قرارداد تشریفاتی یا انزوای استراتژیک؟

ترکیه به عنوان دولت لائیک با ملتی مسلمان ، عضو ناتو و متحد استراتژیک امریکا در خاورمیانه ، از بازیگران مهم منطقه ای محسوب می شود. در دوران پس از جنگ سرد، بحث برانگیزترین جنبه سیاست خارجی و امنیتی ترکیه در خاورمیانه، توسعه روابط با اسرائیل است.
در مدت زمان نسبتا کوتاهی روابط اقتصادی و سیاسی طرفین توسعه و گسترش قابل توجهی داشته است و حتی پیمان هایی در زمینه تجارت آزاد و افزایش پیوندهای فرهنگی و آموزشی بین طرفین منعقد شده است، اما جنجال برانگیزترین بخش روابط دو جانبه، افزایش همکاری های امنیتی بوده است که موجب رنجش برخی همسایگان شده است.
روابط اسرائیل و ترکیه علاوه بر تقویت موقعیت اسرائیل در منطقه موجب تحول در توازن قوای منطقه ای ، تضعیف مبارزات فلسطینی ها، شکاف در سازمان کنفرانس اسلامی و جدایی اعراب از ترکیه می شود.
از زمان پیدایش رژیم صهیونیستی، این دولت با مشکلات اساسی عدم مشروعیت نزد همسایگان عرب، انزوا در محیط جغرافیایی منطقه و همچنین نبود امنیت مواجه بوده است.
این نگرانی ها موجب شده که تصمیم گیرندگان سیاست خارجی اسرائیل ، اهداف دیپلماتیک خود را براساس این ۵موضوع قرار دهند:
۱-کسب مشروعیت و حفظ صلح ، ثبات و امنیت.
۲-تلاش برای توسعه تجارت و بازرگانی.
۳-کسب حمایت خارجی برای حفظ موقعیت خود.
۴-حضور موثر در طرحها و پروژه های بین المللی.
۵-تقویت پیوند با یهودیان جهان.
از زمان تاسیس اسرائیل تاکنون ، این کشور توجه ویژه ای به ترکیه داشته است. به همین منظور ترکها نیز ضمن به رسمیت شناختن اسرائیل در مارس ۱۹۴۹ به صورت محرمانه با این رژیم در ارتباط بوده اند. «بن گورین» (Ben - Gurion)، نخستین نخست وزیر اسرائیل در جهت تقویت موقعیت و منزلت منطقه ای اسرائیل ، دکترین اتحاد پیرامونی را در همان ابتدای تشکیل این رژیم ارائه کرد.
براساس ارزیابی های استراتژیک دولتمردان اسرائیل ، این کشور برای رهایی از محاصره اعراب ناگزیر است با کشورهای غیرعرب منطقه ای و غیرمنطقه ای متحد شود.اسرائیل از طریق ارتباط با کشورهای غیر عرب منطقه ای علاوه بر خروج از انزوای استراتژیک می تواند اذهان کشورهای عربی را از تهدیدات اسرائیل منحرف کند و به تهدیدات ناشی از کشورهای پیرامونی متوجه کند.در جهت دکترین اتحاد پیرامونی ۳کشور ایران ، ترکیه ، اتیوپی و در حد پایین تری پاکستان مورد توجه اسرائیل بودند.
با توجه به نزدیکی استراتژیک ایران به ایالات متحده و نبود روابط صمیمانه میان ایران و اعراب ، اسرائیل توانست پیش از پیروزی انقلاب اسلامی ، روابط استراتژیک محرمانه ای با شاه برقرار کند.
اسرائیل همچنین زمینه مهاجرت یهودیان اتیوپی به این رژیم را فراهم کرد و روابط محرمانه امنیتی با ترکیه را نیز آغاز کرد.
با وقوع انقلاب اسلامی ایران ، ترکیه با توجه به پتانسیل های سیاسی ، اقتصادی و نظامی و ویژگی های ایدئولوژیک غیرمذهبی ، عملا متحد استراتژیک اسرائیل در قالب دکترین اتحاد پیرامونی شد.
علل و انگیزه های تقویت پیوندها
روابط ترکیه و اسرائیل در جنبه های مختلف از همان ابتدای شکل گیری اسرائیل به صورت محرمانه وجود داشته است ؛ ولی ترکها به دلیل حساسیت افکار عمومی داخلی و نیز کشورهای مسلمان منطقه از آشکار کردن آن اجتناب می کردند.
