استاد عزیزالله عطاردی

‌● گفت وگو با حجت الاسلام والمسلمین نوراللهیان
هنوز خیلی نگذشته است از نامه جمعی از استادان حوزه و دانشگاه به مقام معظم رهبری درباره ضرورت بازنگری در علم و علم آموزی و نگاه به عالمان و اندیشمندان و پاسخی كه ایشان به این خواسته ها دادند تا جنبش تازه ای در مسیر علم و اندیشه بعد از پیروزی انقلاب اسلامی شكل گیرد، حركتی كه باید به یك نهضت تبدیل شود.
در چند سال گذشته و در سایه این حركت بدیع، عالمان و اندیشمندان قدر و ارزشی دوباره یافتند و در پی این نهضت جدید كم نبودند عالمانی كه مراسم نكوداشت و بزرگداشت آنها - كه راهكاری عملی برای ترویج علم است - از سوی علاقه مندان، شاگردان و نهادهای مسئول بر پا شد.
در مجموعه این پاسداشت ها این بار جمعی از شاگردان و علاقه مندان مردی بزرگ در قالب یازده مؤسسه و سازمان و نهاد گرد هم آمدند تا زحمات ۶۰ ساله یك استاد را ارج نهند. استادی كه پنجم آذر ۱۳۰۷(هـ .ش) در روستای بگلر یكی از توابع قوچان دیده به جهان گشود و اكنون پس از گذشت نزدیك به هشتاد سال از عمر پربركتش نزدیك ۱۰۰ جلد كتاب به جامعه علمی كشور اهدا كرده است. آثاری كه برخی از آنها مفاخر فرهنگی ماست.
حجهٔ الاسلام والمسلمین محمدرضا نوراللهیان از مدیران دفتر مقام معظم رهبری و رئیس سازمان حوزه ها و مدارس علمیه خارج از كشور كه خود از شاگردان قدیم استاد عطاردی بوده، ساده و صمیمی از شیخ عزیزالله عطاردی برایمان گفت. مردی كه گمنامی اش در محافل حوزوی و دانشگاهی از تلخی های روزگار ماست.
●در آغاز توضیح دهید كه چرا دوستان و شاگردان استاد به برگزاری چنین همایشی تصمیم گرفتند؟
استاد عطاردی در بین علمای دینی ویژگی های خاصی دارند كه این خصوصیات ما را ملزم می كرد كه همایش در خور و شایسته شخصیت این بزرگوار برگزار كنیم. یكی از این ویژگی ها دانش سرشار این بزرگوار است. از دلایل دیگر این تكریم سختكوشی ایشان است و در نگاهی دیگر حركت و فعالیت استاد در حوزه ها و زمینه های علمی بارز و برجسته است و لزوم توجه دادن جامعه به این موضوعها ، منجر به برگزاری چنین همایشی شد.
استاد عطاردی در تمدن شرق و تاریخ نویسی، یكی از بزرگترین و كهن ترین تمدن های بشری یعنی خراسان بزرگ كه با تعریف ایشان از ده نمك گرمسار تا دره فرغانه و دره رود سیحون و جیحون را دربرمی گیرد، كار تحقیقاتی انجام داده اند كه حاصل آن در كتاب فرهنگ خراسان آمده است. البته این ها فقط گوشه ای از بزرگی های استاد است كه شایسته تقدیر است.
● در سال های اخیر كم بودند علمایی كه غیر از مباحث حوزوی به علوم دیگر پرداخته اند، اما استاد عطاردی به جغرافیا، تاریخ ادبیات و... هم پرداخته اند و در این حوزه ها آثار ارزشمند دارند. به تعدادی از آثار ایشان اشاره می كنید؟
موضوع خوبی مطرح كردید. ایشان به شعر هم گرایش داشته اند و درباره شاهنامه كار خوبی انجام داده اند. استاد در ادبیات بویژه ادبیات عرب هم كارهای خوبی انجام داده اند. برای نمونه بر «تاج العروس» كار كردند كه در شانزده جلد همه لغات فارسی را كه وارد زبان عرب شده، معرفی كرده اند، این كتاب فقط در لغت نیست و كتاب رجالی هم است. استاد در این كتاب هم اعلام این لغات را استخراج كرده اند، البته استاد لغات مشكل تاج العروس را هم كتاب دیگری تبیین و تفسیر كرده اند.
