چگونه به استقبال ضیافت الهی برویم؟

رمضان، بهار قرآن و ایام ضیافت الهی فرا می رسد و باز هم نفحات الهی وزیدن می گیرد، رحمت و مغفرت خداوند بیش از پیش بر بندگان نازل می شود و آنها كه لطف و عنایت خداوندی در این ماه مبارك شامل حالشان شده است بر خوان گسترده نعمتش می نشینند و روح و جان تشنه خویش را سیراب می كنند، راز و نیازها رنگ و بوی دیگری به خود می گیرد درهای عفو و رحمت گشوده می شود، شیاطین به بند می روند و درهای جهنم بسته می شود، تا فضای مساعدی برای بازگشت به اصل خویش فراهم آید. گویی این ماه تحفه ای خداوندی برای اهل ایمان است آن گاه كه می فرماید: «یاایهاالذین ءامنوا كتب علیكم الصیام كما كتب علی الذین من قبلكم لعلكم تتقون» (بقره/ ۱۸۳) مؤمنان بخاطر شرافت ایمان مورد خطاب قرار گرفته اند. چه لذت و افتخاری بالاتر از اینكه مورد خطاب خداوند جهان قرار گیرند و این تكلیف با این خطاب الهی چه دوست داشتنی و گواراست.
پاسخ این خطاب روزه و پرورش روح سبز پرهیزگاری است. مانند اینكه در آیه شریفه روزه پاداشی برای اهل ایمان قرار گرفته كه این پاداش، مقدمه ای برای بهره مندی از اجر بزرگتری است. رسول اكرم (صلی الله علیه وآله) فرمودند: «قال الله عزوجل: الصوم لی و أنا أجزی به: (۱) روزه برای من است و من خود پاداش روزه دار هستم.» چه فرصت زیبایی و چه ماه محبوب و دل آرامی است! باید آن را غنیمت شمرد و به دعوت آسمانی آن پاسخی ارزنده داد. اما چگونه خود را لایق این میهمانی و ضیافت كنیم؟ بزرگی ما را به سوی خود خوانده است، كه كریم و بخشایشگر است، از خطاها و لغزشهایمان در می گذرد و برای هر عملی هر چند ناچیز، ثواب و پاداش در نظر می گیرد. و ما اكنون می خواهیم دعوت او را اجابت كنیم با یك پذیرش صادقانه و تصمیم عارفانه به درخانه اش می رویم و آنچنان كه میزبان می پسندد راهی می شویم.
اما چه كنیم كه فرصت كوتاه است وبه چشم بر هم زدنی ایام میهمانی به آخر می رسد و به زودی روزی می آید كه این ماه برگزیده خدا را وداع بگوییم و چه كم سعادتند آنان كه از این خوان گسترده نعمت بهره نگیرند و از فضائل و بركات آنان محروم شوند. پس با شناخت و معرفت آن را مغتنم می شماریم و همچون برگزیدگان و آبرومندان درگاه به پیشواز آن می رویم. و به گوشه ای از بایدها و نبایدهای این ماه اشاره می كنیم.
●در انتظار ضیافت الهی
مؤمنان واقعی و سالكان الی الله و آنان كه قدر و منزلت رمضان را می شناسند، لحظه به لحظه در انتظار آمدنش هستند و همچون دوستی عزیز كه فراقش آنها را آزرده خاطر كرده است مشتاقانه آمدنش را آرزو می كنند. یاد شبها و سحرهای آن، مسرورشان می كند و دلتنگ مناجاتهای شبانه و دعای سحر و دعای ابوحمزه اند، زیرا رمضان را بهترین فرصت برای استفاده از فیوضات الهی و رحمت و بخشش خداوندی می دانند و بالاترین منفعت را از آن می برند.