ترکها در دوران جنگ سرد از جمله کشورهای خط مقدم رویارویی با تهدید کمونیسم و شوروی بودند. با پایان جنگ سرد، ترکیه این نقش را از دست داد.
عاملی که موجب کمکهای قابل توجه از جانب ایالات متحده و ناتو شده بود.در این زمان در امریکا نیز سازمان های حقوق بشری و لابی ارمنی و یونانی ، کنگره و کاخ سفید را تحت فشار قرار دادند تا مانع فروش تسلیحات به آنکارا شود. استراتژیست های ترکیه که نگران به حاشیه رانده شدن کشور خود بودند، در پی یافتن نقش جدیدی در چارچوب علایق استراتژیک امریکا و اتحادیه اروپایی در خاورمیانه برآمدند تا اهمیت حضور خود را چشمگیرتر کنند.در این زمان ، تجدید روابط با اسرائیل توانست ضمن تقویت موقعیت استراتژیک ترکیه ، پیوندهای این کشور با ایالات متحده را نیز محکم تر کند، چرا که سیاستمداران امریکا تقویت روابط ترکیه و اسرائیل را موجب خروج اسرائیل از انزوا و تقویت موقعیت این کشور در خاورمیانه به عنوان متحد اصلی خود می دانستند.
همکاری نظامی ، سیاسی ، اقتصادی و فرهنگی آنکارا و تل آویو به صورت رسمی با انعقاد پیمان ۱۹۹۶آغاز شد و از آن زمان تاکنون شتاب فزاینده ای گرفته است.براساس این پیمان ، همکاری های ۲طرف در برخی زمینه ها مورد توجه قرار گرفت:
۱-همکاری در سطوح مختلف براساس تبادل کارشناسان طرفین.
۲-بازدیدها و ملاقاتها از واحدها و مراکز آموزش نظامی و تبادل دانش و تجربیات نظامی.
۳-آموزش و اقدامات مشترک در زمینه های مختلف.
۴-تبادل اطلاعات ، در زمینه های فرهنگی ، اجتماعی ، نظامی و حق دسترسی به آرشیوهای نظامی براساس این موافقت نامه ، اسرائیل حق استفاده از پایگاه های ترکیه از جمله «اینجرلیک» را به دست آورد.
از طرف دیگر، براساس این قرارداد، ۶۵۰ میلیون دلار به نوسازی فانتوم های F۱۶ ترکیه اختصاص یافت و نیز ارتش اسرائیل ، آموزش خلبانان ترکیه را به عهده گرفت.از این زمان ، رفت و آمدهای مقامات رسمی طرفین آغاز شد، ایهود باراک ، بنیامین نتانیاهو و آریل شارون، نخست وزیران سابق و کنونی اسرائیل سفرهایی به ترکیه داشته اند و مقامات ترکیه از جمله تانسوچیللر، احمد نجدت سزر و همچنین سلیمان دمیرل ، رئیس جمهور سابق و متوفی ترکیه نیز دیدارهایی با مقامات سیاسی و امنیتی اسرائیل ترتیب داده اند.سفر اسماعیل جم ، وزیر خارجه سابق و عبدالله گل ، وزیر امور خارجه کنونی ترکیه به اسرائیل و ملاقات اخیر سیلوان شالوم، وزیر امور خارجه اسرائیل با رجب طیب اردوغان دوم سپتامبر ۲۰۰۵(۱۱شهریور ۸۴)در استانبول ، نشانه تقویت پیوندهای سیاسی ، اقتصادی و نظامی طرفین است.
تاثیرات منطقه ای و فرامنطقه ای
کشورهای منطقه و بویژه کشورهای عربی و ایران و در کنار آنها یونان و قبرس ، تقویت پیوندهای اسرائیل و ترکیه را علیه خود تفسیر کردند.
کشورهای عربی معقتدند این پیمان ، تهدیداتی را برای آنها به وجود می آورد:
۱-کشورهای عربی معتقدند که اتحاد ترکیه و اسرائیل ، تهدیدات استراتژیک را برای کل دولتهای عربی و بویژه عراق و سوریه افزایش خواهد داد.
۲-ممکن است موجب به حاشیه رانده شدن جهان عرب در عرصه بین المللی شود.
۳-با نزدیکی کشورهایی نظیر اردن به این اتحاد، شکاف در جهان عرب تشدید خواهد شد.
