سومر و لوح حمورابی، نقطه آغاز علم حسابداری

ساموئل كرامر Samuel N.Kramer در سال ۱۹۵۷ كتابی را تحت عنوان «تاریخ در سومر آغاز می شود» منتشر ساخت. بعدها ژان بوترو Jean Bottero و ماری ژوزف استو Marie Joseph Steve در كتاب خود تحت عنوان «روزی روزگاری در بین النهرین» كه در سال ۱۹۹۴ منتشر ساختند به این مساله اشاره كردند. منطقه ای كه آن را سومر Sumer می دانیم و بعدها كلده نام گرفت، در بین النهرین سفلی بین رودهای فرات و دجله قرار دارد كه صحرای سوریه در غرب آن واقع شده است و از جنوب به خلیج فارس محدود است. در ابتدا سومری ها سامی نبودند ولی به تدریج با گروه هایی از سامیان كه به احتمال قوی از مناطق توروس Taurus (نام كوهی در تركیه كنونی.م)، آرارات و احتمالا از عربستان به این منطقه وارد می شدند، در هم آمیختند.
تولد حقوق، علم حسابداری و مالیه پیچیدگی زبان، ابتدایی بودن ابزار نگارش، اجتماعی شدن رفتارها و اعتبار قوانین قضایی، دقت عمل در نظام مالی ماموران دولتی و آموزشیاران جملگی دست به دست هم داده بودند تا علم حسابداری در شرایط خاصی پا به عرصه حیات بنهد.
۱ _ پیچیدگی زبان و ابتدایی بودن ابزار نگارش
از نظر سیر زمانی، تمدن سومریان در حدود چندین سده از تمدن امپراطور روم باستان تقدم زمانی دارد. سومری ها نیز همانند مصریان نخستین كسانی بودند كه به ساخت و ساز پرداختند. در حالی كه مصریان از سنگ برای ساخت بنا استفاده می كردند، سومریان از گل خاك رس به شكل پخته یا خام برای ساختمان سازی استفاده می كردند. همچنین سومریان نیز همانند مصریان از این امتیاز برخوردارند كه برای نخستین بار خط واحدی را ابداع كرده اند: خط مقدس برای مصریان و خط مقدس، علمی و كاربردی برای سومریان. سومریان به امر كشاورزی اشتغال داشتند. آنان در فصل بهار و همزمان با آب شدن برف در سرچشمه های رودهای دجله و فرات و پر آب شدن این دو رودخانه از آب آن برای كشاورزی استفاده می كردند.
آنها همچنین به تجارت نیز می پرداختند و برای این منظور، راه های مواصلاتی وسیعی ساخته بودند. آنچه كه ما امروزه درباره سومریان می دانیم، ماحصل اطلاعاتی است كه اخیرا به دست آمده است. زیرا هیچ كس نتوانسته بود تا قرن ۱۹ سنگ نوشته Rosette را ترجمه كند. هر چند پیدا شدن سنگ میشو Caillou Michaw در سال ۱۷۸۶ توجه بسیاری را به سوی خود جلب كرد ولی در سال ۱۸۴۰ باستان شناسان به كتیبه های سه زبانه نقش رستم _ آرامگاه های شاهان هخامنشی _ توجه خاصی نشان دادند. داریوش در این مكان و بر روی دیوار سنگی كوه كتیبه هایی را به سه زبان حك كرده است.
۱_ كتیبه نخست شامل ۴۲ علامت و نشانه میخی است كه آن را زبان فارسی باستان در عصر هخامنشیان می دانند. رمزگشایی از این زبان توسط باستان شناس آلمانی ثروتمند صورت گرفت.
۲_ كتیبه دوم به خط سیلابی نوشته شده است و صدها علامت میخی دارد كه آن را عیلامی می نامند.
۳_ كتیبه سوم سیلابی و اندیشه نگاری (Ideographique) با بیش از ۵۰۰ علامت است. این شیوه نگارش بسیار پیچیده بود و آن را زبان اكدی می نامند.
