فقر آهن، کم‌خونی زنان

كم‌خونی فقر آهن یكی از شایع‌ترین بیماری‌های رایج در میان زنان است. بر طبق آمارهای سازمان بهداشت جهانی، یك‌چهارم جمعیت جهان به بیماری كم‌خونی مبتلا هستند كه بیش از نیمی از آنها را زنان و دختران تشكیل می‌دهند. بررسی‌های دقیق‌تر نشان داده است كه شیوع كم‌خونی فقر آهن در میان دختران و پسران در سنین مدرسه ۳۷ درصد، در زنان غیرباردار ۳۵ درصد، و در میان مردان بالغ ۱۸ درصد است. همچنین كم‌خونی در زنان و دختران، به‌دلیل خونریزی‌های دوران قاعدگی و خونریزی حین زایمان (زنان در هر زایمان طبیعی به‌طور متوسط ۶۰۰ سی‌سی خون از دست می‌دهند)، در نوزادان نارس با وزن كم، و در سالمندان به علت مشكلات دندانی و گوارشی و دسترسی نداشتن به گروه‌های مختلف غذایی، در مقایسه با بقیهٔ افراد جامعه شایع‌تر است. كم‌خونی عوارضی نیز بر جای می‌گذارد كه در زنان باردار و كودكان زیر ۹ سال بیشتر بروز می‌كنند. ازجمله عوارض كم‌خونی در زنان باردار، ضعف و ناتوانی بدنی، افزایش خطر مرگ و میر به هنگام زایمان، افزایش خطر تولد نوزاد نارس و كم‌وزن و كم‌هوش، و بالا رفتن احتمال سقط جنین است. كم‌خونی در كودكان نیز منجر به اختلال تكامل گفتاری و حركتی، كاهش میزان یادگیری و گاه افت تحصیلی می‌شود.
●كم‌خونی و انواع آن
اكسیژن لازم برای سوخت و ساز طبیعی بافت‌های بدن را گلبول‌های قرمز موجود در خون فراهم می‌كنند. گلبول‌های قرمز حاوی هموگلوبین (پروتئین مسئول حمل اكسیژن) هستند. اگر مقدار گلبول‌های قرمز یا هموگلوبین خون فردی ده درصد كمتر از استاندارد آن جامعه باشد، كم‌خون محسوب می‌شود. اما به‌طوركلی، كاهش تعداد گلبول‌های قرمز خون را كم‌خونی می‌نامیم.
گلبول‌های قرمز در مغز استخوان ساخته و سپس وارد جریان خون می‌شوند و بعد از ۱۲۰ روز به‌طور طبیعی از بین می‌روند و این چرخه در بدن ادامه می‌یابد. اگر ساخته شدن گلبول قرمز در مغز استخوان به هر علتی كاهش یابد، كم‌خونی رخ می‌دهد. برخی داروها، مواد شیمیایی و تشعشعات بر مغز استخوان اثر می‌كنند و فعالیت آن را كاهش می‌دهند. در بعضی بیماری‌ها، مادهٔ دیگری مانند چربی جانشین مغز استخوان می‌شود. گلبول‌های قرمز خون دو بخش دارند: بخش پروتئینی و بخش غیرپروتئینی، یعنی آهن. به دنبال كمبود آهن، كم‌خونی فقر آهن بروز می‌كند. اگر فرد به‌دلیلی مقدار زیادی خون از دست بدهد هم كم‌خون می‌شود. در برخی انواع بیماری‌ها نیز پروتئین تشكیل‌دهندهٔ گلبول‌های قرمز غیرطبیعی است. تالاسمی شایع‌ترین مثال این نوع كم‌خونی است.
مواد دیگری نظیر ویتامین ۱۲B و اسید فولیك هم در ساخت گلبول قرمز نقش دارند. بنابراین، كمبود این مواد در رژیم غذایی نیز باعث كم‌خونی می‌شود. برخی افراد به‌طور ژنتیكی به بیماری فاویسم مبتلا هستند و سلول‌های خونی آنها به دنبال مصرف مواد خاصی تخریب می‌شود. در گروهی از بیماری‌های دستگاه ایمنی نیز بدن خودبه‌خود سلول‌های خونی را منهدم می‌كند و شخص به كم‌خونی مبتلا می‌شود.
