تکنیک‌های خنده و طنز در آثار ادبیات نمایشی‌

نشست تخصصی سومین جشنواره بین‌‌المللی تئاتراصفهان چندی پیش در تالار كتابخانه مركزی اصفهان برگزارشد. در این نشست دكتر قطب‌الدین صادقی در خصوص تكنیك‌های خنده، كمدی، موقعیت، كلمه، شخصیت؛ دیتركومل (مدیر جشنواره تئاتر بین‌المللی فرایبورگ آلمان) با عنوان واقعگرایی و شعر درتئاتر امروز ما؛ نارینه مالیان (كارگردان تئاتر گروه هنریك مالیان از ارمنستان) با عنوان تئاتر امروز ارمنستان بعد از استقلال و تجربیات گروه هنریك مالیان‌؛ بهزاد صدیقی (نویسنده و منتقد تئاتر) و شیرین بزرگمهر (مدرس تئاتر از دانشگاه هنر) با عنوان زیبایی‌شناسی صحنه، به ایراد سخن پرداختند. در این همایش قرار بود رضا صابری (نویسنده و كارگردان تئاتر از مشهد) با عنوان ویژگی‌های تئاتر بومی با نگاهی به پیشینه تئاتر خراسان سخنرانی كند و با حضور محمدعلی كشاورز جلسه پرسش و پاسخ برگزار شود اما به دلیل كمبود وقت، ایشان وقت سخنرانی خود را در اختیار بقیه سخنرانان قرار دادند.
در همایش تخصصی سومین جشنواره بین‌المللی تئاتر اصفهان، ابتدا دكتر قطب‌الدین صادقی، نویسنده‌، كارگردان و پژوهشگر تئاتر، كه با عنوان تكنیك‌های خنده، كمدی، موقعیت، كلمه، شخصیت به ایراد سخن پرداخت، در خصوص چگونگی ایجاد خنده گفت:‌ ایجاد خنده در كشور ما كمی مشكل است و ذخیره عاطفی- تاریخی ما خیلی اندك است، به این دلیل هنر خنداندن، هنر بسیار سخت و دشواری است.
وی در ادامه با اشاره به اهمیت این مسأله از نظر تاریخی و ضرورت چنین سمینار‌هایی در جشنواره‌های تئاتر، درباره پدیده‌خنده گفت: كمدی و خنده، پدیده‌‌ای كاملاً انسانی است، هیچ منظره طبیعی در طبیعت یا در حیوانات خنده‌دار نیست. كمدی، برخلاف تراژدی كه با احساسات و عواطف روبه‌روست با مغز سروكار دارد و به یك نوع بی‌حسی موقتی محتاج است، به همین دلیل در سینمای تراژدی، اغلب تصاویر، درشت و كلوزآپ است اما در سینمای كمدی، در لانگ‌شات یا نمای دور فیلم‌برداری می‌شود. نكته دیگر در خصوص كمدی این است كه خنده یك پدیده دسته جمعی است و هرگز در خلوت و تنهایی، یك نفر نخواهد خندید چه به شكل واقعی و چه به صورت تخیلی. برای همین، خندیدن به جمع و گروه و حضور افراد وابسته است، زیرا خنده در جمع اتفاق می‌افتد. به قول هانری برگسون "خنده عملكرد بزرگ اجتماعی و روشی برای تصحیح جامعه است".
صادقی در ادامه نیز تصریح كرد: عملكرد‌های خنده، چه عامل درونی داشته باشد چه عامل بیرونی، در ما خنده ایجاد می‌كند. جامعه از طریق خنده‌ ما را تنبیه می‌كند تا گیج و سر به ‌هوا نباشیم و به ما یادآوری می‌كند كه با جمع زندگی كنیم و با جمع خود را هماهنگ سازیم و در زندگی تعادل داشته باشیم.
