصهای مناسب پیش‌بینی شده در فرضیه¬ها»(4). بدین صورت، شما دیگر در میدان سردر گم نخواهید بود که"حالا چه چیزی را باید ببینم؟". شما از همان ابتدا و بر اساس فرم مشاهده می-دانید به دنبال چه هستید. البته همیشه باید جایی برای موارد پیش¬بینی نشده نیز در نظر بگیرید. چه‌بسا ممکن است مواردی در میدان مشاهده کنید که چون پیش‌بینی نمی¬کردید، آنرا در فرم مشاهده نیاورده‌اید، اما موردی بسیار متناسب و مرتبط با موضوع پژوهش‌تان است. فرم مشاهده، در واقع قالب کلی را در اختیار شما می¬گذارد که هم از سردرگمی شما جلوگیری کند، هم از اتلاف وقت‌تان. و بالاخره مزیت دیگر فرم مشاهده آن است که در صورت نبود این فرم، شما ممکن است در میدان پژوهش، هر آنچه را به چشمتان می‌بینید، ثبت کنید و آنگاه هنگام تهیه گزارش، با انبوهی از داده¬ها مواجه می¬شوید که نه نظم درستی دارند و نه ارتباط مناسبی با یکدیگر. بیکر از هفت مورد یاد می¬کند که باید در میدان مشاهده کرد. شما می¬توانید این هفت مورد را برای تنظیم فرم مشاهده¬تان در نظر گرفته و با توجه به موضوع مورد بررسی‌تان، آنرا گسترش دهید. این هفت مورد عبارتند از:
1- محیط
2- مردم و مناسبات¬شان
3- رفتار، عمل و فعالیت
4- رفتار کلامی
5- وضعیت روانی
6- تاریخچه¬ها
7- اشیاء مادی(5)
مثلاً در محیط بیشتر به دنبال چه چیزهایی می¬گردید؟ عوامل طبیعی، ساختمانهای مسکونی، اداری، بازار، اماکن مذهبی یا ...؟ و یا چه نوع از روابط و مناسبات میان مردم را می‌خواهید مشاهده کنید؟ روابط خانوادگی (که خود چند دسته است)، دوستانه، اداری، تجاری، یا ...؟ یا دنبال کدام گروه از مردم هستید؟ گروههای خویشاوندی، کاری، مذهبی یا ...؟ و به همین ترتیب می¬توانید موضوعات فوق را گسترش دهید. اما هنگامی که وارد میدان شدید می¬توانید از مشاهده‌نامه استفاده کنید. برخی مشاهده‌¬نامه¬ها مانند یک پرسشنامه تنظیم می‌شوند، با این تفاوت که به جای پاسخگویان پرسشنامه، خود مشاهده¬گر سؤالات را پاسخ می¬دهد. لذا مشاهده¬گر می¬بایست برای پاسخ به سؤالاتی که درباره مسائل خاص مطرح شده، در محل مورد مطالعه مشاهده نماید و مشاهدات خود را بصورت پاسخ در جواب آن سؤالات بنویسد. این مشاهده‌نامه مانند یک پرسشنامه با سؤالات باز است که مشاهده¬گر، مشاهدات خود را بر اساس آن تنظیم و به یک مشاهده ساخت‌یافته تبدیل می‌کند(6). در کنار فرم مشاهده، می¬توان از فرمهای دیگری نیز استفاده کرد که جدولهای زمانی و مکانی در آنها ترسیم می¬شوند. در جدول زمانی، شما مشخص می¬کنید که در چه مواقعی به میدان خواهید رفت. حداقل عناصر لازم برای یک جدول زمانی عبارتند از: روز (چند دوشنبه)، تاریخ (مثلا هفتم شهریور 1386)، ساعت. غیر از این سه مورد، تقریباً ضروری است که شما مشخص کنید در این زمان، قصد مشاهده چه چیزی را دارید. چرا که برای هر بار ورودتان به میدان، باید توجیه خاصی داشته باشید. در جدول مکانی، شما باید مشخص کنید که قصد حضور و دیدن کدام بخشهای میدان را دارید. عموماً جداول زمانی و مکانی توأماً بکار می¬روند. بدین صورت که در جدول ترسیم شده مشخص می¬کنید که از کدام مکان، در چه زمانی مشاهده به‌عمل خواهید آورد. ضمناً بسیاری از پدیده¬هایی که در جدول زمانی، موعد مشاهده آنها را مشخص می¬کنیم، در مکانی مشخص قرار دارند و بدین ترتیب، در جداول صرفاً زمانی نیز، بطور ضمنی به مکانها اشاره می‌شود.
فرض کنید می¬خواهید با روش مشاهده مشارکتی، فعالیتهای مردم در روز سیزدهم فروردین ماه (سیزده به‌در) در یک پارک را بررسی کنید. یک جدول زمانی و مکانی ساده برای این بررسی در زیر ترسیم شده است:







روز تاریخ ساعت مکان موضوع برای مشاهده و بررسی
دوشنبه 13/1/1386 6 تا 7 صبح ورودی پارک ورود افراد و خانواده‌ها به محوطه پارک
دوشنبه 13/1/1386 7 تا 8 محوطه پارک برپا کردن چادرهای مسافرتی، گستردن زیراندازها و استقرار در پارک
دوشنبه 13/1/1386 8 تا 9 قسمت اسباب بازیهای پارک کودکان و احیاناً بزرگسالانی که با اسباب‌بازیهایی مثل الاکلنگ، تاب، سرسره، چرخ و فلک و ... بازی می‌کنند و گفتگو با آنها
دوشنبه 13/1/1386 9 تا 10 محوطه پارک افرادی که داخل محوطه پارک مشغول بازیهایی مثل والیبال، بدمینتون و ... هستند و گفتگو با آنها
دوشنبه 13/1/1386 10 تا 11 محوطه پارک فعالیت خانواده‌هایی که کنار یکدیگر نشسته‌اند. گفتگو با آنها
دوشنبه 13/1/1386 11تا5/11
نزدیک فروشگاههای پارک افرادی که برای خرید مایحتاج ناهار یا لوازم سرگرمی به این فروشگاه‌ها مراجعه می‌کنند و نوع ارتباط بین آنها و فروشندگان
دوشنبه 13/1/1386 5/11 تا 12 محوطه پارک تدارک ناهار توسط خانواده‌های که می‌خواهند در پارک غذا بخورند.
دوشنبه 13/1/1386 12 تا 5/12 محوطه پارک صرف ناهار توسط افراد
دوشنبه 13/1/1386 5/12 تا 13 نماز خانه پارک افرادی که برای خواندن نماز به نمازخانه می‌روند
دوشنبه 13/1/1386 13 تا 5/13 نزدیک شیرهای آب و سرویسهای عمومی شستشوی ظروف، صفهای احتمالی برای نوبت سرویسهای عمومی، ارتباطاتی که بین افراد در حین این اعمال پیش می‌آید
دوشنبه 13/1/1386 5/13تا 5/14 رستورانها و اغذیه فروشیهای داخل پارک و اطراف آن افراد و خانواده‌هایی که ناهارشان را در این اماکن خریداری و صرف می‌کنند و گفتگو با آنها
دوشنبه 13/1/1386 5/14 تا 16 محوطه پارک فعالیتهایی که مردم در پارک انجام می‌دهند مثل چرت زدن، چایی خوردن، تخمک شکستن و ...
دوشنبه 13/1/1386 16 تا 17 نزدیک فروشگاهها و دستفروشیهای پارک گفتگو با آنها دربارة فروش این روزشان، برخوردهایشان با مشتریان و ...
دوشنبه 13/1/1386 17 تا 19 محوطه پارک جمع‌آوری وسایل، زیرانداز، چادر و ...، دور ریختن زباله‌ها و خارج شدن از پارک
دوشنبه 13/1/1386 19 تا 20 محوطه پارک یک بررسی کلی از محوطه پارک، زباله‌هایی که در چمن ریخته شده، گلهایی که احتمالاً پایمال شده و ... و مقایسه وضع کلی پارک با صبح که هنوز افراد نیامده بودند.
دوشنبه 13/1/1386 20 تا 21 انتظامات پارک گفتگو با مأموران انتظامات پارک درباره اتفاقاتی که در طی روز در پارک رخ داده است.