در بین این سه زبان، فارسی باستان به سرعت رمزگشایی شد ولی زبان اكدی به دلیل پیچیدگی و كثرت نشانه ها بسیار سخت بود. لیكن پس از كشف كتیبه بیستون كه به سه زبان عیلامی، بابلی و پارسی باستان نوشته شده است، این فرصت در اختیار باستان شناس انگلیسی راولینسون Rawlinson قرار گرفت كه بتواند زبان عیلامی را برای نخستین بار به شكلی ساده تر در آورده و آن را ترجمه كند. سرانجام او این زبان را از خانواده زبان های سامی (عبری، آرامی و عربی) معرفی كرد. در سال ۱۹۰۵ پژوهشگری به نام فرانسوا تورو دانگن Francois Thureaw Dangin با تحلیل اسناد تاریخی كهن در كنار زبان اكدی از ریشه سامِی، زبان دیگری را شناسایی كرد كه آن را سومری می نامند و توانست زبان آكدی را از سومری متمایز سازد. وی كتیبه های پادشاهی تاریخ هزاره سوم را منتشر ساخت و به این ترتیب با استفاده از اسناد تاریخی آشوری و بابلی توانست تاریخ آن دوره را بازسازی كند. آنچه در آن زمان گنگ و مبهم بود، آشكار شد. باستان شناسان توانستند تاریخ و جغرافیای سومر را بازسازی كنند. با استفاده از فهرست نام پادشاهان و فرهنگ هایی كه با انجام حفاری های باستان شناسی شناسایی شده بودند، تاریخ بازسازی شد. مارگریت روتن Margueritte Rutten به خوبی تاریخ سه هزار ساله بین النهرین را معرفی می كند. در هزاره سوم تمدن سومریان گسترش یافت اما به سرعت آكدیان بر آنها تسلط یافتند. در هزاره دوم، نخستین سلسله امپراطوری در بابل تاسیس شد و آشور به عنوان یك دولت پا به عرصه قدرت نهاد. در طول هزاره دوم، جنگ های پیوسته ای بین سامیان و غیر سامیان صورت می گرفت. سرانجام در هزاره اول سامیان در بین خود به نبرد پرداختند. لشكریان سارگن، امپراطور آشور بر آنها پیروز شدند و مناطق سوریه، فلسطین و مصر را به خاك امپراطوری آشور افزودند. لیكن اتحاد مادها و بابلیان به سرعت پیروزی آشوریان را به شكست مبدل ساخت و این دو امپراطوری تازه میراث آشور را بین یكدیگر تقسیم كردند. با ظهور كوروش، امپراطوری پارس تمامی مناطق بین النهرین را به تصرف خود در آورد ولی عمر این امپراطوری نیز با آمدن اسكندر كبیر رو به افول نهاد. در تمامی این رویدادهای تاریخی شهرهای سومریان میان پادشاهان دست به دست می شد. با این حال در برخی دوره ها بناهای بزرگی نیز به عنوان اماكن دولتی و ارتباطی ساخته شده بود. شهرهایی نظیر اریدو Eridu او Ur (شهر محل تولد حضرت ابراهیم) تلو Tello ، اوروك Uruk ، نیپور Nippur به دفعات توسط مهاجمان ویران و دوباره بازسازی شده اند. اما آثار بسیاری از آنها بر جای مانده است كه روی بناها، مجسمه ها حك شده اند و یا آثاری نظیر الواح و پس از حفاری های صورت گرفته از خاك بیرون آورده شده اند. بخش بزرگی از این آثار به خط میخی نوشته شده اند اما خط میخی انحصارا در اختیار سومریان نبوده است، بلكه بیش از ۱۰ زبان رایج در این منطقه برای نگارش از خط و الفبای میخی استفاده می كردند. این آثار، گنجینه با ارزشی برای بشریت به شمار می روند و آنها را می توان انبار پایان ناپذیر اسناد تاریخی در خصوص علم حسابداری دانست. می توان چنین تصور كرد كه ابتدایی بودن جنس ماده