وی همچنین تأكید كرد: فقدان هر نوع انعطاف جسمی و روحی خنده برانگیز است. خنده با زشتی كاملاً متفاوت است، برای اینكه در زشتی با ذات بی حد سروكار داریم، در صورتی كه در خنده با ذات بی شكلی مواجهیم.
دكتر صادقی با بیان این نكته كه در خنده برتری جسم بر روح اهمیت دارد، یادآور شد: از آنجا كه روح دست‌نیافتنی و بیكران است، هرگاه جسم آن را به بند بكشد، خنده ایجاد می‌شود. نبود هماهنگی هر چیز باعث خنده می‌شود، هرگاه كه صحبت از روح است ناگهان برگشت به جسم، ایجاد خنده می‌كند.
این كارگردان تئاتر با اشاره به اینكه جدل بین جسم و روح در نمایش سنتی ایران، نمایش "بقال‌بازی در حضور" است، ابراز داشت: ژان‌اویلیه (بازیگر و كارگردان فرانسوی) در یكی از نمایش‌های خود ۳۲ دست لباس پوشید و ۳۲ بار دزدی كرد؛ در واقع تكرار هر بار عمل پوشیدن لباس جدید و دزدی‌كردن و تكرار اراده مصمم به دزدی خنده ایجاد می‌كند. یا به عنوان مثال عروسك گینیون در نمایش عروسكی فرانسه با كتك خوردن‌های پی‌در‌پی و تكراری، خنده ایجاد می‌كند.
وی در‌باره نوع دوم‌ كمدی موقعیت گفت: نوع دوم كمدی موقعیت علاوه بر عمل تكرار، عروسك نخی است. هر چیز جدی توا‡م با آزادی است. اگر آزاد بیاندیشیم، موضوع ما مضحك است. برای مثال در نمایش نیرنگ‌های اسكاپن این نوع كمدی دیده می‌شود. موقعیت سوم در عمل كمیك، گلوله برف است. گلوله برف اگر به حركت در بیاید، هرگز نمی‌ایستد و همه چیز را با خود در مسیر راهش به حركت در می‌آورد. نمونه سوم این نوع كمدی موقعیت، داستان فیلم زیر بام‌های پاریس ساخته رنه‌كلراست. در آن فیلم یك بلیت بخت‌آزمایی دست به دست می‌شود و به آدم‌های مختلفی می‌رسد.
دكتر صادقی در ادامه همچنین به سه نحوه عملكرد كمدی موقعیت اشاره كرد و گفت:‌ نوع اول تكرار، نوع دوم واژگون شدن موقعیت و نوع سوم تداخل دوسیستم است. در نوع اول "ماری وو" كه بعد از مولیر كمدی نویس مطرح فرانسه است، در این نوع كمدی موقعیت، تبحر خاصی دارد. در نوع دوم كمدی موقعیت، بهترین كمدی فارس اروپا و به خصوص فرانسه، نمایشنامه پی‌یر باتلان وكیل است كه در اثر واژگون شدن موقعیت‌های آدم‌ها و رویدادها، خنده تولید می‌كند. در نوع سوم كمدی موقعیت كه بسیار جذاب است و اغلب نمایشنامه‌نویسان و فیلم‌نامه‌نویسان كمدی، آن را به كار می‌گیرند، معنی مجازی به جای معنی حقیقی به كار می‌رود.
وی همچنین در خصوص كمدی كلمه گفت: بعد از كمدی موقعیت، مهم‌ترین نوع كمدی، كمدی كلمه است كه خنده می‌آفریند و در سطح زبان اتفاق می‌افتد، اما بین كمدی موقعیت و كمدی كلام تفاوتی وجود دارد. در كمدی كلام ،‌كمیك كلام به‌وجود می‌آید و همانند لطیفه است و بازی با كلام سبب ایجاد خنده می‌شود، در این نوع كمدی از زبان، به‌عنوان محملی برای خنده استفاده می‌شود. ادغام دو جمله از پیش‌ساخته‌ شده، خنده‌برانگیز است و نوع سوم آن این است كه از معنای حقیقی، به عنوان معنای مجازی استفاده می‌شود.