●علائم و نشانه‌های كم‌خونی
اصلی‌ترین كار خون رساندن اكسیژن به تمام اعضا و بافت‌های بدن است. اعضای حساس زودتر از سایر اعضا نسبت به كم‌خونی و كمبود اكسیژن واكنش نشان می‌دهند. تپش قلب، تنگی نفس و خستگی زودرس از علائم قلبی كم‌خونی‌اند و به‌تدریج ظاهر می‌شوند. بی‌خوابی، تحریك‌پذیری، سردرد، افت فشار خون، تاری دید، سرگیجه، رنگ‌پریدگی، مورمور شدن بدن، بی‌اشتهایی، یبوست و نفخ از دیگر علائم و نشانه‌های كم‌خونی به‌شمار می‌روند. البته نوع علائم و سرعت بروز آنها به شدت كم‌خونی و سن فرد بستگی دارد. در كم‌خونی خفیف، فرد از كاهش قدرت بدنی، تندی ضربان قلب و كوتاهی تنفس در حین ورزش شكایت دارد. اما اگر كم‌خونی شدید باشد، قدرت فرد برای فعالیت بدنی به میزان قابل ملاحظه‌ای كاهش می‌یابد و هر نوع فعالیتی با تنگی نفس، تپش قلب، سردرد شدید و خستگی زودرس همراه می‌شود. افراد مسن‌تری كه به بیماری‌های قلبی‌ـ‌عروقی هم مبتلا هستند، ممكن است دچار تشدید درد قفسهٔ سینه، لنگ زدن و نارسایی قلبی شوند.
علاوه بر ضعف، خستگی، رنگ‌پریدگی، بخصوص در دست‌ها و سطح داخلی پلك‌ها، كم‌خونی ناشی از فقر آهن با علائم دیگری نظیر التهاب زبان، غش، احساس ناراحتی در شكم، علاقهٔ شدید به خوردن یخ، رنگ یا خاك، خواب رفتن و سوزن سوزن شدن دست‌ها و پاها، حالت تهوع، گود شدن سطح ناخن‌ها، ابتلا به عفونت‌های تكرارشونده و بی‌اشتهایی نیز همراه است.
●كم‌خونی فقر آهن
كم‌خونی ناشی از فقر آهن مهم‌ترین اختلال تغذیه‌ای شایع در میان كودكان و زنانِ در سنین باروری در كشورهای درحال‌توسعه است. این بیماری باعث اتلاف منابع و مراقبت‌های بهداشتی و كاهش ظرفیت جسمی و روانی بخش بزرگی از جامعه می‌شود. همچنین، مرگ و میر بر اثر ابتلا به بیماری را در زنان و كودكان افزایش می‌دهد.
دریافت ناكافی آهن به علت دسترسی نداشتن به مواد غذایی حاوی آهن، تولید گلبول‌های قرمز را كاهش می‌دهد. بنابراین، افراد دچار این نوع كم‌خونی باید رژیم غذایی‌شان را به نحوی تنظیم كنند كه آهن بیشتری از مواد غذایی جذب كنند.
اگر برای ساخت گلبول‌های قرمز خون آهن كافی در دسترس نباشد، بدن ابتدا از ذخایر آهن خود استفاده می‌كند. سپس در صورت ادامهٔ كمبود، ذخایر آهن بدن كاهش می‌یابد. در نهایت، كل ذخایر آهن بدن به مصرف می‌رسد و كم‌خونی فقر آهن بروز می‌كند. آهن اساسی‌ترین مادهٔ اولیه برای ساخته شدن گلبول‌های قرمز خون است. البته علاوه بر آهن، مواد مغذی دیگری مانند اسید فولیك، ویتامین ۶B، ویتامین ۱۲B، ویتامین C و پروتئین نیز برای خون‌سازی لازم است كه باید از طریق رژیم غذایی روزانه تأمین شود.
كم‌خونی فقر آهن در كودكان خردسال با عوارض جبران‌ناپذیری همراه است. كودكان به علت رشد سریع نیاز بیشتری به خون‌سازی دارند. بنابراین، باید آهن به میزان كافی دریافت كنند. كمبود آهن در خردسالان باعث كاهش بهرهٔ هوشی و قدرت یادگیری آنان می‌شود و به رشد مغزی كودكان صدمه می‌زند. در این سنین، خانواده‌ها باید نسبت به علائمی نظیر رنگ‌پریدگی، سفید بودن لب‌ها، كم‌خوابی یا پرخوابی حساس باشند.
