علم و فرهنگ غرب : تفکیک یا تلازم؟

آیا استفاده از علم و فن‌آوری و اخذ دانش جدید از غرب، به‌ناچار مستلزم پذیرفتن فرهنگ غربی و در نتیجه آلوده شدن به جنبه‌های فساد آمیز و زیان‌بار تمدن غرب است؟ آیا نمی‌توانیم در عین بهره‌برداری و اقتباس از پیشرفت‌ها و یافته‌های علمی غرب، خود را از آفات و آسیب‌های فرهنگی آن مصون نگه داریم و اصالت‌های فرهنگی خویش را حفظ کنیم؟
در این پرسش، دو پیش فرض مسلّم انگاشته شده است، یکی این‌که علم و دانش و فن‌آوری غرب؛ امری مطلوب و مفید است و دیگری این‌که فرهنگ غرب،‌ آلوده و زیانبار می‌باشد. البته این دو پیش فرض، پیش‌فرض‌های صحیحی است، گرچه برخی دیدگاه‌ها پیش‌فرض نخست و یا پیش‌فرض دوم را مورد تردید و انکار قرار می‌دهند.
آثار و نتایج پیشرفت‌های علمی بشر ـ که در دروان جدید عمدتاً از مغرب زمین آغاز شده ـ و نقش آن در تسهیل زندگی و فراهم کردن رفاه و آسودگی انسان قابل انکار نیست. کشف امکانات طبعیت و استفادهٔ از آن برای به زیستی انسان و تلاش و تدبیر برای دستیابی به ابزارهای جدید برای کاستن از دشواری‌های زندگی، البته امری مطلوب است که هر جامعه‌ای باید در صدد رسیدن به آن باشد. دستاوردهای بشر دراین عرصه قابل اخذ و انتقال است و هر جامعه‌ای بتواند از تجارب و پیشرفت‌های دیگران در این زمینه استفاده کند، هیچ تزلزل و تردیدی در این زمینه نباید به خود راه دهد. آموزه‌های اسلامی و نگرش علماء و دانش‌مندان مسلمان هم‌ همواره همین بوده است که: «علم و دانش را حتی از نقاط دور دست عالم جستجو کنید و به دست آورید».(۱)
امّا کاستی‌ها، آفات و آسیب‌های فرهنگ امروز غرب هم حقیقی است که امروزه کمتر کسی آن را انکار می‌کند. بی‌بندو‌باری، ابتذال، مصرف زدگی، غفلت از حقیقت انسانیت، ضعف ارزش‌های اخلاقی، ماده گرایی و دنیا پرستی، سستی بنیان خانواده، سودگرایی و سودا گری و .... مشخصه‌های فرهنگ امروز غرب است که از راه‌های گوناگون به نقاط مختلف عالم نیز انتقال یافته است. البته در کنار این مشخصه‌های منفی شاهد مشخصه‌های مثبتی هم هستیم. انضباط اجتماعی، دقت در کار، نظم در امور مختلف، رعایت قانون و ... نکات مثبت فرهنگی است که در غرب به چشم می‌خورد. بدیهی است جامعه‌ای که رشد معنوی و اخلاقی را از مهم‌ترین اهداف خود می‌داند؛(۲) هرگز نمی‌تواند مشخصه‌های منفی فرهنگی را ـ از هر جا باشدـ بپذیرد و البته در صدد استفاده از تجربه‌های مثبت فرهنگی هر جامعه‌ای نیز خواهد بود.