صادقی با بیان این مسأله كه بازی باجناس می‌تواند در آفرینش كمدی زبان مؤثر باشد و تعدد معنا و انتقال یك فكر با لحن دیگر كمدی می‌آفریند، گفت: اختلاط زبان فخیم با لحن روزمره و محاوره و یك موضوع را با لحن پست بیان كردن، كمدی به‌وجود می‌آورد. در نمایش طنز، مؤلف با شعور مخاطب سروكار دارد.
این نویسنده و كارگردان تئاتر در ادامه در خصوص ویژگی‌های كمدی شخصیت یادآور شد: در كمدی شخصیت، احساس بی‌تفاوتی به تماشاگر پدید می‌آید. حركات، به صورت انتحاری و ناخودآگاه از بازیگر سر می‌زند و اعمال خود به خودی شخص و نیز گیجی او و انعطاف ناپذیری‌اش، سبب خنده می‌شود. در كمدی شخصیت هرگز‌ریزه‌كاری‌های روان‌شناسان دیده نمی‌شود و این نوع كمدی بیشتر براساس تیپ است.
این هنرمند در پایان تصریح كرد: كمدی دو نوع پیام دارد: یكی اینكه جامعه نباید تجزیه شود و دوم آنكه مؤلفان و نظریه‌پردازان نمایش كمدی برخلاف تراژدی، اعتقاد دارند برای بهبود جامعه، راه حل وجود دارد و در این نوع نمایش راه‌حل خوش‌بینانه‌ای دیده می‌شود برای آنكه نمایش كمدی به تداوم حیات و جامعه خوش بین است. دیتركومل به عنوان سومین سخنران این همایش با عنوان واقعگرایی و شعر در تئاتر امروز ما كه به‌وسیله داریوش قدیمی ترجمه می‌شد، به ایراد سخن پرداخت.
وی در ابتدای سخنان خود ضمن ابراز خوشحالی از شركت در این همایش و با اعلام اینكه موقعیت‌های مختلف تئاتری باید در مقابل یكدیگر عرض اندام كنند، گفت: فرهنگ به عنوان یك بعد از ابعاد اجتماعی شناخته می‌شود و گرایش دموكراتیك به خود می‌گیرد و اجتماعی كه در آن، زندگی انعطاف‌پذیر می‌شود، ارزش‌های آن نیز اعتبار پیدا می‌كند.این كارگردان آلمانی درادامه در خصوص تمایز فعالیت‌های گروه فرایبورگ با گروه‌های دیگر تئاتر آلمان گفت:‌ در گروه‌ ما هنرپیشه، مولد نیروی كار است و شخصیتی متفكر محسوب می‌شود نه نهاد مجری. در گروه ما نقش كارگردان فراموش می‌شود و به خصوص در پردازش شخصیت‌های نمایشی، این كار به روش جمعی صورت می‌گیرد. در واقع همه دید‌گاه‌های اعضای گروه در حاصل كار جمعی و صحنه مشهود می‌شود. مدیر جشنواره بین‌المللی تئاتر فرایبورگ با اشاره به این موضوع كه بی‌تردید طبع شاعرانه در هر یك از ما پنهان است،‌ گفت:‌ این موضوع همان چیزی است كه از طریق بیان احساسات ما از اضطراب، عشق و مرگ، به ما كمك می‌كند و سبب می‌شود ما از چیزهای نو متعجب شویم و به دنبال چیزهای تازه‌تر باشیم، به همین دلیل كارها با جست‌وجوی منبع شروع می‌شود و پس از آن نوبت به تحقیق و پژوهش طولانی در مورد متن می‌رسد. در طول مسیر مطالعه برای دستیابی به اهداف نویسنده باید ببینیم چه چیزی را می‌توانیم به تماشاگران منتقل یا القا كنیم.