در كودكان سنین مدرسه و نوجوانان نیز وجود آهن برای حفظ سلامت، رشد مطلوب و فراهم آمدن زمینهٔ مناسب برای یادگیری در دوران تحصیل ضروری است. ضریب هوشی كودكان مبتلا به كم‌خونی فقر آهن ۵ تا ۱۰ امتیاز كمتر از حد طبیعی آن برآورد شده است. همچنین میزان ابتلا به بیماری‌های عفونی در این كودكان بیشتر است زیرا دستگاه ایمنی بدن آنان قادر به مبارزه با عوامل بیماری‌زا نیست. كودكان و دانش‌آموزان دچار كم‌خونی فقر آهن همیشه احساس خستگی و ضعف می‌كنند. آنان اغلب از ورزش و فعالیت‌های بدنی دوری می‌كنند یا زودتر از سایرین خسته می‌شوند. در این افراد تغییرات رفتاری به صورت بی‌حوصلگی و بی‌تفاوتی مشاهده می‌شود. افت تحصیلی دانش‌آموزان مبتلا به فقر آهن به علت تأثیر آن بر قدرت یادگیری است.
در دوران بلوغ، به‌دلیل جهش رشدی، دختران و پسران نوجوان بیش از قبل به آهن نیاز دارند. اما دختران نوجوان، به‌دلیل شروع خونریزی‌های قاعدگی و از دست دادن مرتب خون، بیشتر مستعد ابتلا به كم‌خونی فقر آهن‌اند. همچنین، آلودگی‌های انگلی و محیطی نظیر ذرات سرب معلق در هوا نیز ممكن است موجب بروز كم‌خونی در نوجوانان شود.
تغذیهٔ نامناسب در دوران بارداری، بارداری‌های مكرر و با فواصل اندك، بارداری در سنین پایین و مصرف نكردن قرص آهن در این دوران، زنان باردار را مستعد ابتلا به این عارضه می‌كند. به علاوه، ابتلا به بیماری‌های مزمن عفونی و انگلی نیز از علل عمدهٔ كم‌خونی‌های دوران بارداری در كشورهای درحال‌توسعه است. كم‌خونی فقر آهن در دوران بارداری ممكن است به زایمان زودرس و مرگ و میر مادر و كودك در حین زایمان بینجامد.
به‌طوركلی، علل ابتلا به كم‌خونی فقر آهن به صورت زیر طبقه‌بندی می‌شوند:
۱. ناكافی بودن میزان آهن در رژیم غذایی مصرفی (مثلا ً در افرادی كه رژیم‌های گیاهخواری دارند)؛
۲. جذب ناكافی آهن بر اثر اسهال، كاهش ترشح اسید معده، مشكلات گوارشی یا مصرف برخی داروها؛
۳. افزایش نیاز به آهن برای افزایش حجم خون در دوران نوزادی، نوجوانی، بارداری و شیردهی؛
۴. خونریزی‌های شدید قاعدگی، جراحی‌های بزرگ، بیماری‌های بدخیم یا عفونت‌های انگلی.
●كم‌خونی فقر آهن در ایران
براساس آمارهای وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشكی، نزدیك به نیمی از زنان ایرانی به كم‌خونی مبتلا هستند. این در حالی است كه حدود ۲۰ درصد از این زنان بیش از دیگران در معرض خطر مرگ قرار دارند. نتیجهٔ چنین وضعیتی افزایش احتمال مرگ و میر مادران در حین زایمان و نیز تولد نوزادان كم‌وزن است. كم‌خونی و سوء‌تغذیه در زنان با عوارضی نظیر اضطراب، فشارهای روحی، افسردگی، ضعف یادگیری، و نداشتن قدرت تصمیم‌گیری در مورد مسائل اساسی زندگی نظیر تعداد دفعات بارداری و مراقبت از كودك همراه می‌شود.