بكار رفته و فنون نگارش آن تا حد قابل ملاحظه ای نوع و ماهیت این خطوط را محدود ساخته است. البته این مساله بدون در نظر گرفتن قدرت تصویرگری انسان و عادت او است. سومریان شیفته خط بودند: اسناد حسابداری، قراردادها، فهرست ها، رسیدها، نامه ها و متن قوانین روی الواحی در ابعاد و اشكال مختلف نوشته شده اند. شكنندگی نوع ماده بكار رفته در این الواح نیز تضمینی برای امنیت آنها بوده است زیرا هر گونه تلاشی برای ساخت نمونه های جعلی سرانجام به شكست منتهی می شد و لذا همزمان برای رعایت كردن مفاد قرارداد، تلاشی نیز صورت می گرفت تا به خوبی از آنها حفاظت شود. عقیده ما بر این است كه ذهنیت فعلی بسیاری از حسابدارها توسط سومریان برنامه ریزی شده بوده است. در برخی موارد پادشاهان برای متون رسمی و مقدس مواد خوب و محكمی نظیر فلز و سنگ های سفت استفاده می كردند.۲ _ اجتماعی شدن رفتار و اعتبار قوانین قضایی
جامعه سومر در ابتدا جامعه ای وحشی و خشن بود، اما به تدریج به سمت عدالت و تعدیل قدرت با قانون سوق می یافت. لوح حمورابی را می توان بهترین نمونه برای آگاهی حقوقی سومریان دانست. این لوح یكی از كهن ترین مجموعه قوانینی است كه تاكنون شناخته شده است، هر چند نمی توان آن را كهن ترین قانون عهد باستان دانست.مورگان در كاوش های خود به سال ۱۹۰۱ و ۱۹۰۲ در شوش این لوح را از زیر خاك بیرون آورد. به دلیل بی تفاوتی پادشاه وقت ایران كه طی قراردادی دیپلماتیك این لوح با ارزش را در اختیار دولت فرانسه قرار داده بود، موزه لوور میراث دار آن شد. سه قطعه سنگ با برش هایی صاف روی هم قرار گرفته اند و لوحی را به وجود آورده اند كه ارتفاع آن ۲۵/۲ سانتی متر و وزن آن ۴ تن است. این لوح در حدود سال ۱۸۰۰ قبل از میلاد و به زمان سلطنت حمورابی در بابل ساخته شد ولی پس از تصرف بابل توسط شوتروك ناهونته Shutruk – Nahhunte ، وی آن را به عنوان نشان پیروزی بر بابلیان با خود به شوش آورد. به نظر می رسد پادشاه شوش برای نگارش تاریخ خود روی لوح، بخش پایینی آن را پاك كرده ایست. در بخش بالایی حمورابی را می بینیم كه در حضور خدای بابل یعنی مردوك Marduk ایستاده است و مردوك نشان قدرت شاهی را به عنوان نشان مشروعیت سلطنت وی به او می بخشد. در مقدمه متن لوح، حمورابی بدون هیچ گونه تواضعی چنین می گوید: «آنگاه كه مردوك به من رسالت داد تا بین مردم كشور خود نظم را برقرار سازم و راه سعادت را برای آنان برگزینم، من نیز نظم و قانون را برقرار ساختم و به این ترتیب خوشبختی را به رعایای خویش هدیه كردم.» خوشبختی و سعادت ملت در نظم و قانونی است كه چشمان تیزبین پادشاه به حمایت خدای بابل بر آن نظارت دارد و این هدف اصلی آنان بود. لوح حمورابی خلاصه ای از آداب و رسوم بابل را به شكل جذاب روایت كرده است. لوح حمورابی كه آن را می توان كتابچه قوانین مدنی و جزایی، جامعه شناسی، اقتصاد روستایی، حسابداری و مدیریت دانست، ابعاد جذابی از جامعه بابل را نشان می دهد كه علیرغم برخورداری از چهره ای خشن و سخت گیرانه عادلانه نیز بوده است. منشا و سرآغاز بسیاری از نهادهای قضایی كه بعدها یونانیان و رومیان آنها را گسترش دادند، در متن