در زمینه رجال هم ایشان از مردان رجالی معتبر و قابل قبول هستند. استاد در ۸ رشته اثر دارند. درباره نهج البلاغه آثار فاخری دارند، البته بزرگان دیگری هم در این باره كار كرده اند، اما شاید استاد عطاردی نخستین كسی باشد كه با این تنوع و گستردگی كار كرده اند.
استاد هنگام تحقیقات سفرشان به هند نهج البلاغه ای قدیمی و موثقی را مربوط به قرن ششم یافتند و آن را ترمیم و احیا و از آن میكرو فیلم تهیه كردند.
درباره سید رضی و شاگردانش هم كتابی نوشته اند و به همت ایشان یكی از قدیمی ترین و موثق ترین نسخ خطی نهج البلاغه تصحیح شد و برای استفاده محققان آماده كرده اند.
استاد درباره نهج البلاغه ۸ مورد تحقیق دارند و در این زمینه نزدیك به۱۰۰ جلد كتاب تألیف و ترجمه و تصحیح كرده اند. ایشان در زمینه جغرافیا و تاریخ هم كارهای فاخری انجام داده اند كه از آن جمله می توان به احیای كتاب نیمروز اثر ذوالفقار كرمانی اشاره كرد كه از نسخ قدیمی و ارزشمند ماست.
● استاد برای بررسی و به دست آوردن منابع خودشان سفر می كردند؟
ایشان كتابی دارند با عنوان سیری در كتابخانه های هند، پاكستان و... كه در برگیرنده سفرنامه های استاد است كه در بیش از ۵۰۰ صفحه چاپ شده. استاد یكی از كهن ترین متون تاریخی قرن سوم را در همین سفرها مطالعه كرده و از كتاب «التدوین فی التاریخ قزوین» میكرو فیلم تهیه كرده و به تصحیح آن همت گماشته اند. به خاطر دارم یكی از وزرای فرهنگ سابق بشدت علاقه مند به این كتاب بود و برای گرفتن آن به خانه استاد بسیار رفت و آمد می كرد. استاد به كار میدانی خیلی اعتقاد داشت و به كشورهای گوناگونی مانند هند، پاكستان، تاجیكستان، مصر، یمن، ایتالیا، انگلیس و كشورهای عربی سفر كرده و از كتابخانه ها و مراكز تاریخی آنها دیدن كرده اند. استاد روز خود را در میان كتاب ها به سر می برد و تقاضا می كرد كه شب را هم در این كتابخانه ها سپری كند. استاد خودشان فیش برداری می كردند و این از كارهای منحصر به فرد یك تاریخ نگار و تاریخ نویس است. روش و متد استاد نو، مثال زدنی و ناشی از عشق است.
● بیشتر كارهای پژوهشی به عنوان كاری جمعی تعریف می شود ولی چرا استاد به تنهایی كار می كند؟
كار جمعی یك تاریخ و پیشینه دارد. مرحوم مجلسی در چهارصد سال پیش گروهی كار می كرد و كار گروهی را سامان داد، روشمند حركت می كردند و روش وی هنوز كارایی دارد و زنده است و این چنین مبنای نظری حكومت صفوی را مهیا كردند و این نشان از آن دارد كه در این كار مبنایی عمل كردند. اما استاد عطاردی كار گروهی نكرده اند و این هم قابل تقدیر است و هم شاید جای نقد داشته باشد، اما فكر نمی كنم زحمت و سختی هایی كه ایشان كشیده اند علامه مجلسی كشیده باشند.
● استاد عطاردی از محضر كدام استادان بهره برده اند؟
استاد عطاردی افتخار شاگردی علامه امینی، آیت الله شیخ آقا تهرانی و استاد علی اكبر غفاری را داشتند. همچنین ایشان شاگرد مرحوم آقا عزیز طباطبایی نسخه شناس بزرگ بوده اند. ایشان علاوه بر ۲ سال شاگردی استاد غفاری درس آیت الله خویی و آیت الله نجفی مرعشی را تجربه كرده اند.
