طراحی محیط در معماری ایرانی

عوامل متعددی مانند استفاده از مصالح کم دوام، زلزله و جنگ‌های متعدد موجب شده که بسیاری از انوع فضاهای معماری به‌ویژه بسیاری از کاخ‌ها و فضاهای سکونت‌گاهی چندان پایدار نمانند. شمار اندکی از این گونه بناهای سکونت‌گاهی که باقی مانده‌اند، فاقد محوطه‌سازی نخستین هستند، زیرا طرح و عناصر محوطه و فضای باز ساختمان‌ها غالباً نخستین بخش از یک ساختمان بود که از یک‌سو به سبب قرار گرفتن در برابر باد و باران و از سوی دیگر به‌دلیل دگرگونی‌هائی که در گیاهان و فضاهای سبز می‌توانست پدید آید و هم‌چنین به‌علت تغییراتی که به منظور بهسازی یا نوسازی فضای باز، حیاط و محوطه ساختمان‌ها به‌وجود می‌آید، همواره دگرگون می‌شد و شاید نتوان ساختمانی کهن یافت که حیاط و محوطه آن به‌صورت کهن و بدون دگرگونی باقی‌مانده باشد. به همین سبب شناسائی و بررسی طراحی محوطه در فضاهای باستانی و تاریخی از روی آثار باقی‌مانده به سادگی و به‌خوبی میسر نیست و از این دیدگاه، نگارەهای ایرانی اسناد بسیار مناسبی برای بررسی چگونگی طراحی محوطه در فضاهای معماری به شمار می‌آیند، هر چند که شمار نگاره‌هائی که در آنها به محوطه‌سازی فضا توجه کرد که نگارگران ایرانی در دوران گذشته فضاهای معماری را یا به‌طور کلی هر فضا یا موضوع دیگر را به‌صورتی واقع‌گرایانه نقاشی نمی‌کردند، بلکه زبان و بیان خاص خود را داشتند و از روش‌هائی کمابیش قراردادی و سنتی استفاده می‌کردند و به همین سبب نمی‌توان به‌صورت مستقیم نگاره‌ها را مانند تصویری عکس‌گونه مورد ملاحظه و تفسیر قرار داد، اما نگارگران به‌ویژه نقاشان دورۀ تیموری به بعد، بعضی از خصوصیات فضاهای معماری را در آثار خود منعکس می‌کردند و حتی برای نشان دادن فضاهای دوران باستان یا فضاهای مربوط به اسطوره‌ها از فضاها، پوشاک، وسایل و سایر لوازم و الگوهای زمان خود استفاده می‌کردند.اشاره به این نکته ضروری است که در نقاشی‌های ایرانی بیشتر به محیط‌های کوچک طراحی شده توجه شده و طراحی‌های وسیع محیطی چندان مورد توجه نبوده است.بررسی چند نمونه: در این بخش چند نمونه از طراحی محیط در نگار‌ه‌ها نخست مورد توجه قرار می‌گیرند و در بخش نتیجه‌گیری، برخی از خصوصیات عمومی آنها مورد اشاره قرار خواهد گرفت.جبرئیل عروج حضرت علی (ع) را خبر می‌دهد
●خاورنامه
▪نگارگر: سلطان‌محمد
ترکیب‌بندی این نگاره بسیار خاص و جالب است، زیرا در عرصه میانه و در امتداد محور اصلی نگاره، یک حوض هشت ضلعی طراحی شده که دو جوی آب از دو سو به آن مرتبط شده است، این عناصر تنها اجزاء فضای سبز نگاره هستند که از چند درخت تشکیل شده که به‌صورتی تزئینی طراحی شده‌اند و موقعیت آنها نسبت به جوی آب به‌صورتی تخت و غیرپرسپکتیوی است. کوه به‌عنوان یک زمینه مطرح شده و فرشته در بالای حوض آب نسبت به دو شخصی که در دو سوی نگاره ایستاده‌اند، نوعی تعادل را پدید آورده‌ است. از نکات جالب که نوعی حس مکان و جابه‌جائی را نسبت به محور جوی آب نشان می‌دهد، بیرون بودن کفش‌های نفر سمت راست نسبت به کادر پائینی است.