لوح حمورابی وجود دارد. جی اچ ولمینك J. H. Vlaemmink در مقاله ای كه به سال ۱۹۵۶ آن را منتشر ساخت چنین می نویسد: «در لوح حمورابی به متونی بر می خوریم كه در آن نظم و ترتیب حساب ها بیان شده است، نظیر متنی كه مربوط به قرارداد كمیسیونی است و به نظر می رسد تعهدی قانونی را ایجاد كرده است. این تعهد را می توان شكل واقعی حسابداری دانست و یا ثبت صورتحساب برخی معادلات تجاری.» ونسان شل در سال ۱۹۰۴ برخی از قسمت های لوح را چنین ترجمه كرده است: قانون ۱۰۰: مامور دولت سودهای پول را به اندازه ای كه برده است، اعلام خواهد كرد و با محاسبه روزها، مبلغ آن را به بازرگان پرداخت خواهد كرد. قانون ۱۰۴: اگر بازرگانی به مامور دولت گندم، روغن و یا هر ماده خوراكی دیگری را بسپارد، مامور دولت مبلغ آن را ثبت و به بازرگانی پرداخت خواهد كرد. مامور دولت باید بابت پول پرداختی به بازرگان از وی رسید و یا امضا بگیرد. قانون ۱۰۵: اگر مامور دولت مرتكب اشتباهی شد و از بازرگان رسیدی دریافت نكرد، بازرگان پول دریافتی را نمی تواند وارد فعالیت تجاری خود بكند. البته ترجمه های دیگری نیز از این قانون ها وجود دارد. و شاید بهتر باشد برخی از آنها را با همدیگر مقایسه كنیم، ترجمه آ. فینه A. Finet از قانون حمورابی به سال ۱۹۷۳.
قانون ۱۰۰: اگر تاجری برای فروش كالا یا تجارت پولی را در اختیار مامور دولت قرار دهد، و اگر مامور دولت را به ماموریت بفرستند، مامور دولت در طول ماموریت خود، می تواند به تجارت بپردازد. اگر مامور دولت در محل ماموریت سودی را به دست آورد، وی كل سود دریافتی را محاسبه خواهد كرد سپس مدت زمان اقامت خود را نیز حساب كرده و سود لازم را به تاجر پرداخت خواهد كرد.
قانون ۱۰۴: اگر تاجری، جو (جو به عنوان سكه به كار می رفت) پشم، روغن و یا اموال منقول دیگری را در اختیار مامور دولت قرار دهد، مامور دولت پول آنها را محاسبه كرده و به تاجر پرداخت خواهد كرد. مامور دولت سند مهر شده ای را از تاجر خواهد گرفت كه در آن مقدار پول پرداختی به تاجر ذكر شده است.
قانون ۱۰۵: اگر مامور دولت فراموش كرد و سند ممهور مربوط به پول پرداختی به تاجر را از وی نگرفت، پولی كه در سند مهر شده ذكر نشده است، محاسبه نمی شود.
در سال ۱۹۷۷ اسلشتر E. Szlechjter این قوانین را به شكل دیگری ترجمه كرده است.
قانون ۱۰۰. اگر تاجری به مامور دولت (یا مسافر) پولی را برای خرید یا فروش كالایی پرداخت كند و سپس وی را به سفر اعزام كند، مامور دولت در طول مسافرت با پول دریافتی به خرید و فروش بپردازد، و اگر در این محل، سودی را كسب كند، وی سود كل پول دریافتی را محاسبه خواهد كرد و سپس با محاسبه روزهای اقامت خود در آن محل، باید تاجر را راضی كند.
قانون ۱۰۴: اگر تاجری جو، پشم، روغن یا هر شیء منقول دیگری را برای فروش در اختیار مامور دولت قرار دهد، مامور دولت پول جنس دریافتی را محاسبه خواهد كرد و آن را به تاجر پرداخت می كند. مامور دولت لوح ممهور شده ای را بابت پول پرداختی به تاجر دریافت خواهد كرد.
قانون ۱۰۵: اگر یك مامور دولتی فراموش كرد و سند مهر شده را دریافت نكرد، پول فاقد مهر را در محاسبات خود وارد نخواهد كرد.