● استاد عطاردی در زمینه نسخه شناسی صاحب چه آثاری است؟
حجت الاسلام والمسلمین عطاردی یكی از نسخه شناسان بزرگ ماست كه عمری را با نسخه های قدیمی در كتابخانه های گوناگون گذرانده اند و در این حوزه صاحب اثرهای بسیاری هستند. این نكته را هم بگویم كه استاد معتقدند در میدان تاریخ باید كار دقیقی انجام داد تا دچار مشكلات دورنگاری نشد چون نقل و انتقال اطلاعات و اخبار ممكن است با خطا همراه باشد. استاد خودشان عكسبرداری می كردند. ایشان همیشه دوربین به دست بوده اند. از آقای واعظ طبسی، تولیت آستان قدس شنیدم كه این موضوع را كه قبه حضرت رضا(ع) در طبقات پایین تر است، استاد به ایشان اطلاع داده اند. استاد در سال های ۵۷ و ۵۸ پس از پیروزی انقلاب این موضوع را به تولیت آستان قدس گفته اند و معماری جدید آستان حضرت رضا(ع) بر این اساس شكل گرفته است. یادم است استاد نظر متفاوتی با سایر علما درباره مسیر حركت امام رضا(ع) داشتند و در اثبات این موضوع با ماشینی كه میرحسین موسوی به قیمت دولتی به ایشان داده بود و اسباب سفرشان بود به یزد رفتند تا بخشی از مسیر را كه می خواستند درباره آن تحقیق كنند از نزدیك در كویر ببینند. بعد از انجام این تحقیقات بسیار راضی و خرسند بودند.
● ماجرای نشر عطارد و مؤسسه فرهنگی خراسان چیست؟ چرا استاد مایل اند برای هر كاری خودشان آستین بالا بزنند؟
استاد یك قوچانی زاده اند و اصالت كرد دارند و از روستای بیگلر قوچان هستند. ایشان به اصالت شان افتخار می كنند و خودشان این موضوع را در شرح زندگی شان آورده اند. استاد با روحیه ای كه ریشه در كوه و دشت دارد وارد عرصه تحقیق، دانش و پژوهش شدند. این فضا كه از ۶۲ سال پیش شكل می گیرد موجب می شود كه ایشان بنیاد فرهنگی خراسان را ثبت كنند و نشر عطارد در این بنیاد، بنیان نهاده می شود. استاد خودشان فیش برداری می كنند، خودشان تنظیم و تدوین را انجام می دهند و خودشان كتاب می نویسند و در كار طراحی و تهیه كاغذ دخیل هستند. بیشتر كارهایشان فردی بوده، اما دختر خانم شان كه تحصیلات عالی هم دارند به ایشان كمك می كنند.
● همسر استاد، خانم رجایی كه برادرزاده شهید رجایی هم هستند، در شكل گیری این نیم قرن زندگی علمی استاد چه نقشی ایفا كردند؟
نباید از نقش همسر استاد چشم پوشید زیرا مردان بزرگ، همسران بزرگ دارند. خانم رجایی در سفر هند كه همراه استاد بودند نزدیك به ۶ هزار صفحه برایشان تایپ می كنند. البته همه می دانند كه زندگی در كنار یك محقق چقدر سخت است، اما ایشان همیشه در كنار استاد بوده اند. از ۱۳ سال پیش تا نزدیك به ۷ سال پیش استاد در خانه ای در خیابان امامزاده قاسم زندگی می كردند و محل كار استاد هم یك اتاق ۳ در ۴ بود كه بشدت هم رطوبت داشت چون قناتی از زیر خانه می گذشت و تكه ای از كوه البرز هم در خانه سر برآورده بود كه استاد می گفت: «ما به كوه البرز تكیه داده ایم.»استاد به خاطر وسواس و علاقه ای كه به كار دارند دوست دارند در همه مراحل كار دخیل باشند و نظارت كنند. شكل گیری مؤسسه خراسان هم بر می گردد به ۲۰ سال پیش. استاد چهل سال و اندی پیش هنگام ورود به تهران در مسجد الجواد(ع) كه بزرگانی چون استاد مطهری، مرحوم طالقانی و ... در آن سخنرانی می كردند، منبر می رفتند. استاد مطهری در كتاب «خدمات متقابل ایران و اسلام» كه چهل سال پیش نگاشته شده، ۷ بار از ایشان یاد كرده و می گویند همه تحقیقات مربوط به یمن و شبه قاره را از استاد عطاردی گرفته ام.