امام سجاد (ع) در دعاهای خود فرموده اند: «أربحنا أفضل أرباح العالمین: (۲) سودی كه در این ماه می بریم برترین سودهای جهانیان است.» در سیره ائمه معصومین (ع) نیز می بینیم كه همواره مشتاقانه در انتظار آمدنش بودند و خروج از این ماه و وداع با آن را مصیبتی بزرگ می دانستند. در خبرها آمده است: «هرگاه ماه رمضان فرا می رسید رنگ پیامبر (ص) تغییر می كرد بیشتر به نماز می ایستاد و در دعا، ابتهال و تضرع می نمود.» (۳)
انس بن مالك می گوید: زمانی كه ماه رمضان فرا می رسید پیامبر (ص) می فرمود: «سبحان الله، ماذا تستقبلون و ماذا یستقبكم؟: از چه چیزی استقبال می كنید؟ و چه چیزی شما را استقبال می نماید؟» این جمله را حضرت سه مرتبه تكرار می فرمودند. (۴)
امام سجاد (ع) نیز اشتیاق و شدت علاقه خود را به ماه مبارك رمضان اینگونه بیان می كنند: «السلام علیك ما كان أحرصنا بالأمس علیك و اشد شوقنا غداً الیك: (۵) سلام بر تو ای ماهی كه نسبت به آمدنش حریص بودیم و در آینده مشتاق آمدن آن هستیم.» امام (علیه السلام)، در پایان این ماه مانند اینكه دوست عزیزی را از دست داده اند در دعای خود می فرمودند: «اللهم صل علی محمد و آله و اجبر مصیبتنا بشهرنا: (۶) خدایا بر محمد و آلش درود فرست و مصیبت و اندوه از دست دادن ماه مبارك را جبران نما.»
ما نیز كه خود را از پیروان آن امامان همام می دانیم با شناخت و معرفت به این ماه مبارك و با تأسی از پیشوایانمان از آمدنش خوشحال می شویم و با شور و شعف به رؤیت هلال می پردازیم و زمزمه «اللهم ادخله علینا بالامن و الایمان و السلامه و الاسلام و البركه و التقوی و التوفیق لما تحب و ترضی»، سر می دهیم.
«پـروردگارا این ماه را با امن و ایمان به تو و سلامت نفس و اسلام و بركت و تقوی و توفیق یافتن به آنچه تو دوست داری و راضی می گردی، بر ما وارد كن.»
كسب آمادگی و تزكیه نفس:
برای ورود به هر میهمانی و ضیافت مقدماتی لازم است كسب آمادگی و ایجاد انگیزه عبادت و پاكی روح از آداب ورود به میهمانی خداست. به یقین وجود بصیرت و دیده بینا در شناخت ماه خدا و در آستانه ورود به آن ثمرات زیادی به دنبال دارد. افراد بصیر و آگاه بهتر و بیشتر از دیگران مهیای این ضیافت هستند. «قل هل یستوی الاعمی والبصیر» (رعد / ۱۶)
بصیرت و روشنی دل، رذائل اخلاقی چون حسد و حرص و طمع را از بین می برد و رابطه ای مستقیم با تقوا و پرهیزگاری دارد. در قرآن هدف از روزه داری، پرهیزگاری و پرورش روحیه تقوا معرفی شده است و خداوند فلسفه وجوب روزه را ایجاد روحیه تقوا برای مؤمنان ذكر كرده است. اما آیا می توان به یكباره با روزه یك ماه به این مرحله رسید. افرادی كه تمام سال را به غفلت و فراموشی سپری كرده اند می توانند در ماه رمضان تنها با امساك از خوردن و آشامیدن، روح تقوا را در خود بوجود آورند و یا آن را پرورش دهند و به سعادت واقعی دست یابند و رستگار شوند. «قد افلح من زكها»¤ «وقد خاب من دسها»؛ (شمس/۱۰) رستگار كسی است كه جان را پاك سازد و زیانكار كسی است كه جان را در ظلمت وتاریكی های معصیت پنهان دارد.»
سبب این رستگاری، تزكیه و تربیت نفس است كه این مقام جز با تلاش بندگان و خواست و تأیید پروردگار به دست نمی آید. پس در ابتدا از خود میزبان و دعوت كنندگان مان كمك می گیریم تا بوسیله دعا از میهمانان مقرب درگاهش شویم. «علیكم بالدعاء فانكم لاتقربون الی الله بمثله» (۸) بر شما باد دعا، زیرا به چیز دیگری مثل دعا مقرب نمی شوید.»