به نظر می رسد كه لزوم نوشتن حساب ها در معاملات وی اجتناب ناپذیر بوده است. بند ۱۰۵ به خوبی مشخص كرده است كه در صورت عدم ثبت پول پرداختی، امكان تایید معامله وجود ندارد. نویسندگان بسیاری به این نتیجه رسیده اند كه واسطه ها و نماینده تجار باید حساب دقیق معادلات را داشته باشند و اگر بخشی از عوامل انجام آن را فراموش كنند به این دلیل است كه این مساله به كرات اتفاق افتاده است. در این حالت خاص، بر طبق شیوه حسابرسی پول سودهای حساب شده، محاسبه مجاب نمی شود. به غیر از متن قانون حمورابی هزاران لوح دیگر نیز پیدا شده است كه عناصر حسابرسی را به طور مشخص در اختیار ما قرار می دهند. فعالیت های گسترده علمی و حفاری های متعدد باستان شناسی در سال های آغازین قرن ۲۱، بسیاری از جنبه های ناشناخته عادات و رسوم زندگی سومریان و بابلیان را روشن ساخته است. آنها كه از كناره های مدیترانه تا گوشه و كنار امپراطوری پارس در سفر بودند، مجبور بودند كه از پول خود مراقبت كنند. همچنین برگه های اعتباری ابداع كرده بودند كه به آنها این امكان را می داد تا اجناس را محدودتر سازند. بر این اساس نوعی از قراردادهای اجتماعی بین آنها رایج بود كه بر طبق آن نحوه تقسیم و توزیع سرمایه و سود آن مشخص شده بود. لوح حمورابی تنها نمونه موجود در این زمینه نیست. قبل از این قانون، لوح های دیگری نیز یافت و ترجمه شده بودند نظیر لوح اورنامو Ur – Nammu (حدود ۲۱۰۰ قبل از میلاد) كه ساموئل كرمر Samucel N. Kremer آن را ترجمه كرد و یا لوح لیپیت ایشتار Lipit – Ishtar (حدود ۱۹۳۰ قبل از میلاد) كه فرانسیس استل Francis Steele آن را ترجمه كرد و سر آخر لوح دادوشا Dadusha (مربوط به ۱۹۰۰ قبل از میلاد). لیكن لوح حمورابی تنها نمونه ای است كه در عصر خود و پس از ساخت آن، بارها توسط نسل های بعدی نسخه برداری شد و نمونه های كپی شده آن به شهرهای مختلف ارسال شده بود. امروزه نزدیك به ۴۰ نمونه از این كپی ها شناسایی شده است كه با استفاده از آنها می توان بخش از بین رفته لوح اولیه یعنی بندهای ۶۶ تا ۹۹ را بازسازی كرد.
۱_ دقت عمل در نظام مالی: كاركنان و آموزشیاران
برخی از نویسندگان نظیر دوفن مونیه Dauphin – Meunier معتقد است كه بدون تردید سومریان با نظام حسابرسی و حساب های اجمالی آشنا بوده اند. بسیاری از اسناد حسابرسی مكشوفه از معابدی نظیر معبد قرمز اوروك Uruk بدست آمده اند. روحانیون سومری نظام اجرایی و اداری، نخستین پارلمان، بروكراسی، قانون بسیم قضایی را ابداع كرده بودند. معبد سنگ بنای جامعه محسوب می شود حیات مذهبی بر فعالیت های تجاری مهم متكی بود. دوفن معتقد است كه خدایان معبد با تجارت و صنعت رابطه نزدیكی داشتند. این ارتباط از طریق هدایایی صورت می گرفت كه علاوه بر رعایای ساده، شخصیت های مهم و پادشاهان نیز به معابد می دادند. از این مرحله یعنی اهدای ارادی به مرحله مشاركت اجباری یك گام باقی مانده بود كه آن هم مدتی بعد برداشته شد. زمانی كه مشاركت ها اجباری شد معابدی كه ثروت هایی را در اختیار داشتند، توانستند وام هایی را با سود مشخص به افراد بپردازند و با تكامل شیوه بانكداری آنها، امكان مدیریت مناسب امانت ها را فراهم آورد. تمامی این عملیات باید حسابرسی می شد، دریافت رسید الزامی بود تا از نظر نهادهای مذهبی و دولتی مشكل خاصی بوجود نیاید و كاركنان بتوانند از طریق آن كیفیت