اکنون باید بیاندیشیم که آیا اخذ علم و فن‌آوری از غرب، مستلزم نفوذ و انتقال فرهنگ آن هم هست یا نه؟ برخی بر این باورند که علم و فرهنگ میوه‌های یک درخت‌اند که نمی‌توان در اخذ یا ردّ، آن‌ها را از هم تفکیک کرد. تمدن امروز غرب اگر دستاوردهای علمی و فنی آوری چشمگیری داشته است ، این دستاوردها در پرتو فرهنگی به ثمر رسیده است که همان فرهنگ غربی است. در حقیقت فرهنگ غرب، بستر و زمینهٔ علم غربی بوده است و بنابراین نمی‌توان علم غرب را اقتباس کرد و فرهنگ آن را وانهاد. فرهنگ سکولار، علم سکولار تولید می‌کندو اگر علم سکولار به جامعه‌ای وارد شد، فرهنگ سکولار را هم با خود به همراه می‌برد. اگر پنجره را برای استفاده از هوای مطلوب باز کنید،حشرات هم خواه ناخواه همراه آن وارد خواهند شد! بنابراین باید برای در امان ماندن از حشرات، خود را از هوای تازه محروم کنید و یا برای برخورداری از هوای تازه، حشرات را هم تحمّل نمایید!
با توجه به این باور، دو فرض قابل تصور است: یکی این‌که جامعه‌ای که به ارزش‌های دینی، فرهنگی و معنوی پایبند است باید خود را از آثار و نتایج پیشرفت‌های علمی محروم نماید و فرض دوم این‌که جامعه‌ای که در صدد پیشرفت و رشد علمی است خواه ناخواه باید به زیان‌های فرهنگ غربی هم تن دهد.
این باور دچار اشکالات جدّی است و برای جامعه‌ای که می‌خواهد با حفظ ارزش‌های اخلاقی و دینی خود به پیشرفت‌های علمی هم دست یابد، به هیچ وجه نمی‌تواند قابل قبول باشد.
مهم‌ترین اشکال این باور، این است که برای علوم تجربی و روابط عینی و علّی بین پدیده‌های طبیعی ثبات و حقیقت عینی و مستقل از اعتبارات اخلاقی و ارزشی را نمی‌پذیرد و تفاوتی میان علم حقیقی و علوم اعتباری قائل نیست. اگر ما بر این نکته اذعان داشته باشیم که واقعیات عینی و روابط علّی حاکم بر پدیده‌های طبیعی برای همهٔ انسان‌ها با هر عقیده و مرام، یکسان است و آثار و نتایج آن مشابه می‌باشد دیگر تلازمی بین علم و تکنولوژی غرب و فرهنگ و اخلاق آن نخواهیم دید و این دو مقوله را قابل تفکیک خواهیم دانست.
جامعهٔ بشری برای رسیدن به راحتی و رفاه در زندگی خود، باید به کشف قوانین طبیعت بپردازد و با به کار گیری توانمندی‌ها و ظرفیت‌های خدادادی موجود در طبیعت، به ساخت ابزارها و وسایل لازم و مفید برای تسهیل و تسریع در اهداف خود و بهره‌گیری صحیح از آن دست یابد. طبیعتی که در اختیار ما نهاده شده و قوانین حاکم بر آن، حقیقت واحدی است که غربی و شرقی نمی‌شناسد و برای همهٔ انسان‌ها یکسان است، بنابراین کسانی که پیش از ما به کشف طبیعت و استخدام آن برای رفاه و پیشرفت مادّی پرداخته‌اند به دستاوردهایی رسیده‌اند که استفادهٔ از آن برای ما کاملاً میسّر بوده و اقتباس منطقی و آگاهانه از آن، راه ما را برای پیشرفت علمی و فن‌آوری آسان و کوتاه می‌سازد. البته توجه داریم که غرب، اولاً رنسانس علمی خود را وامدار فرهنگ و تمدّن اسلامی شرق است(۳) و ثانیاً با سوء‌ استفاده از رشد علمی وفن‌آوری خود، مسیر سلطه جویی به کشورهای ضعیف و استعمار آنان را در پیش گرفت و به جای خدمت به همنوعان و استفادهٔ صحیح از دستاوردهای علمی و فنّی، سرنوشت غم‌انگیز و خسارت باری را برای جامعهٔ بشری رقم زده است.
حقیقتاً اگر دستاوردهای علمی و صنعتی غرب در خدمت صادقانهٔ بشریت قرار می‌گرفت، از چالش‌ها و بحران‌های امروز خبری نبود و جوامع غربی هم از شأن شایسته‌ای برخوردار بودند و هم در شرایط فرهنگی و اجتماعی کاملاً متفاوتی قرار داشتند.