(جناب آقای دکتر، چنانچه امکان درج جدول وجود ندارد، اگر امکان دارد، عکسهایی را که از جدول تهیه کرده‌ام بجای جدول قرار داده و یا به شیوه‌ای که مناسبتر است اقدام فرمایید)



چند نکته دربارة این جدول لازم به ذکر است. یکی آنکه جدول فوق، نه تنها ترکیب جدول زمانی و مکانی است، بلکه نوعی فرم مشاهده نیز هست (البته می توان فرم مشاهده مفصل‌تری تنظیم کرد). دیگر آنکه بسیاری از مطالب این جدول، بر اساس پیش‌فرضهایی تنظیم شده است؛ این پیش فرض که بیشتر مردم بین ساعت 6 تا 7 صبح به پارک خواهند آمد و بین ساعت 17 تا 19 پارک را ترک خواهند کرد، خرابیهایی در محوطه پارک به بار خواهند آورد و ... (بنابراین چنانکه متوجه شده‌اید، باید از قبل اطلاعاتی درباره میدان پژوهش داشته باشید). سومین نکته اینکه شما ناچار شدید دست به گزینش بزنید. مثلاً شما می¬دانید افرادی که در این روز به پارک می‌آیند، ممکن است ازساعت 11 صبح شروع به ناهار خوردن کنند و عده¬ای دیگر، برعکس این گروه، ممکن است ساعت 3 بعد از ظهر. اما شما با این پیش‌فرض که بیشتر گردشگران پارک، بین 12 تا 5/12 ناهار می¬خورند، این زمان را برای مشاهده و بررسی عمل ناهار خوردن آنها برمی¬گزینید.
نکته دیگر آنکه در چنین پژوهشهایی، آنچنانکه در جدول مشاهده می‌کنید، پژوهشگر با محدودیت شدید زمانی مواجه است. در اینگونه موارد، پژوهشگر چند راهکار می‌تواند داشته باشد. اول اینکه گستره پژوهش را محدودتر کند تا بتواند بیشتر بر روی همان موضوع محدود کار کند. مثلاً موضوعش تخریب و آلودگی پارک توسط گردشگران سیزدهم نوروز باشد. دومین راهکار این است که پژوهشگر، بخشی از انجام بررسی‌اش را به قبل یا بعد از این زمان اختصاص دهد. مثلاً می‌تواند گفتگوهای عمیق‌تری با افرادی داشته باشد که تصمیم دارند روز سیزدهم نوروز را به پارک بروند و یا اینکه پس از سیزدهم نوروز، با افرادی که در پارک بوده¬اند گفتگوهایی درباره آنچه در پارک انجام داده¬اند و ... داشته باشد.
اما پنجمین و آخرین نکته¬ای که در اینجا به آن اشاره خواهیم کرد، بحث امکان تغییر محتویات جدولهای زمانی و مکانی است. ممکن است هنگام حضور در میدان (و رفتن از فضای تئوری به فضای عملی)، آنگونه که پیش‌بینی می‌کردیم، امکان پیاده کردن جزء به جزء جداول فراهم نشود و بنابراین ناچار به دستکاری آن شویم. هنگام تنظیم جدول باید به این نکته دقت و توجه کرد تا در صورت دستکاری جدول، کل آن به هم نریخته و بی‌فایده نشود.

مشاهدة مشارکتی (1)، اهمیت و انواع کاربرد آن     مشاهده مشارکتی (2) تاریخچه به کارگیری مشاهده مشارکتی (3) مزایای این روش     مشاهده مشارکتی (4) معایب این روش مشاهده مشارکتی (5) انتخاب موضوع و ورود به میدان مشاهده مشارکتی  (7)چگونگی مشاهده در میدان

مشاهده مشارکتی (8) گردآوری داده‎ها

مشاهده مشارکتی: بخش آخر

پانوشتها
1- Handwerker 2001:4
2ـ فکوهی در مقدمة مالینوسکی 1379:18
3- فکوهی 1383:450
4 –کیوی 157-1381:156
5- بیکر 286- 1377:282
6- رفیع پور 91- 1382:89