بالای سیستم اجرایی خود را در معرض نمایش قرار دهند. ادوارد شیرا Edward Chiera كه مورخی خیان پرداز بود (۱۹۳۸) در كتاب خود سعی كرده است كه فضای دفتر حسابرسی در یك معبد بابلی را در شش هزار سال قبل توصیف كند: «ردیفی از منشی های آموزش دیده كه آشنا با علم حسابرسی هستند، روی انبوهی از گل رس چمباتمه زده اند و الواح كوچكی را تهیه می كنند. روی الواح و در ستون هایی از اعداد صورت حساب هایی را تهیه می كنند كه به صورت ماهیانه و سالیانه جزییات آن را مجددا می نویسند. برای رسیدن به این مرحله، منشی ها مجبور بودند كه آموزش های حرفه ای را در مدرسه ای به نام «خانه الواح» فرا بگیرند كه بیشتر این منشی ها از خانواده های مرفه انتخاب می شدند كه در آن هر روز منشی آینده لوح روزمره خود را با كپی برداری از برخی نمونه ها تهیه می كرد تا با تمرین نگارش، خط خود را بهبود بخشید.به این ترتیب این فن را از حفظ فرا می گرفت. سپس آن را به استاد حاضر قرایت می كرد كه تا درستی كپی را بررسی كند و توصیه های لازم را به او بدهد. «پدر مدرسه) بر تمامی این كارها نظارت می كرد كه برای كنترل دانش آموزان در مسیر صحیح فراگیری هر از گاهی از شلاق و تركه استفاده می كرد.» ساموئل كرمر بر این باور است كه منشی ها یا همان حسابرسان آینده، سالیان متمادی از آغاز نوجوانی تا پایان جوانی را همه روزه به مطالعه زبان و خط از بام سحر تا شام صرف می كردند.
۲ _ اولین تكنیك های مثبت اسناد و تهیه گزارش.
در فنون اولیه ثبت اسناد و فرآیند تهیه لوح، مدیریت و متمركز ساختن قدرت مالی یعنی گوهره علوم اداری مدرن وجود داشت.
۱_۲_ لواح میخی و ظهور علم حسابرسی و مالی
در طول ۴ هزار سال فنون ثبت حساب ها تحول یافت. ژوزف ولمینك Joseph H. Vlaemminck در اثر خود كه در سال ۱۸۵۶ منتشر ساخت به این نكته اشاره كرده است كه از ؟؟ خط، متون سلسله سوم پادشاهی (او) Ur در هزاره سوم قبل از میلاد كه تعداد زیادی از آن را در اختیار دادیم، به خوبی سیر پیشرفت در این زمینه را نشان می دهند. از همان دوران در الواح تمامی عناصر شاخص یك حساب ثبت می شد: نوع اشیا معامله شده، نام معامله گران، مقدار پول پرداختی، مبلغ كلی معامله. در بسیاری از الواح شرایط فروش دوره قبل، افزایش یا كاهش و فروش پایان دوره نیز ذكر شده است. در این حساب ها افزایش ها در بالا و كاهش ها در پایین لوح و یا بالعكس نوشته می شده امروز، حساب های متون های مجزا كه در آن صفحه ای برای بیان افزایش و صحنه ای برای نشان دادن كاهش ها اختصاص یافته است و یا حساب های ستون های مزدوج با ستون هایی در كنار هم برای ثبت افزایش و یا كاهش. شبیه آنچه كه در خلاصه حساب های بانكی فعلی دیده می شود، جایگزین شیوه سومریان شده است اما در قرون وسطی شیوه سومریان بار دیگر در شهرهای ایتالیا نظیر سین Sienne ، فلورانس Florence و توسكان Toscane بكار گرفته شد. به طور كلی چنین شیوه حساب نویسی زمینه را برای رشد و توسعه علم حسابداری مدرن فراهم آوردند. بابلی های عصر باستان و ایتالیایی های قرون وسطی كه نمی توانستند خطی میخی را بخوانند، بدون هماهنگی های اولیه فن مشابهی را برای حل مشكلات مربوطه كه از یك جنس بودند، پذیرفتند. هر چند در آن دوره خط در ابتدای راه قرار داشت اما حساب های الواح سومری بیشتر فرم ادبی داشتند تا ریاضی. می توان چنین تصور كرد كه آنها از نشانه و حافظه