دكتر بهروز یزدانی، متخصص بیماری‌های داخلی، می‌گوید: «آمار چندان دقیقی از میزان شیوع كم‌خونی در زنان جامعه نداریم. اما به‌طور تجربی می‌دانیم كه بیش از نیمی از زنان ما به كم‌خونی مبتلا هستند. اغلب این افراد با كم‌خونی خفیف تا متوسط دست و پنجه نرم می‌كنند، بدون آنكه مراجعه‌ای به پزشك داشته باشند. البته اگر كم‌خونی شدید شود، زندگی عادی فرد نیز مختل خواهد شد. سرگیجه و تاری دید از علائم بسیار شایعی هستند كه فرد را ناگزیر از مراجعه به پزشك می‌كنند. اگر فرد به‌طور حاد خون از دست داده باشد، بی‌توجهی به كم‌خونی او منجر به مرگ وی خواهد شد.»
آمار منتشرشدهٔ دفتر بهبود تغذیهٔ جامعهٔ وزارت بهداشت نیز حاكی از افزایش شیوع كم‌خونی در كودكان زیر دو سال است. به گفتهٔ دكتر ربابه شیخ‌الاسلام، رئیس سابق این دفتر، بررسی‌ها نشان می‌دهد كه حدود ۴۰ درصد از كودكان ایرانی ۱۵ تا ۲۳ ماهه كم‌خونی دارند. شیوع كم‌خونی در برخی مناطق روستایی به ۶۰ درصد هم می‌رسد.
دكتر ایزدیار، فوق‌تخصص بیماری‌های خون كودكان، می‌گوید: «شیر مادر برای تأمین آهن مورد نیاز بدن شیرخوار كافی نیست. در سایر كشورها غذاهای كمكی كودك با آهن غنی می‌شود، اما در كشور ما لازم است شیرخواران تا دوسالگی مرتباً قطرهٔ آهن مصرف كنند. استفاده از شیر گاو قبل از یك‌سالگی نیز ممكن است موجب خونریزی گوارشی در شیرخوار شود و وی را مستعد ابتلا به كم‌خونی كند.»●درمان و پیشگیری از كم‌خونی فقر آهن
میزان آهن مورد نیاز روزانه در زنان باردار ۲۷ میلی‌گرم، در مردان و زنان یائسه ۸ میلی‌گرم و در سایر زنان ۱۸ میلی‌گرم است. زنان باردار باید از پایان ماه چهارم تا سه‌ ماه پس از زایمان، روزانه ۳۰ میلی‌گرم آهن دریافت كنند. در شیرخواران نیز قطرهٔ آهن باید همزمان با شروع تغذیهٔ تكمیلی آغاز شود و تا پایان ۲ سالگی ادامه یابد.
بهترین راه پیشگیری از كم‌خونی فقر آهن دریافت خوراكی میزان كافی آن است. آهنی كه از طریق مواد خوراكی به بدن ما می‌رسد شامل دو نوع گوشتی و غیرگوشتی است. آهن گوشتی در گوشت قرمز، ماهی و جگر وجود دارد. این نوع آهن به سرعت جذب بدن می‌شود (۲۰ تا ۳۰ درصد). اما میزان جذب آهن غیرگوشتی در بدن كم است (۳ تا ۸ درصد). این نوع آهن در زردهٔ تخم‌مرغ، غلات، برگهٔ هلو، انجیر، آلو، هویج، حبوبات، سبزیجات، میوه‌جات و سیب‌زمینی وجود دارد.
در رژیم غذایی كودكان باید گوشت و تخم‌مرغ به میزان كافی وجود داشته باشد. كودكان باید پس از ۶ ماهگی خوردن گوشت و تخم‌مرغ را به‌تدریج شروع كنند. در یك‌سالگی، روزانه یك وعده گوشت و هفته‌ای سه تا چهار تخم‌مرغ برای كودك ضروری است. به علاوه، دادن آبِ گوشت برای تأمین آهن بدن كودك كافی نیست زیرا آهن در الیاف گوشت وجود دارد نه در عصارهٔ آن.
مشكلی كه اكثر مادران در خوراندن قطرهٔ آهن به كودكشان با آن روبه‌رو هستند سیاه شدن دندان‌های كودك است. قطرهٔ آهن ممكن است موجب تیرگی دندان‌ها شود، اما هیچ تأثیری در پوسیدگی آنها ندارد. برای پیشگیری از این تغییر رنگ توصیه می‌شود كه قطره به‌طور مستقیم با دندان كودك تماس پیدا نكند و دهان او بلافاصله پس از مصرف قطره با آب شسته شود.