بهرام گور در قصر
●خمسه نظامی
▪نگارگر: سلطان‌محمود
قصر به‌صورتی خاص درون یک کادر مستطیل قرار داده شده و تنها گنبد و کنگره‌های پیرامون آن و سقف کوچک دیگری در کنار آن و نیز بخشی از ساختمان که به‌صورت یک سطح باریک در سمت چپ مستطیل اصلی قرار دارد ترسیم شده است. فضای محوطه جلوی ایوان کاخ که حوض بزرگ هشت ضلعی آن سطح وسیعی از این عرصه را به‌خود اختصاص داده، در داخل کادر قرار گرفته است. دو جوی آب مرتبط با حوض به شکل بی‌نظیری با طرحی زیبا به درون حوض کشیده و با هم مربوط شده‌اند.
عرصه محیط بیرون از کادر طراحی فضای معماری، به‌صورتی تزئینی و بدون ارتباط با فضای معماری ترسیم شده است که این اقدام به‌ندرت صورت می‌گرفته است و در بیشتر نگاره‌ها، پائین تصویر با طراحی محیط و کف‌سازی آن به اتمام می‌رسید.
مشورت زال با موبدان
●شاهنامه شاه‌طهماسبی
▪منسوب به سلطان‌محمد
زال در قسمتی از باغ مستقر شده که جایگاهی با سایبانی متحرک در امداد محور مرکزی و در بالاترین محل در آن‌جا قرار داده شده است. محوطه‌ای که بزرگان کشوری و موبدان در آن جای گرفته‌اند، با نرده‌ای چوبی محصور شده و کف آن با کاشی‌های شش ضلعی و ستاره‌ای پوشیده شده است. حوض واقع در مرکز این محوطه نسبت به نمونه‌های مشابه نسبتاً بزرگ است و در وسط آن فواره‌ای با چند شاخه وجود دارد که آب حوض از طریق یک جوی به بیرون آن هدایت می‌کند. حضور چند نفر به‌صورت ایستاده در بیرون محوطه محصور حاکی از وجود عرصه‌ای بیرون از فضای کف‌سازی شده به‌عنوان عرصه‌ای ثانوی است. درختان سرو در فضای سبز به پیروی از یک سنت کهن با رنگ و شکل طبیعی ترسیم شده‌اند، در حالی‌که سایر درختان به‌صورتی تزئینی نقاشی شده‌اند.
●شاهنامه‌ای در مجلسی سلطان‌محمود
▪شاهنامه شاه‌طهماسبی
▪منسوب به میرمصور
در این نگاره، فضای وسیعی در پیرامون کاخ کف‌سازی شده و قسمتی از یک حصار چوبی که این عرصه را از سایر بخش‌های باغ جدا کرده، نشان داده شده است. به‌نظر می‌رسد کف‌سازی با کاشی صورت گرفته و حوض هشت ضلعی نیز در وسط قرار داده شده که فواره‌ای با دو مجرا دارد و از آن یک جوی منشعب شده است.
نکته قابل توجه در این نگاره که در نگاره‌های دیگر کم‌تر دیده می‌شود، وجود شماری چهارپایه یا صندلی است که بزرگان در محوطهٔ جلوی ایوان روی آنها نشسته‌اند و بقیه افراد ایستاده‌اند. سطح کف ایوان در حدود نیم‌متر بالاتر از کف عرصه جلوی آن است و یک پله در جلوی آن وجود دارد.
