نخ دستریس کردستان

مقدمه:
امروزه نخ دستریس در سراسر جهان با استقبال فوق العاده ای روبرو شده است. استفاده از انها به عنوان یک ویژه بافت در کلیه منسوجات تاثیر بینظیری در افزایش فروش انها در بازارهای مختلف جهانی داشته است. در کشور ما ایران نیز تولید و استفاده از نخهای دستریس در منسوجات مختلف مرسوم بوده است.در شمال خراسان،کرمانشاه،مناطق عشایر نشین و ایلات فارس و در سنندج و کامیاران در استان کردستان تولید انواع این نخها رواج داشته است. در سنندج و در مناطق حومه ای این شهر تولید انواع نخهای دستریس جهت استفاده در قالی و تولید نوعی لباس محلی بنام چو خارانک مرسوم میباشد. در این مقاله نیز به بررسی تولید انواع نخهای مرسوم در شهر سنندج پرداخته می شود.
عملیات قبل از ریسندگی:
پس از اینکه پشم از بدن گوسفند (پوست حیوان)چیده و جدا گردید،ابتدا عملیات سرت کردن یا طبقه بندی برروی آن صورت میپذیرد. در این مرحله پشم بر اساس مشخصات خود همچون محل پرورش ،نژاد، نوع تغذیه و ... طبقه بندی می گردد. بعد از این مرحله عملیات حلاجی و شستشو بر روی پشم صورت می پذیرد. در نتیجه این مرحله خار و خاشاک پشم از آن جدا گشته ،توده های در هم رفته از هم منفک شده و در نهایت کلیه ناخالصی ها و کثافات موجود و چربی های اضافه از آن زدوده میشود و محصول جهت ریسندگی آماده میگردد.
ریسندگی به دو صورت صنعتی و سنتی قابل اجرا میباشد. در روش صنعتی در طی یک فرایند خاص و با استفاده از ماشین الات مختلف نخ تهیه می گردد. نخهای تولیدی در این روش کاملا" یکنواخت و با وجود نقاط ظخیم و نازک (۱) بسیار کم تولید می گردند. در این عملیات پس از تولید نخ تک لاء نخ دو لا و چند لا بر حسب نیاز تابیده شده و در بقچه های۵/۴ تا ۵ کیلوگرمی و یا در عدلهای ۷۲ لغایت ۸۰ کیلوگرمی آماده رنگرزی می گردند.
پشم مورد استفاده در کردستان:
پشم مورد استفاده در سنندج جهت تولید نخ خامه قالی از نوع پشم گوسفند کرمانشاهی می باشد. این نوع گوسفند به دلیل تغذیه در کوهستانهای سرسبز از پشمی با زیر دست نرم برخوردار میباشد. با این حال جهت تولید لباس محلی چوخارانک از کرک بدن بز محلی بنام" مرخز"استفاده می کنند. مرخوز نام شهری در شمالغربی استان کردستان است که در حدود ۴۰ کیلومتری شهر سقز در بین راه بوکان قرار دارد. این شهر کاملا" کوهستانی بوده و از سه طرف در حصار کوههای بلند استان قرار گرفته است.
پشم مرخز در اصطلاح محلی "مزر" نامیده میشود که منظور از آن پشم (کرک) بز قرمز رنگ می باشد. در شکل یک نمایی از این نوع پشم مشاهده می گردد. در شکل ۲ نیز دو نما از لباس محلی چوخارانک مشاهده میگردد.
ابزار مورد استفاده جهت تولید نخ دستریس
جهت تولید نخ از دوکهای ساده نخ ریس استفاده می گردد. این دوکها به دو صورت موجود می باشند. دوکهای نخ کرک مرخز و دوکهای نخ خامه. تفاوت این دو نوع کوک در طول میله چوبی آنها می باشد. طول میله چوبی نخ کرک مرخز نسبت به نخ خامه کوتاهتر است. ساختار کلی یک دوک نیز از سه قسمت مشخص تشکیل شده است.
۱- میله چوبی: میله چوبی بلندی که به شکل یکنواخت از یک طرف به قلاب و از سمت دیگر به لنگر محدود می شود و بعنوان اصلی ترین قسمت دوک وظیفه کنترل و پیچیدن نخ تابیده شده را بر عهده دارد.
۲- قلاب یا زبانه فلزی: در بالای دوک و سر میله چوبی یک قلاب یا زبانه فلزی قرار دارد.که وظیفه اصلی آن کنترل نخ جهت پیچش و مهار نخ در هنگام اعمال کشش و سپس راهنمایی نخ در هنگام تابیدگی می باشد.
۳-لنگر: قطعهای چوبی و به شکل یک حجم بیضوی در انتهای دوک و میله چوبی قرار دارد. وظیفه اصلی این حجم بیضوی شکل کنترل عملیات تابندگی و کمک به مهار تاب داده شده به نخ میباشد.
مراحل تولید نخ دستریس:
الف) شانه کردن:
جهت تولید هر نوع نخی از هر جنس (پشم یا پنبه) می بایست ابتدا پس از حلاجی آنها را بصورت پرده عنکبوتی یا تهیه کرد. یا پرده عنکبوتی حاصل فرآیندی بنام کاردینگ می باشد. بر اساس نظر کلیه متخصصان علم نساجی ، کاردینگ قلب عملیات هر گونه تولید نخ میباشد. اهمیت این مرحله فوق العاده زیاد می باشد. جهت انجام کاردینگ از یک شانه دستی استفاده میشود.تا بوسیله آن الیاف بصورت تقریبا" موازی با هم درآیند و در این دستگاه ابتدا پشمها را کشش داده و سپس به حالت موازی از میان دندانه های مخصوص شانه عبور میدهند تا صاف گردد. سپس از کناره های شانه پشمها را جدا کرده و در این حالت پشم اماده تیت کردن می باشد. در شکل ۳ بترتیب نحوه عمل کاردینگ و یا شانه کردن توده الیاف حلاجی شده مشاهده میشود.
ب)تیت کردن (تایس):
در این مرحله می بایست الیاف شانه شده ( کارد شده) بگونهای کلاف گردند.که بتوان از آنها جهت ریسندگی استفاده کرد. لذا این الیاف کارد شده را در کلافهایی روی مچ دست قرار میدهند. پس از آن شخص ریسنده پشم را به تدریج از مچ دست به سمت دوک باز نموده تا نخ نیم تاب آماده گردد. همانگونه که از شکل مشخص است نخ نیم تاب از بین انگشتان کناری دست بافنده خارج گردیده است.
ج) ریسندگی (اعمال کشش و تاب دادن) :
این مرحله شامل عملیات کشش دادن و تاب دادن میباشد. بدینطریق که ابتدا به سیله دست چپ مرتبا" دسته الیاف به طول نیم متر باریک شدهو کشش لازم بر آن اعمال می گردد. به این نخ ، نخ نیم تاب گفته می شود. سپس جهت در هم رفتگی و دادن استقامت به نخ با گردش دوک نخ تابیده می شود. بواسطه وجود لنگر (بیضوی انتهای دوک) تابندگی تحت
کنترل میباشد . همانگونه که گفته شد عموم نخهای تولیدی با تاب (۲) می باشند. در شکلهای ۵،۶،۷ به ترتیب قلاب سر دوک ریسندگی ، نحوه تابیدن نخ ، کشش به نخ جهت ریسندگی مشاهده می گردد. در شکل ۸ نیز نخ نیم تاب قبل از تابندگی مشاهده می گردد.
د) جمع کردن ( پیچیدن نخ ) :
پس از تابیدن نخ در جهت میبایست آنرا در جهت خلاف تاب داده شده جمع کرد تا تاب اعمال شده خنثی نگردد. از این رو جهت جمع کردن نخ، آنرا از قلاب دوک رها کرده و در جهت عکس چرخش تاب (تاب ) نخ جمع میگردد. جمع کردن تنها بوسیله دو انگشت اشاره و شصت صورت میگیرد. چرا که می بایست با حرکت زیگزاگ نخ تابیده شده بصورت مداوم از دور انگشتان دست باز شده و در جهت عکس تاب نخ بدور دوک جمع گردد تا تاب اعمالی خنثی نگردد. در شکلهای ۹ نحوه جمع کردن نخ و در شکل ۱۰ نحوه رها شدن نخ از قلاب دوک مشاهده می گردد.
مشخصات دوک تولیدی:
هر یک از دوکهای مورد استفاده حداکثر قابلیت ۱۱۲ گرم تولید نخ دارد که این میزان تقریبا"در یک روز کاری (بین ۸ تا ۱۰ ساعت ) طول می کشد.بافندگان اکثر زنان می باشند که در حین قدم زدن و یا صحبتهای معمول روزانه نسبت به ریسندگی اقدام مینمایند. قیمت پشم خام برای تولید خامه قالی ۱۳۰۰ تومان و در حال حاضر در بازار سنندج این نخ کیلویی۳۰۰۰ تومان به فروش می رسد. جهت تولید یک دست لباس کامل محلی (چرخارانگ) بین ۸۰۰۰ تا ۱۰۰۰ تومان کرک مرخز (کیلویی ۵۰۰۰ تومان ) ، در یک دست لباس چرخارانگ بین ۵/۱ تا۲ کیلو گرم نخ دستریس مرخز مصرف میگردد.
منابع کتابخانه ای:
۱- ح. یاوری، "نساجی سنتی ایران "
۲- م. کیانی،" کوچ با عشق شقایق "
۳-ن. جلالی و ع. احراری،" فرش، مواد و لوازم بافت "
۴- س.ج فیلبرگ،" سیاه چادر" ترجمه: اصغر کریمی
۵- م منصوری،"ریسندگی الیاف بلند- جلد اول"