درمقام عمل نیز برای رسیدن به این رستگاری و استفاده از بركات و توفیقات آن ماه مبارك لازم است برخلاف میهمانی های دنیوی كه كسب آمادگی در آن تنها به آرایش ظاهری و به تن كردن لباس فاخر خلاصه می شود، با توجه به شأن و منزلت میزبانمان روح را صیقل دهیم وخود را از آلودگی ها و صفات زشت و ناپسند دور كنیم. قبل از ورود رفتار و كردارمان را بسنجیم و از گناهانمان توبه كنیم زیرا میزبان ما توبه كاران را دوست دارد. «ان الله یحب التوابین» حقی برگردن خود نداشته باشیم و این ضیافت را با طهارت باطنی و ظاهری گرامی بداریم و با غسل و دعا و تلاوت قرآن وارد شویم. امام رضا(ع) نیز در حدیثی آمادگی روحی و معنوی را از شرایط استقبال ازماه رمضان شمرده اند، حضرت در آخرین جمعه ماه شعبان، خطاب به اباصلت فرمود: «ای اباصلت بیشتر روزهای شعبان گذشت و این آخرین جمعه آن است تقصیرات خود را در آنچه از آن گذشته جبران نما و به چیزی كه به تو سود می رساند روی آور. دعا و استغفار و تلاوت برآن بسیار نما و از گناهان خود نزد خدا توبه كن تا ماه خدا به سوی تو روآورد درحالی كه برای خداوند عزوجل خالص شده باشی و هیچ امانتی بر گردنت نباشد جز آنكه ادا نموده باشی و دلت كینه مؤمنی نباشد مگر آنكه از دل خارج كرده و هیچ گناهی نباشد جز آنكه از دل زدوده باشی... در باقی مانده این ماه زیاد بگو خدایا اگر در آنچه از ماه شعبان گذشت مرا نیامرزی پس در باقی آن بیامرز»(۹)●شناخت وظایف وبرنامه ریزی
برای استفاده از اوقات شریف این ماه پربركت كه بهار دعا و عبادت مشتاقان و بندگان صالح خدا و فرصتی نیكو برای ابراز بندگی و كسب رضایت پروردگار است، شایسته است با توجه به سیره معصومین و استفاده از تعالیم وحی، برنامه عبادی ویژه ای به فراخور این اوقات گرانبها برای خود برگزینیم. برای این كار بهتر آن دیدیم كه به فرازهایی از دعایی كه از زبان امام زین العابدین(ع) در ابتدای ماه رمضان وارد شده است بپردازیم. این دعا عالی ترین شناختها و والاترین بینش ها را درباره این ماه پربركت دربردارد. و با دقت و تأمل در آن می توان به برنامه ای جامع و ارزشمند درماه مبارك رمضان دست یافت. حضرت در ابتدا بعداز صلوات و درود برمحمد و آل او (ع) از خداوند توفیق شناخت این ماه و بزرگداشت آن را مسئلت می كند و از خدا چنین می خواهد: «اللهم صلی علی محمد و آل محمد والهمنا معرفه فضله و اجلال حرمته؛ خدایا برمحمد و آلش درود فرست و شناخت فضیلت ماه رمضان و بزرگداشت حرمتش را به ما الهام فرما.»
بی تردید پی بردن به ماهیت و موقعیت ماه مبارك و شناخت آن تأثیر زیادی در انجام وظایف و رعایت آن دارد. داشتن معرفت به آن، باعث مغتنم شمردن فرصتهایش وكوشش برای ازدست ندادن لحظات آن می شود. رسول اكرم(ص) نیز در روایتی، آگاهی و معرفت مردم نسبت به ماه رمضان را موجب علاقمندی آنان به این ماه مبارك دانسته اند: «اگر بنده از آنچه كه درماه رمضان قرار داده شده آگاهی داشت با تمام وجود دوست می داشت كه همه سال رمضان باشد.»
در ادامه دعا امام (ع) می فرمایند: «و اعنا علی صیامه بكف الجوارح عن معاصیك و استعمالها فیه بما یرضیك حتی لانصغی بأسماعنا الی لغو و لانسرع بابصارنا الی لهو؛ و ما را به روزه داشتن آن بوسیله بازداشتن اندام از گناهان و به كاربردن اندام آن در ماه به آنچه تو را خشنود می گرداند یاری فرما، تا با گوشهایمان سخن بیهوده نشنویم و با چشمهایمان به سوی اموری كه ما را از مقصود بازمی دارد نشتابیم.»