‌●چالش کیمیاگر
‌▪خسمه نظامی
▪نگارگر: آقامیرک
عرصه‌ای از باغ برای مقاصد تشریفاتی ساده به این ترتیب محوطه‌سازی شده است. یک جایگاه ثابت به‌گونه‌ای در داخل محوطه قرار داده شده که پشت آن در امتداد لبه محوطه است و سطح هره‌چینی شده دیواره آن با یک ردیف آجر در امتداد هره‌چینی محوطه از سطح کف جدا شده و سایبانی چوبی با چهار ستون و سقفی مزین و نیز حصار کوتاه مزینی این جایگاه را تشکیل داده است. محوطه براساس الگوی معمول دوره صفویه با نرده‌ای محصور شده و یک در ورودی دو لنگه امکان دسترسی به آن را فراهم کرده است و در بالای آن کتیبه‌ای مزین وجود دارد که روی آن چنین نوشته شده است: ”گشاده باد به دولت همیشه این درگاه“. این عبارت را در هیچ ساختمان باقی مانده‌ای از دوره صفویه یا پس از آن در ایران ندیده‌ام، اما ساختمانی را حدود ده سال پیش در شهر باکو دیدم که در روی آن کتیبه‌ای بود که همین متن روی آن نوشته شده بود. این نگاره و چند نگاره دیگر با همین متن نشان می‌دهند که از این متن در بالای ورودی بسیاری از کاخ‌ها یا محوطه‌های آنها استفاده می‌شده است. در این محوطه دو حوض وجود دارد که با یک جوی ممتد به‌هم مرتبط شده‌اند. در حوض بزرگ‌تر فواره‌ای با دو مجرا وجود دارد. کف محوطه کاشی‌کاری شده به‌نظر می‌رسد.
●نوشابه و اسکندر
▪خسمه نظامی
▪نگارگر: میرزاعلی
محوطه طراحی شده در این نگاره چند خصوصیت قابل توجه دارد که در سایر نگاره‌ها کم‌تر دیده می‌شود. نخست آن‌که در این‌جا به‌خوبی نشان داده شده که محوطه مزبور از سطح اطراف خود حدود سی سانتی‌متر بالاتر است. دوم این‌که دو راه ورود و دو نوع نرده برای محوطه در نظر گرفته شده که شاید یکی از آنها برای ورود میزبان و افراد ساکن در باغ و دیگری برای ورود میهمانان بوده است. نکتهٔ دیگر وجود یک سطح دایره‌ای شکل است که با مصالحی تزئینی پدید آمده و درون آن یک حوض با شکلی ترکیبی و مرکب از هشت سطح تقریباً گرد که به فضای اصلی حوض متصل هستند. وجود یک جوی با شکل دندانه‌ای در مسیری که با همان مصالح حوض و به‌صورت یک محور مستقیم ساخته شده، بی‌نظیر است.
نوشابه در روی یک جایگاه مرتفع است و دو نفر روی نوعی صندلی و چند نفر نیز روی زمین نشسته‌اند. وجود کوه در پس‌زمینه به‌عنوان نوعی روش معمول برای صحنه‌پردازی استفاده شده که آن را نمی‌توان بازتابی از واقعیت دانست. به همین ترتیب چه بسا آسمان طلائی رنگ نیز تنها بازتاب یک شیوه سنتی بوده باشد.