وی در بخش دیگری از سخنان خود افزود: مهم‌ترین اصل برای هنرمند این است كه چگونه می‌اندیشد و چه موضعی را در اثر خود اتخاذ می‌كند، مرحله بعد ارتباط بین هنرمندان و دیدگاه كاراكتری است كه نوع نگرش اثر را مشخص ساخته و نمایش از طریق آن معنا پیدا می‌كند.
همزمان با شروع كار، دراماتورژ طرح اولیه صحنه را تكمیل می‌كند و سپس با طراح صحنه با توجه به ایده اصلی، نمایش را بهبود می‌بخشد و پس از این مرحله تمرینات اصلی آغاز می‌شود. در این مرحله نوشته‌های بازیگران (دیالوگ شخصیت‌ها) جان می‌گیرد و طراح صحنه در فواصل خاصی صحنه را همراهی می‌كند.
در بخش دیگری از این همایش، بهزاد صدیقی (نویسنده و منتقد تئاتر) به عنوان چهارمین سخنران این همایش سخنان خود را با عنوان نگاهی اجمالی به نمایشنامه‌نویسی طنز و كمدی در ایران از آغاز تا امروز، مطرح كرد. وی در آغاز سخنان خود با اشاره به اینكه شرایط سیاسی- اجتماعی كشورمان در دوره معاصر آنقدر با افت و خیزها و نوسانات بسیار همراه بوده كه هنرمندان تئاتر ما اعم از نمایشنامه‌نویس یا كارگردان، كمتر فرصت پیدا كرده‌اند تا در حیطه تئاتر كمدی یا طنز به فعالیت بپردازند، گفت: توجه كسانی كه كمدی از پیش از زمان مشروطه تاكنون به تئاتر طنز و كمدی پرداخته‌اند، بیشتر از سر انتقاد و زهرخند و نیشخند به اوضاع سیاسی- اجتماعی معاصر بوده است تا از سر تفنن یا حتی خنده‌های جدی و تفكر آمیز.
وی در ادامه با اشاره به این سخن بیضایی كه "در سرزمینی كه لحظه‌های شاد زندگی، اكثریتش انگشت شمار است، نمایش مضحك هم اگر هست، عقده‌دار است"، گفت: این سخن بیضایی در كتاب نمایش در ایران در دهه پنجاه، ظاهراً هنوز در دوره كنونی صدق می‌كند و حرف او درست می‌نماید، زیرا وضعیت و شرایط كنونی هنوز بر وفق مراد نبوده و نمایشنامه‌نویسان و كارگردانان ما براساس متأثر شدن از این زمانه نتوانسته‌اند یا كمتر توانسته‌اند تئاتر كمدی را جدی بگیرند و به آن توجه بیشتری نشان بدهند.
صدیقی در بخش دیگری از سخنان خود ریشه‌های نمایش كمدی و طنز ایران را در نمایش‌های تقلید، كچلك‌بازی و بقال‌بازی عنوان كرد و انواع و اقسام نمایش‌های تقلید و نمایش‌های شبیه مضحك را برشمرد و در ادامه به تأثیرات نهضت ترجمه بر نمایشنامه‌نویسی به سبك غربی در ایران اشاره كرد و درباره الگوی نمایشنامه‌نویسی كمدی ایران در گذشته گفت:‌ به نوعی می‌توان گفت كه الگوی نمایشنامه‌نویسی در نوع كمدی در آن دوران، آثار مولیر و اوژن لابیش بود، زیرا اغلب آثار ایرانی، كمدی‌های انتقادی - اجتماعی و اخلاقی بود كه مولیر نیز آثار خود را بر آن اساس نوشته بود.