بیش از هر چیز دیگری استفاده می كردند و شرح كمی اطلاعات حسابداری هنوز مرسوم نبود. در مقابل وسوسه، كنترل همیشه وجود داشت. در بسیاری از اسناد در كنار اعداد نشانه های متنوعی دیده می شود كه نشان دهنده این است كه در حین بررسی و كنترل اعداد، در كنار آنها نقطه ای و یا خطی گذاشته اند. اشیا مكشوفه موید این است كه در مواردی الواح مشابهی نیز وجود داشت كه می توان چنین تصور كرد كه آنها از روی یكدیگر كپی برداری شده اند. می توان چنین نتیجه گرفت كه اسناد در نسخه های متعدد تهیه می شد كه بین بخش ها و دوایر مختلف توزیع می شد و بر این اساس كار كنترل های بعدی را آسانتر می ساخت. تعداد قابل توجهی از الواح مكشوفه این ؟؟ را در ذهن متبادر می سازد كه معامله های اقتصادی، صنعتی و تجاری گوناگونی در آن زمان صورت می گرفته است. در تلو Tello بیش از ۸۰ هزار لوح مربوط به عصر حكمرانی گودا Goudea ، شاهزاده لاگاش Lagash در ۲۵۰۰ سال قبل میلاد یافت شده است. همچنین در اور (Ur) حساب های جالبی نیز پیدا شده اند كه نشان می دهند صنعت فلزكاری پارچه بافی، ساخت عطر در آن زمان بسیار رونق داشت و علم حسابداری و محاسبات همزمان با گسترش تولید رشد می كرد.
۲_۲_ فنون مالی و رشد مدیریت مالی
در ابتدای امر الواح را به حفا تصویری Pictogramme می نوشتند نه خط میخی كه ترجمه آن نیز كاری ظریف و حساس است.
اما در هزاره سوم قبل از میلاد، استفاده از حروف خط میخی، اطلاعات ثبت شده در الواح را قابل فهم ساخت. كلود كوسو Claude Cossu در سال ۱۹۹۶ طی نظریه ای كه ارایه داد چنین اظهار نظر كرده است: «آنچه كه در اسناد مكشوفه به چشم می خورد نوعی نگاه مدرن و اعجاب انگیز در آن دوره به مقوله حسابداری است. حسابداران در آن هنگام بررسی ها و تحلیل های سالیانه ای را همانند آنچه كه حسابرسی امروزی دیده می شود، انجام می دادند.»
برای اثبات نظریه خود، وی به لوح بزرگی كه امروزه در موزه لوور نگهداری می شود اشاره می كند كه از منطقه باستانی آمارسین Amarsin یافت شده است. در این لوح كه بر روی آن ۱۰ ستون مشاهده می شود، منابع مالی و موارد مورد استفاده سود كشاورزی در طول یك سال را جمع بندی كرده اند. آندره لایك من Andre Leickman باستان شناس این لوح را چنین توصیف می كند: «این لوح در نوع خود دفترچه ای است كه بر روی آن حساب ها، عایدی ها و هزینه ها در بخش های مختلف و در ستون های متعدد نوشته شده اند ... متن لوح حساب عمومی مواد مصرفی یا تعداد روزهای كاری كارگران را نشان می دهد. ریز جزییات فهرست نیروی كار، مواد به كار رفته نظیر چوب، درخت خرما، نی های بافته، حصیر، كل مواد هزینه شده و تفاوت آن در خصوص كم یا زیاد بودن با مواد فاكتور شده در كارگاه ها.» این لوح را نمی توان نمونه منحصر به فرد دانست. كلوا كوسو نمونه مشابهی از آن را كه از معبد الهه شارا Shara در آپیسال Apisal یافت شده است، معرفی می كند كه در آن كل نقل و انتقال های ثبت شده در انبارهای معبد در طول ۱۲ ماه جمع بندی شده اند. در این لوح جمع موجودی انبار در ابتدای سال، میزان موارد برداشتی و موجودی انبار در پایان سال نوشته شده است. همچنین نسبت بین كل موجودی و خروج مواد در طول سال با احتمال فروش مثبت، منفی و یا صفر نشان داده شده است. فروش منفی نشان دهنده این است كه در سال های آتی باید برای جبران هزینه ها قرض یا وام گرفته شود.