●نواختن باربد برای خسرو
▪خمسه نظامی
▪منسوب به میرزاعلی
طراحی محوطه جلوی این کاخ شباهت قابل توجهی با اثر دیگر منسوب به میرزاعلی یعنی ”نوشابه و اسکندر“ یا ”نوشابه و اسکندر را از روی تصویر او می‌شناسد“ دارد. در این نگاره نیز محوطه جلوی کاخ حدود سی سانتی‌متر از سطح باغ بالاتر است. حوض وسط محوطه دارای نوعی ساختار شکلی همانند حوض پیشین است و به جز ساختار اساسی ترکیب‌بندی فضاهای معماری که با طرح قبلی متفاوت است، جزئیات دیگری نیز به‌گونه‌ای متمایز طراحی شده است. نخست آن‌که نوع کف‌سازی ایوان از لحاظ طرح و مصالح ساده‌تر است و دوم آن‌که آبی که از طریق فواره در حوض می‌ریزد نه از طریق جوی، بلکه به وسیله یک کانال کوچک به باغچه‌ها سرازیر می‌شود. پادشاه روی یک سریر در داخل ایوان نشسته و یکی از بزرگان روی فرشی که در محوطه پهن شده، نشسته است.سخن پدر درباره عشق
هفت‌اورنگ جامی
منسوب به میرزاعلی
از لحاظ طراحی محیط مصنوع می‌توان این نگاره را کم‌نظیر دانست، زیرا انگارگر آن یعنی میرزاعلی بیشترین توجه را به طراحی سکوئی که ساختمان کوشک در روی آن قرار دارد، مبذول داشته است و فضای معماری به ساده‌ترین شکل ترسیم شده است که تقریباً به یک نمای نسبتاً تخت خلاصه شده است. شکل هشت ضلعی سکو به‌خوبی ترسیم و نشان داده شده است و می‌توان حدس زد که منظور نگارگر، ترسیم ساختمانی در وسط سکوئی بزرگ بوده است. سکو بالاتر از سطح زمین باغ ساخته شده و هیچ حصاری پیرامون آن نیست. یک حوض دایره‌ای شکل با فواره‌ای چند شاخه در وسط محوطه سکو ترسیم شده که دو جوی آب از آن منشعب می‌شود و آب آنها به درون باغ می‌ریزد. وجود چند مرغابی در حوض مانند برخی از دیگر نمونه‌ها موجب ایجاد تحرک در فضای محیط می‌شده است و نقاش برای نشان دادن این تحرک و سرزندگی یکی از مرغابی‌ها را در حال پر زدن نشان داده است. یک راه کف‌سازی شده به سکو منتهی شده است که در دو سوی آن دو حصار کوتاه گره‌سازی شده وجود دارد و یک چارچوب و کتیبه کوچک که درگاه ورودی آن را مشخص کرده است. کف این راه از نوعی آجر یا سنگ ساده مستطیل شکل است که در نگاره‌ها از آن برای محوطه‌های مربوط به واحدهای مسکونی و فضاهای کم‌تر تشریفاتی از آن استفاده می‌شده است، در حالی‌که کف سکوی اصلی با کاشی نقش‌دار پوشانده شده است. آشکار است که تراکم افرادی که در نگاره هر کدام به کاری اشتغال دارند، حاصل در کنار هم قرار دادن و نزدیک کردن افرادی است که در یک باغ بسیار بزرگ هر کدام در گوشه‌ای می‌توانند به فعالیت خود اشتغال داشته باشند. مانند باغبانی که در پائین تصویر مشغول بیل زدن است یا شخصی که مهتر خود را با اسب آورده و در نزدیکی درگاه ورودی معبر کف‌سازی شده، منتظر او نشسته است و نیز کودکانی که از یک درخت بالا رفته، نگارگر برای نشان دادن همهٔ این افراد، ناچار شده آنها را نزدیک یکدیگر ترسیم کند. طراحی فضاهای سبز و کوه نیز به‌صورت تزئینی و براساس روش معمول آن زمان ترسیم شده است.