این نکته را هم می‌پذیریم که اگر رشد علمی و فن‌آوری غرب در فضای فرهنگی و اعتقادیِ صحیح و مطلوبی قرار می‌گرفت، چه بسا مسیری متفاوت با مسیر امروز را طی می‌کرد و با ترجیحات و اولویت‌هایی کاملاً متفاوت – که ناظربه نیازهای حقیقی و همه جانبهٔ بشریت می‌بود ـ به ابزار سازی و توسعهٔ علمی و اقتصادی می‌پرداخت. در تمدن کنونی غرب، دنیا زدگی ، ابتذال و سلطه جویی، موجب انحراف در مسیر پیشرفت علمی و فن‌آوری و نیز محدود کننده رشد حقیقی و همه جانبهٔ آن شده است. ولی با این همه، برای جامعه‌ای پویا و فعال که در پرتو باورها و ارزش‌های دینی و معنوی خود، به دنبال رشد همه جانبه و پیشرفت معنوی و مادی است، استفاده از یافته‌های علمی و پیشرفت‌های صنعتی غرب، بدون فرو غلطیدن در انحطاط معنوی و فرهنگی آن، کاملاً میسّر است.
اکنون که جامعهٔ ما خود را از سلطهٔ سیاسی غرب به‌طور کامل رها ساخته و با فداکاری‌ها، تلاش و مجاهدت‌های فراوان توانسته است به استقلال کامل سیاسی و عزت و اقتدر ملّی خود دست یابد، باید مراقب سلطهٔ فرهنگی غرب باشیم. امروز تمام تلاش سلطه‌گران جهانی نفوذ در اندیشه، تفکر، فرهنگ و ارزش‌های جوامع بشری و از جمله جامعهٔ ما است تا در پوشش «جهانی شدن فرهنگ»، سلطه فرهنگی خود را بر ما تحمیل کنند. البته جامعه‌ای که توانسته است با تکیه بر توانمندی‌های عمیق دینی و ملی خود بر سلطهٔ سیاسی غرب فائق آید و بیش از ربع قرن در برابر همهٔ فشارها و توطئه‌های آن ایستادگی کند، قطعاً قادر خواهد بود که با استقبال از پیشرفت‌های علمی و فن‌آوری غرب و اقتباس از آن به سوی خودکفایی علمی حرکت کند و در عین حال در مواجهه نقادانه و متفکرانه با فرهنگ غرب ضمن استفاده از تجربه‌ها و مشخصه‌های مثبت آن، راه را بر نفوذ و نشتِ مشخصه‌های منفی آن سدّ نماید.
دیدگاه رهبری و سیاست‌ نظام اسلامی ما نیز بر همین امر تأکید دارد که نه تلاش علمی جامعه مستلزم غفلت از ارزش‌های معنوی است و نه پرهیز از فرهنگ غلط غرب مستلزم عقب‌ماندگی علمی می‌باشد. فراتر از آن، فضای معنوی و باورهای دینی ما، مساعدترین زمینه‌ها را برای رشد علمی و ورود به عرصهٔ تولید دانش برای فرهیختگان و نخبگان ما فراهم خواهد ساخت.
آینده‌ نشان خواهد داد که جوانان فرهیخته، مؤمن و هوشیار ایران اسلامی، استقلال و استغنای فرهنگی خود را در قبال غرب با پیشرفت علمی ورشد فن‌آوری توأم خواهند ساخت. همان‌گونه که امروز نیز طلیعه‌های آن به چشم می‌خورد.

پی‌نوشت‌ها:
۱. این حدیث از پیامبر اکرم (ص) نقل شده که : اطلبوا العلم ولو بالصین = علم را اگر چه از چین به دست آورید.
۲. رک: قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران، اصول دوم و سوم.
۳. ر.ک: محمد آراسته خو،وامداری غرب نسبت به شرق.