۳_۲_ مدیریت و متمركز ساختن قدرت مالی
در طول زمان و به تدریج معابد به تشكیلات مالی و بانكی عظیمی تبدیل می شوند. در زمان حكومت داریوش اول در قرن ۶ قبل از میلاد فعالیت های بانكی و پرداخت وام تحت نظارت خانواده های قدرتمند نظیر اژیبی ها (Egibi) بورك در طول قرون متمادی از این قدرت خود بهره مند بودند و این موضوع در بسیاری از اسناد باستان شناختی مورد تایید قرار گرفته است. در نیپور Nippur خانواده ثروتمند دیگری به نام موراشو Murashu زندگی می كردند كه به فعالیت های مالی می پرداختند. آنها دارای اصل و نسب یهودی بودند. در طول بیش از یك قرن در بسیاری از معاملات تجاری و مالی منطقه از آسیای مركزی تا سرحدات امپراطوری پارس نام این خانواده به چشم می خورد. آنها نشانه و تصویری از اهمیت علم اقتصاد در امپراطوری بابل به شمار می روند. سومر و بابل تمدن هایی كه گل و خشت ماده اصلی ابزار مادی آن به شمار می رفت، به موادی نظیر چوب، فلز نیاز پیدا كردند. تبادل دایمی ظرافت دانش اجریی و اداری و قضایی نیازمند منطق قوی در علم حسابرسی، مدیریت و اقتصاد بود. این كارآمدی از طریق كیفیت آموزش ریاضیات، حساب و حسابداری به منشی ها به دست آمده بود. این آموزش بعدها در شكوفایی و پویایی كارها خود را نشان می داد. لازم بود كه مواد اولیه مدیریت شوند، پشتیبانی حمل و نقل تضمین شود، نیروی كار كنترل گردد و زمانی كه برنامه ریزی های بزرگی صورت می گرفت موضوع پرورش دام و زراعت و بسته های غلات مدیریت شوند. در تمامی این موارد رعایا از اختیار كافی برخوردار نبودند. مقامات سیاسی و مذهبی قدرت را به شكل متمركز در دست داشتند و معابد و پادشاهان قادر بودند مسایل را پیش بینی كنند، طرح ها را از لحاظ كمی ارزیابی كنند و از اختلاف ها یا حوادث نتیجه گیری كنند. اما مدیریت سیاست و یا علم حسابرسی پایان كار نبود و تصمیم گیری ها با منطق فنی آمیخته بود اما تصمیم گیری صرفا فنی نبود.
نتیجه گیری
نخستین تمدن حسابدار و مالی نیز به پایان عمر خود رسید. از حدود قرن ۱۲ قبل از میلاد به تدریج الفبای فینیقی ها زبان آرامی كه بعدها مسیح نیز به آن تكلم می كرد، جایگزین خط و زبان میخی شد. حمله پارسیان با هیچ یك از الواح رسمی و روش های حسابداری از بین نبرد. خط آرامی كه با جوهر بر روی چرم یا پاپیروس نوشته می شود، بیشتر مورد علاقه پارسیان قرار گرفت اما حتی زمانی كه اسكندر كبیر امپراطوری پارس را سرنگون ساخت، هنوز تمدن باستانی سومر، گل و خط میخی زنده بود. در تورات در این زمینه می خوانیم: «از آنچه كه می بینی شرم نكن و فرصتی برای گناه كردن ندان. ... حساب هر آنچه كه به دیگری می دهی داشته باش و آن را وزن كن ... هر چه می بخشی و یا می گیری مكتوب كن.»
لوكا پا چیولی Luca Pacioli نیز در اثر خود به نام Lasummade Arithmetica چنین نوشته است: «به دقت هر آنچه كه مالك آن هستی اعم از اموال منقول و غیر منقول را یادداشت كن. یكی پس از دیگری حتی اگر تعداد آنها به هزاران عدد برسد، ویژگی ها و جنس آنها را ذكر كن خواه در بانك گذاشته باشی یا به كسی وام داده باشی. امور مالی و علم حسابداری در سومر آغاز شد یعنی نقطه آغاز سفر دور و درازی كه به عصر حاضر منتهی شده است.»

منبع : خبرگزاری میراث فرهنگی