در نوجوانان و بزرگسالان مبتلا به كم‌خونی فقر آهن، با صلاحدید پزشك، مصرف مكمل‌های آهن توصیه می‌شود. مكمل‌های آهن برای بزرگسالان به دو شكل قرص فروس سولفات و كپسول هماتینیك وجود دارد. كپسول هماتینیك علاوه بر آهن حاوی ویتامین ۱۲B، C و اسید فولیك است و روزانه یك عدد همراه با غذا یا بعد از آن مصرف می‌شود. خوردن قرص‌های فروس ‌سولفات ممكن است با علائم مختلف گوارشی نظیر تهوع، استفراغ، یبوست، اسهال، درد معده و دل‌پیچه همراه شود. همچنین رنگ مدفوع در زمان مصرف این مكمل‌ها تیره می‌شود. برای كاهش عوارض گوارشی ناشی از مصرف مكمل‌های آهن توصیه می‌شود كه بعد از غذا مصرف شوند. برای افرادی كه نمی‌توانند عوارض گوارشی قرص فروس سولفات و كپسول هماتینیك را تحمل كنند، كپسول فیفول (Fefol) جایگزین می‌شود. در گروهی كه نسبت به عوارض گوارشی باز هم حساس‌ترند، استفاده از شربت فروگلوبین مناسب است.
اما مصرف طولانی‌مدت و بدون تجویز پزشك مكمل‌های آهن ممكن است باعث تجمع آن در بافت‌هایی نظیر قلب و كبد شود و به‌هیچ‌عنوان توصیه نمی‌شود. همچنین، خوردن مقدار زیاد آهن خطرناك است. یك شیشه قرص فروس سولفات می‌تواند یك كودك را مسموم كند.
●برنامهٔ كشوری مهار كم‌خونی فقر آهن
۱. آهن‌یاری: آهن‌یاری به معنای توزیع قرص آهن در میان گروه‌های آسیب‌پذیر و در معرض خطر كم‌خونی فقر آهن است. منظور از گروه‌های در معرض خطر زنان باردار، كودكان زیر ۵ سال و دختران نوجوان است. در برخی از كشورها، آهن‌یاری به شكل توزیع آهن در مدارس نقش مؤثری در پیشگیری از كم‌خونی فقر آهن داشته است.
۲. غنی‌سازی مواد غذایی: غنی‌سازی مواد غذایی با آهن روش دیگری است كه برای كاهش شیوع كم‌خونی فقر آهن در جوامع توصیه می‌شود. در این روش، مقدار معینی آهن را به یكی از مواد غذایی اصلی و روزانهٔ مردم اضافه می‌كنند. نان ازجملهٔ مواد غذایی است كه بسیاری از كشورها از سالیان قبل نسبت به غنی‌سازی آن با آهن و سایر املاح و ویتامین‌های ضروری اقدام كرده‌اند. در كشور ما نیز غنی‌سازی آرد با آهن و اسید فولیك در استان بوشهر از سال ۱۳۸۰ به مورد اجرا گذاشته شده است.
۳. آموزش تغذیهٔ صحیح: آموزش عمومی در مورد منابع غذایی حیوانی و گیاهی آهن و نیز عوامل كاهش‌دهنده و افزایش‌دهندهٔ جذب آهن در پیشگیری از ابتلا به كم‌خونی ناشی از فقر آهن اهمیت زیادی دارد.
كم‌خونی فقر آهن عارضه‌ای قابل پیشگیری است. در صورت ابتلا به آن نیز، با رفع علت زمینه‌ساز، می‌توان فقر آهن را به‌خوبی با مصرف مكمل‌های آهن برطرف كرد. بنابراین، به همهٔ زنان در معرض خطر ابتلا به كم‌خونی فقر آهن توصیه می‌شود كه برای تشخیص به‌موقع و درمان كامل آن اقدام كنند. همچنین نكات تغذیه‌ای لازم برای پیشگیری از ابتلا به این بیماری را برای ارتقای سطح سلامت خود و اعضای خانواده به‌خاطر بسپارند.
▪كم‌خونی فقر آهن مهم‌ترین اختلال تغذیه‌ای زنان در سنین باروری در كشورهای درحال‌توسعه است.
▪ضریب هوشی كودكان مبتلا به كم‌خونی فقر آهن ۵تا ۱۰ امتیاز كمتر از حد طبیعی آن برآورد شده است.