برای ورود به ماه رمضان و عرصه خودسازی ومبارزه با گناهان درابتدای راه از دعا كمك می گیریم و از ذات لایزال الهی می خواهیم تا ما را یاری دهد. دعا شعر بلند بندگی است و عبادتی ارزشمند. خداوند خود درآیه شریفه «ادعونی استجب لكم» از ما خواسته است تا از او بخواهیم و او اجابت كند. مگر می توان درمبارزه با شیطان و نفس اماره از او مدد نگرفت. درحالی كه دعا و درخواست از او، افضل عبادات است.
در این فراز دعا برای پرهیز از گناهان چشم و گوش از خداوند طلب یاری شده است. این امر اهمیت و بزرگی گناهانی كه ممكن است این دو عضو حساس مرتكب شوند یادآوری می كند كه در صورت اصرار بر آن گناهان، چشم و گوش قدرت درك حقایق را از دست می دهند و به دنبال آن انسان قابلیت هدایت را نیز از كف می دهد چرا كه ابزاری برای شناخت و هدایت خود ندارد. اینجاست كه سخن حق را نمی شنود و حقیقتها را نمی بیند. گویی بر چشمها و گوشهایشان مهر زده شده است، «ختم الله علی قلوبهم و علی سمعهم و علی ابصرهم غشوه»(بقره/ ۷)
«وحتی لانبسط ایدینا الی محظور، و لا نخطو باقدامنا الی محجور؛ و تا دستهایمان را به حرام دراز ننماییم و با پاهایمان به سوی آنچه منع و حرام گشته نرویم.»
از مهمترین عوامل بازدارنده گناه، دوری از مجالس و محیط های گناه آلود است همانطور كه مجالست و هم نشینی با نیكان باعث بهره مندی از سرشت پاكشان می شود، قرار گرفتن در محیط های آلوده و معاشرت با گناهكاران باعث شقاوت و تأثیرپذیری از راه و رسم آنها می شود و با مشاهده بی تقوایی آنها، گناه و قباحت آن در نظر انسان كمرنگ می گردد، پس بهتر آنكه خود به سوی بدیها و بدسرشتان حركت نكنیم كه باعث حسرت و ندامت ابدی خواهد شد.
قرآن كریم از قول برخی دوزخیان نقل می كند كه می گویند: «یاویلتی لیتنی لم اتخذ فلانا خلیلا ¤ لقد اضلنی عن الذكر بعد ازجاءنی و كان الشیطان للانسان خذولا؛ (فرقان/۲۹) وای بر من ای كاش فلانی را دوست خود برنگزیده بودم، او بود كه مرا از یاد خدا بازداشت و شیطان، انسان را خوار می كند.»
حضرت دعا را چنین ادامه می دهد: «وحتی لاتعی بطوننا الا ما احللت؛ و شكمهامان جز حلال نپذیرد.»
رازق مطلق تنها خداست و دعا و درخواست از او از عوامل جلب روزی است، امام علی(ع) فرموده اند: «خداوند گنجهای خود را در دو دستت نهاده و به تو فرصت سؤال از خود داده تا هرگاه خواستی درهای رحمت او را با دعا بگشایی.»(۱۱) و آنگاه می گوید: «ولا تنطق السنتنا الا بما مثلت؛ و زبان ما جز به آنچه فرموده ای باز نشود.»
گناه زبان از همه گناهان آسان تر است چون دامنه فعالیت زبان، وسیع و جولانگاه آن در عرصه های مختلف پهناور است. به همین دلیل گناهان زبانی مانند غیبت و دروغ و تهمت و ناسزاگویی بیش از دیگر رذائل اخلاقی دامن گیر انسانها می شود، بنابراین در روایات و آیات قرآن سفارشات زیادی نسبت به آن وارد شده است. در آیه ۲۴ سوره نور می خوانیم: «یوم تشهد علیهم السنتهم و ایدیهم و ارجلهم بما كانو یعملون.» امام صادق(ع) نیز فرموده اند: «نجاه المؤمن فی حفظ لسانه(۱۲) همچنین در روایات آمده است: فردی به حضور پیامبر رفت و گفت مرا پندی بده. حضرت فرمود: زبانت را نگه دار، گفت ای رسول خدا مرا وصیت نما. فرمود: زبانت را نگه دار وای بر تو، آیا مردم را بجز محصول زبانهایشان به رو در آتش می اندازد.