۴-فرایند صلح اعراب و اسرائیل و قضیه فلسطین با مخاطره روبه رو خواهد شد و قدرت چانه زنی اعراب کاهش خواهد یافت.
تاثیرات ویژه اتحاد ترکیه و اسرائیل بر مقاومت فلسطینی ها بسیار حائز اهمیت است، چرا که موجب شکاف در جهان اسلام خواهد بود و آن را تشدید خواهد کرد.
در این زمینه فشارهای سیاسی و نظامی اسرائیل به سوریه نیز تشدید خواهد شد. شیمون پرز، نخست وزیر سابق رژیم صهیونیستی در این باره معتقد است هر چند ترکیه در هیچ جنگی ما را همراهی نکرده است ، اما به عنوان متحد اسرائیل در مرزهای شمالی سوریه ، عامل مثبتی تلقی می شود.» همین نکته به گونه ای دیگر در اظهارات عزروایزمن ، رئیس جمهور سابق اسرائیل ، آشکار است.
وی می گوید: پیمان نظامی ترکیه و اسرائیل ، حرکت گازانبری به دور سوریه را ترسیم می کند؛ امری که دمشق را وادار خواهد کرد تا با ترکیه و اسرائیل به طور مسالمت آمیز رفتار کند.»
در کنار اعراب ، ایران نیز به عنوان دشمن اسرائیل از این روابط، احساس نگرانی می کند. چرا که این عامل موجب حضور اسرائیل در نزدیکی مرزهای امنیتی جمهوری اسلامی می شود.
ایران بارها از طرق مختلف از نزدیکی ترکیه و اسرائیل اظهار ناخشنودی کرده است و در مقابل، ترکها نیز همواره اعلام کرده اند که روابط آنها با اسرائیل مبتنی بر موافقت نامه ای دوجانبه است و علیه کشور ثالثی نیست ولی جهت گیری این پیمان و توافقات طرفین، نمی تواند ایران را نگران نکند.برای توجیه نگرانی ایران می توان به دیدگاه مارتین کرامر، مدیر انستیتو رایان در تل آویو اشاره کرد. او می گوید: قرارداد امنیتی اسرائیل و ترکیه قراردادی تشریفاتی نیست، بلکه قراردادی استراتژیک با ابعادی وسیع است که اگر لازم باشد براساس آن، اسرائیل قادر خواهد بود برای تامین امنیت خود، اهدافی را در ایران مورد حمله قرار دهد.علاوه بر کشورهای منطقه خاورمیانه ، یونان و قبرس نیز تحت تاثیر این اتحاد قرار دارند. قبرس از این نگران است که این اتحاد موجب تقویت بخش ترک نشین قبرس شود و سیاست های ترکیه را در قبال بخش یونانی نشین تشدید کند.یونانی ها نیز ضمن نگرانی از تقویت موقعیت رقیب دیرینه خود تلاش کرده اند اولا روابط خود را با اسرائیل گسترش دهند و ثانیا از طریق ایالات متحده و ناتو، ترکیه راتحت فشار قرار دهند تا سیاست های خود را در قبرس تعدیل کند.
فرجام
با توجه به آنچه گفته شد، به نظر می رسد اشتیاق اسرائیل برای بسط روابط امنیتی ، نظامی و دفاعی با ترکیه بسیار زیاد است.
به همین منظور هر چند ترکیه از برخی جهات منافعی به دست خواهد آورد، ولی به نظر می رسد ابعاد منفی این روابط بر ابعاد مثبت آن چیره شود. ترکیه اینک راه سخت و دشواری را پیش رو دارد و در سیاست خارجی با تناقض مواجه است، زیرا ترکیه به روابط خود با کشورهای عربی و بویژه ایران علاقه مند است ، ولی عامل منفی اسرائیل مانع رشد و گسترش مناسبات شده است.اگر ترکیه در تعمیق روابط امنیتی و نظامی خود با اسرائیل و نقش مخرب آن در مناسبات خود با کشورهای منطقه، دقت و دوراندیشی کافی نداشته باشد، در ورطه ای گام نهاده است که با منافع و مصالح ملی بلندمدت این کشور همخوانی ندارد، چرا که رنجش کشورهای همسایه در بلندمدت به کاهش روابط سیاسی، فرهنگی ، اقتصادی این کشورها با ترکیه خواهد انجامید.
مجید عباسی اشلقی

منبع : روزنامه جام‌جم