▪كم‌خونی فقر آهن در كودكان خردسال عوارض جبران‌ناپذیری به همراه دارد.
▪دختران نوجوان، به‌دلیل شروع خونریزی‌های قاعدگی، بیشتر مستعد ابتلا به كم‌خونی فقر آهن‌اند.
▪ كم‌خونی فقر آهن در دوران بارداری ممكن است به زایمان زودرس و مرگ و میر حین زایمان بینجامد.
▪در حدود نیمی از زنان ایران به كم‌خونی مبتلا هستند.
▪ شیر مادر برای تأمین آهن مورد نیاز بدن شیرخوار كافی نیست.
▪خوراندن قطرهٔ آهن به شیرخواران همزمان با شروع تغذیهٔ تكمیلی تا پایان دوسالگی ضروری است.
▪ كم‌خونی و سوء‌تغذیه در زنان با عوارضی نظیر اضطراب، افسردگی، ضعف یادگیری و نداشتن قدرت تصمیم‌گیری در مورد مسائل اساسی زندگی همراه می‌شود.
●آهن بیشتری جذب كنید!
۱. از میوه‌ها و سبزیجات سرشار از ویتامین C همراه با منابع غذایی آهن‌دار استفاده كنید. توصیه می‌شود همراه ناهار و شام، نارنج یا لیموترش بخورید. می‌توانید آب ‌میوه‌هایی نظیر پرتقال، لیموشیرین، لیموترش، انبه، سیب و آناناس را نیز با غذا بنوشید. ویتامین C یا اسید اسكوربیك در سبزی‌های برگی نظیر شاهی، نعناع، ترخان، جعفری و در گوجه‌فرنگی و فلفل سبز به وفور یافت می‌شود. می‌توانید به سوپ یا آبگوشتتان سبزی هم اضافه كنید.
۲. اسید تارتاریك و اسید مالیك نیز كه در هویج، سیب‌زمینی، چغندر، كدوتنبل، شلغم و گوجه‌فرنگی موجود است جذب آهن را افزایش می‌دهند.
۳. گوشت قرمز و ماهی را در برنامهٔ غذایی خود بگنجانید.
۴. اگر به یبوست یا اسهال مزمن مبتلا هستید یا بیماری گوارشی خاصی دارید، برای رفع هرچه سریع‌تر آن به پزشك مراجعه كنید. خونریزی‌های مخفی گوارشی در درازمدت باعث كم‌خونی می‌شوند.
۵. نانی را مصرف كنید كه به شیوهٔ سنتی و بدون افزودن جوش شیرین طبخ شده باشد. توصیه می‌شود نان‌هایی را بخورید كه از خمیر ورآمده تهیه شده‌اند.
۶. به‌جای چیپس و پفك، میان‌وعده‌هایی نظیر توت خشك، كشمش و انجیر خشك را در اختیار كودكان قرار دهید.
۷. قبل از خوردن سبزیجات خام و تازه، آنها را كاملا ً ضدعفونی كنید. مطمئن باشید كه ضدعفونی سبزیجات و میوه‌ها مواد غذایی موجود در آنها را از بین نمی‌برد.
۸. قبل از تهیهٔ غذا، هنگام مصرف آن و نیز پس از هر بار اجابت مزاج دست‌های خود را با آب و صابون بشویید.
۹. اگر علائمی از كم‌خونی در خود سراغ دارید، برای بررسی دقیق‌تر به پزشك مراجعه كنید. چنانچه پزشك در شما تشخیص كم‌خونی داد، تا درمان كامل آن به خوردن دارو ادامه دهید.
۱۰. از مصرف چای یا قهوه همراه با غذا یا بلافاصله پس از آن خودداری كنید. حداقل ۲ ساعت بعد از آخرین وعدهٔ غذایی چای بنوشید.
۱۱. برای استفاده از سبزیجات و میوه‌های پخته، آنها را به قطعات درشت خرد و آب‌پز كنید.
۱۲. مصرف جوانهٔ غلات و حبوباتی نظیر ماش و عدس باعث افزایش آهن قابل جذب آنها می‌شود. توصیه می‌شود از جوانهٔ این گروه مواد غذایی در تهیهٔ سالاد و غذا استفاده كنید.

دكتر شیرین میرزازاده

منبع : ماهنامه زنان