لیلی و مجنوع در مکتب
خمسه نظامی
نگارگر: بهزاد
فضای یک مکتب‌خانه در فصل بهار نشان داده شده است و شاگردان در بخش‌های مختلف فضای باز در حال درس خواندن هستند. بخش وسیعی از سطح نگاره به نشان دادن محوطه باز و حیاط مکتب‌خانه اختصاص یافته است و فضای ساخته شده معماری به‌صورتی ساده و برش خورده نشان داده شده است. فضای مزبور به‌صورت عمده به شکل دو سطح متقاطع نشان داده شده و نگارگر برای ایجاد عمق، یک ازاره کاشی‌کاری شده را در پشت درگاهی که قوسی مزین دارد، کمی بالاتر از امتداد ازاره‌های سطح بیرونی قرار داده و هم‌چنین یک گنبد سبز رنگ را در پشت‌نمای بام، ترسیم کرده است. نگارگر برای نشان دادن چند عرصه در محوطه ترسیم شده، به شکلی ساده از ایجاد تفاوت در طرح و رنگ سطح زمین استفاده کرده است. نکته جالب توجه در طراحی محیط در این فضا، ایجاد سکوئی بالاتر از سطح زمین است که دسترسی به آن از درون حیاط با چند پله میسر می‌شود. پیرامون این فضا حصاری کوتاه ساخته شده است. آبی که از فواره به حوض هشت ضلعی می‌ریزد از طریق یک جوی به بیرون منتقل می‌شود. این حوض درون سطحی که با مصالح بنائی به شکل مربع ساخته شده، قرار داده شده است.
نتیجه
نگارگری در ایران به‌عنوان یکی از هنرهای مهم سنتی، بیشتر برای نشان دادن یک رویداد مورد استفاده قرار می‌گرفت و به جزء چند اثر منسوب به بهزاد، نگاره‌ای شناخته نشده که هدف نگارگر تنها نشان دادن فضای یک محیط طبیعی یا مصنوع باشد و آن را با پرسپکتیو و با حفظ همه خصوصیات و جزئیات مانند یک عکس ترسیم کرده باشد. نگارگری ایران زبان و بیان خاص خود را داشت و به سبب اینکه طی قرن‌ها هماره با کتاب‌آرائی توسعه یافته بود و هم‌چنین با چارچوب‌ها و اصول فرهنگی و مذهبی انطباق یافته بود، طرح‌ها بیشتر به‌صورت دو بعدی ترسیم می‌شدند و در برخی موارد از پرسپکتیو استفاده می‌شد. کاربرد پرسپکتیو از مکتب هرات به بعد بیشتر رواج پیدا کرد و موجب شد که فضاها و محیط‌های معماری و شهری بهتر نشان داده شوند. با وجود این، لازم است که با توجه به زبان و بیان نقاشی‌های ایرانی آنها را تفسیر کرد از بررسی چند نگاره مزبور می‌توان نتایج زیر را در مورد طراحی محیط به‌ویژه طراحی محیط‌های مصنوع در باغ‌های ایرانی در دوران تیموری و صفوی به‌دست آورد، زیرا در نگاره‌های ترسیم شده در این دوران غالباً الگوهای طراحی همین دوران را می‌توان مشاهده کرد. در بسیاری از موارد در جلو یا پیرامون ساختمان کوشک واقع در باغ، یک سکوی کف‌سازی طراحی و ساخته می‌شد که در بناهای مهم تشریفاتی سطح آن را با کاشی می‌پوشاندند، در حالی‌که در بناها و کوشک‌های ساده‌تر، آن را با آجر یا دیگر مصالح ساده‌تر فرش می‌کردند. این سکو به‌طور معمول حدود سی تا پنجاه سانتی‌متر بالاتر از سطح کف باغ قرار داشت.
ـ در بعضی از موارد به‌خصوص در بناهای تشریفاتی، در پیرامون این سکو حصاری کوتاه یا بلند، که غالباً با چوب ساخته می‌شد، احداث می‌کردند. در چند مورد مشاهده می‌شود که معبر و مسیر منتهی به این سکو نیز کف‌سازی شده و دارای حصار و درگاه است. در سایر موارد از معبر معمول باغ با چند پله به روی این سکو می‌رفتند.