این نویسنده و منتقد تئاتر در ادامه ضمن اشاره به نام و آثار نخستین نمایشنا‌مه‌نویسان كمدی درایران، در خصوص آثار نمایشنامه‌نویسان طنز درسال‌های ۱۳۱۰ تا ۱۳۲۰ هجری شمسی گفت:‌ در این سال‌ها و حدوداً تا پایان دهه ۳۰ كمدی از پرطرفدارترین انواع نمایش بود زیرا در بسیاری از آنها مسائل اجتماعی روز مطرح بود و از آنها انتقاد می‌شد. كمدی در میان پیشقراولان و آغازگران عرصه نمایشنامه‌نویسی از جایگاه ویژه‌ای برخوردار بود زیرا نمایشنامه‌نویسان ما به كمك آن می‌توانستند بهتر و راحت‌تر زبان به انتقاد بگشایند.
صدیقی در سخنان خود از میرزا فتحعلی‌خان آخوند‌زاده، میرزا‌آقا تبریزی، میرزا‌ احمد‌خان كمال الوزاره محمودی، مؤید الممالك فكری ارشاد، میرزاده عشقی، حسن معاصر، رضاكمال شهرزاد، حسن مقدم،‌ ذبیح بهروز، سیدعلی‌خان نصر و صادق هدایت‌ (البته فقط با یك نمایشنامه طنز به نام افسانه آفرینش) به عنوان اولین نمایشنامه‌نویسان طنز ایران در اولین دهه‌های هجری شمسی نام برد و سپس به نام و آثار نمایشنامه‌نویسانی كه در این عرصه قلم زدند همچون بهرام بیضایی، علی نصیریان، غلامحسین ساعدی، بیژن مفید و اكبر رادی اشاره كرد.
صدیقی همچنین تصریح كرد: معروف‌ترین و تأثیر گذارترین نمایشنامه طنز در سال‌های پیش از انقلاب،‌ نمایشنامه شهر قصه به قلم و كارگردانی بیژن مفید است كه با استقبال بسیاری روبه‌رو شد و شهرت بسیاری برای او و گروهش به ارمغان آورد، او در این اثر جدی با بهره‌گیری از زبان طنز و تمثیل، شرایط و وضعیت جامعه معاصر خود را به تصویر كشید.
این عضو هیأت مدیره كانون ملی منتقدان تئاتر جمهوری اسلامی ایران، از نمایشنامه‌نویسان دیگری همچون عباس نعلبندیان، محمود استاد محمد، محمد چرمشیر، فرهاد آئیش، حمید امجد، حسین كیانی، علیرضا نادری، كورش نریمانی، نادر برهانی مرند،جلال تهرانی،حسن وارسته و محمدیعقوبی به عنوان كسانی كه در دوران بعد از انقلاب در حیطه نمایشنامه نویسی كمدی حداقل یك بار و گاه بسیار خود را آزموده‌اند و تجربیات خود را در این حیطه به نمایش گذاشته‌اند یاد كرد.
صدیقی در پایان در خصوص علیرضا نادری به عنوان نمایشنامه نویس طنز در حیطه نمایشنامه نویسی جنگ گفت: علیرضا نادری از دیگر نمایشنامه نویسان نسل جدید است كه در عرصه نمایشنامه نویسی جنگ با استفاده از زبان طنز، رویكردی دیگر به جنگ ودفاع مقدس نشان می دهد. او در نمایشنامه بچه‌های پشت خط نبرد،ضمن وفاداری به رئالیسم موجود،اثری متفكرانه،خلاقانه و تحلیل‌گرانه‌ در این عرصه می‌نویسد و به تصویر در می‌آورد. طنز تلخی كه در این اثر وجود دارد، نشان از تسلط او بر زبان و آدم‌های جنگ و روحیات آنها و موقعیت‌های واقعگرایانه دارد. در واقع نادری با بهره‌گیری از این عنصر(زبان طنز)، مرثیه طنز آمیزی می‌سراید كه همواره مخاطبان خود را قلقلك می‌دهد و آنها را وامی‌دارد تا لحظات بسیاری پس از دیدن و شنیدن یا خواندن آن اثر، بیاندیشند.

وحید خانه‌ساز