«ولا نتكلف الا مایدنی من ثوابك و لا نتعاطی الا الذی یقی من عقابك؛ و تلاش ما جز برای آنچه به پاداش تو نزدیك است نباشد و جز آنچه كه ما را از كیفر تو نگه می دارد انجام ندهیم.»
امام سجاد(ع) در این فراز، بر خودداری از ارتكاب گناهان و تلاش برای جلب رضایت و ثواب تأكید می كند. رسول اكرم(ص) هم اجتناب از گناهان و نافرمانی خدا را در ماه مبارك رمضان افضل اعمال دانسته اند. «افضل الاعمال فی هذاالشهر الورع عن محارم الله»(۱۳) گناهان انسان علاوه بر داشتن كیفر و عقوبت، باعث دوری از خدا و از دست دادن پاره ای از توفیقات می شود و عبادات و نیكی ها را از نامه اعمال پاك می كند همانطور كه حسنات و نیكی ها گناهان و سیئات را از بین می برد.
«ثم خلص ذلك كله من رئاء المرائین...؛سپس همه كردارها را از ریا و خودنمایی خودنمایان خالص و پاكیزه گردان كه در آن كسی را با تو شریك نگردانیم و جز تو در آن مقصود و خواسته ای نطلبیم.»
اخلاص، روح عبادت و شرط قبولی آن است. در مقابل، ریا، آفت عبادت و موجب ابطال آن می شود، چون ریا طلب منزلت در قلوب مردم به وسیله انجام اعمال نیك و عبادات و نمایش آن است در حالی كه عبادت و بندگی تنها مخصوص خداست و هیچ احدی نباید در آن شریك شود.
اگر در عملی نیت تقرب به خدا نباشد و خشنودی مردم ملاك قرار بگیرد فاعل عمل در حقیقت مرتكب شرك شده و عملش پذیرفته نمی شود. امام صادق(ع) فرمودند: «هر ریایی شرك است. كسی كه عمل خود را برای مردم انجام دهد ثواب او با مردم است و كسی كه برای خدا اقدام كند اجر او به عهده خداوند است.»(۱۴)
با دقت و تأمل در این چند فراز از دعای امام سجاد(ع) می بینیم كه لطایف و اشارات شایسته ای در آن هست و برنامه مشخص و كاملی برای مسلمانانی كه در پی استفاده بهینه از این فرصت ارزنده هستند وجود دارد. امید آنكه به لطف و عنایت خداوند و با بهره گیری از برنامه های عبادی این ماه مانند استغفار و دعا و قرائت قرآن و صله ارحام به هدف نهایی كه همان تقرب به ذات خدا و تقوای الهی است دست یابیم.(مركز فرهنگ و معارف قرآن)

اعظم نوری
پانوشتها
۱- بحار، ج ۹۶، ص ۲۵۶
۲- صحیفه سجادیه، دعای ۴۵
۳- اقبال، سیدبن طاووس، ص ۲۰
۴- بحار، ج ۹۶، ص ۳۷۴
۵ و ۶- صحیفه، همان
۷- بحار، ج ۹۳، ص ۲۷۸
۸- بحار، ج ۹۰، ص ۲۹۰
۹- وسایل الشیعه، ج ۷، ص ۲۱۸
۱۰- بحار، ج ۹۳، ص ۳۴۶
۱۱- نهج البلاغه، نامه ۳۱
۱۲- بحار، ج ۷۱، ص ۳۰۴
۱۳- عیون اخبارالرضا، شیخ صدوق، ج ۱، ص ۲۳۰
۱۴- كافی، ج ۲، ص ۲۹۳

منبع : روزنامه کیهان