ـ در مواردی که ساختمان برونگرا، یک کوشک طراحی می‌شد، در جبهه اصلی آن یک ایوان که محل استقرار پادشاه و در مواردی چند تن از بزرگان کشوری بود، قرار می‌دادند. اگر نوعی مجلس رسمی یا غیررسمی وجود داشت، افراد در سکوی جلوی ایوان مستقر می‌شدند. در بعضی از موارد حتی پادشاه یا بزرگان کشوری نیز در این سکو می‌نشستند. در برخی از نگاره‌ها ایوان مزبور به‌صورت کاملاً تخت و دو بعدی ترسیم می‌شد. و گاهی نیز نما و حجم بیرونی ایوان به‌صورت تخت اما فضای داخلی ایوان با پرسپکتیو طراحی می‌شد تا عمق را به‌خوبی القا کند. در شماری از نقاشی‌ها نیز هم حجم بیرونی ایوان و کوشک و هم فضای داخلی آن با پرسپکتیو ترسیم می‌شد که عمق فضاها و ارتباط آنها با یکدیگر به‌خوبی نشان می‌دادند.
ـ از برخی شواهد و بعضی از نقاشی‌ها چنین برمی‌آید که در شماری از باغ‌ها، سکوئی کف‌سازی شده می‌ساختند که نوعی تخت تشریفاتی یا جایگاهی با مصالح سبک در مهم‌ترین نقطه آن قرار داشت. بعضی از این جایگاه‌ها، سقفی سبک به‌عنوان سایه‌بان داشتند.
در هنگام لزوم چادری غالباً نقش‌دار و مزین، به کمک دیرک و طناب قرار می‌دادند. سنت استفاده از آلاچیق، سایه‌بان و فضاهای باز باغ در فصل بهار و تابستان به‌ویژه از دوره مغول به بعد که با فرهنگ چادرنشینی آنان سازگار بود، بیش از پیش توسعه یافت.
ـ استفاده از فرش یا انواعی از زیراندازها برای فراهم آوردن جائی برای نشستن جهت استراحت یا مجالس دوستانه و غیررسمی معمول بود و در شماری از نگار‌‌ه‌ها می‌توان نمونه‌هائی از آن را مشاهده کرد. این مورد خارج از موضوع طراحی محیط است، مگر در نمونه‌هائی که استفاده از فرش یا زیرانداز در ارتباط با محیط طراحی شده باشد.
ـ می‌توان اظهار داشت که حوض مهم‌ترین عنصری بود که در بیشتر موارد در روی سکو و در مکانی غالباً در امتداد محور تقارن ایوان طراحی و ساخته می‌شد. در بسیاری از حوض‌ها یک فواره وجود داشت که آب آن در حوض می‌ریخت و آب اضافی از طریق جوی‌های باغ می‌رفت. در چند مورد مشاهده شده که آب اضافی حوض از طریق یک کانال کوچک که در زیر کف‌سازی ایوان قرار می‌گرفت که به بیرون سکو هدایت می‌شد. اهمیت حوض آب به سبب کارکردهای متنوع و مهم آن مانند کارکردهای اقلیمی، بصری و نمادین آن بود. چنان‌که در طراحی باغ‌ها نیز همواره می‌توان وجود یک حوض آب را در جلوی ایوان اصلی کوشک واقع در وسط باغ مشاهده کرد.
ـ براساس نقاشی‌های موجود به‌طور معمول افراد در روی سکو می‌نشستند. در مواردی که افراد عالی‌رتبه بودند، در روی فرشی که در سکو می‌انداختند می‌نشستند. در موارد معدودی که افراد بسیار عالی‌رتبه بودند یا به دلایل دیگر از نیمکت‌ها یا نوعی صندلی‌های کوتاه یک‌نفره نیز استفاده می‌شد، اما تعداد این نیمکت‌ها در یک مجلس بسیار معدود و از چند عدد بیشتر نمی‌شد.
حسین سلطان‌زاده

منبع : ماهنامه معماری و فرهنگ