زیر نویسها :
(۱) نقاط ضخیم ، نقاطی که طول آنها در روی سطح نخ کمتر از ۱ میلی متر بوده و ۵۰% از قطر متوسط نخ بزرگتر هستند.
نقاط نازک، نقاطی که طول آنها در روی سطح نخ کمتر از یک میلیمتر بوده و ۵۰% یا کمتر از قطر متوسط نخ کوچکتر هستند.
(۲) تاب Z : تاب در جهت خلاف عقربه ساعت را گویند. ( چرخش دوک در جهت خلاف عقربه ساعت )
تاب S : تاب در جهت عقربه های ساعت را گویند. ( چرخش دوک در جهت عقربه های ساعت )
زیر نویس شکلها:
شکل ۱: کرک مرخز
شکل ۲: دو نما از لباس محلی چوخارانگ
شکل ۳:مرحله اول مرحله دوم مرحله سوم مرحله چهارم
شکل ۳: مراحل مختلف شانه کردن توده الیاف حلاجی شده
شکل چهارم: نمایی از نحوه تاسیس کردن
شکل ۵: قلاب سر دوک ریسندگی
شکل ۶: نحوه تابیدن نخ
شکل ۷: کشش به نخ جهت ریسندگی
شکل ۸: نخ نیم تاب
شکل ۹: نحوه جمع کردن نخ شکل ۱۰
: نحوه رها شدن نخ از قلاب سر دوک
شکل ۱۱: نخ کرک مرخز
شکل ۱۲: تابیدن نخ کرک مرخز

منبع : خبرگزاری ایپنا