● از قول استاد شنیده ام كه بركت كارشان را از كار شرح حال حضرت عبدالعظیم (ع) می دانند. چرا استاد به سراغ این كتاب رفتند؟
ایشان قبل از هر چیز یك محدث هستند و باید به درایه، رجال و... دقت كنند. ایشان بر اثر این دقت در می یابند كه سند بسیاری از روایات از قول حضرت عبدالعظیم حسنی (ع) آمده است، پس تصمیم می گیرند روایاتی را كه از ایشان است، جمع آوری كنند. در مجموع به ۷۹ روایاتی می رسند. استاد برای این كار همه بحارالانوار را مطالعه می كنند. پس از آن، این روایات را دسته بندی و تصحیح و در یك مجموعه تنظیم می كنند. علاوه بر این، فهرست استادان و شاگردان حضرت را هم به كتاب اضافه می كنند و شرح حال آنها را می نگارند. وقتی تصمیم به چاپ این كتاب می گیرند، متوجه می شوند كه بد نیست زندگینامه و اطلاعاتی درباره حرم این حضرت را هم به این مجموعه اضافه كنند. خود استاد می گوید: «وقتی طلبه ای ۳۰ ساله بودم، این كتاب را نزد آیت الله شیخ آقا بزرگ تهرانی در نجف بردم و گفتم كه چنین كردم. ایشان گفتند كه بیاور ببینم. گفتم كه فردا می آورم، اما ایشان گفتند امشب بیاور، می خواهم عشق شبم باشد.»
جناب شیخ بسیار استاد را تشویق می كنند. استاد هم می گویند به من یك خط فكری بدهید. می خواهم تاریخ خراسان را با محوریت حضرت علی بن موسی الرضا (ع) بنویسم. شیخ آقابزرگ جمله ای به استاد می گویند كه به قول خودشان ۵۰ سال است ایشان را دوانده و هنوز هم در گوششان است. شیخ فرمودند: «جوانید، همت كنید، می توانید.»
استاد مجموعه كتابی دارند با عنوان «مسانید اهل بیت (ع)، قدری درباره این مجموعه صحبت كنید. در ظاهر این كتاب، مرجع خوبی برای مفسران قرآن و احادیث شده است.
شاهكار علامه عطاردی همین سندهاست. سند هر چیزی است كه می شود به یك انسان استناد پیدا كند. استاد از امام علی (ع) تا امام عسگری (ع) همه سندها را تنظیم و چاپ كردند، به جز سند امام علی (ع) كه آماده چاپ است. بد نیست خاطره ای درباره این مجموعه بگویم. من ۲۶ سال پیش خدمت آیت الله واله بودم. مرحوم آقای واله دو جلد كتاب جلویم گذاشتند و گفتند مقدمه این ها را ببین، این مؤلف ۲۵ سال تمام كتابخانه های دنیا را گشتند تا هرچه را كه امام رضا (ع) فرموده اند، حتی در كتاب های گمنام مصر و هندوستان، جمع آوری كنند. البته در همین ۲۵ سال سند امام صادق (ع) هم شكل گرفته است.
سند ائمه در تاریخ اهل بیت سابقه ندارد. سند امام صادق (ع) را كه به ۲۲ جلد رسیده است، خدمت آیت الله سید عزالدین زنجانی معروف به آیت الله امام بردم، هرچند ایشان ضعف و پادرد داشتند، اما برخاستند و این سند را از من گرفتند، بوسیدند و آن را بر چشم هایشان گذاردند و بسیار در فضایل و مكارم استاد عطاردی و این مسانید سخن گفتند.
این بزرگان اغلب به دلیل اخلاق و سلوك زندگی شان كمتر از خودشان صحبت می كنند و این وظیفه بر دوش نزدیكان و شاگردانشان است، پس حق شاگردی را ادا كنید.
من از بستگان نسبی استاد نیستم. البته بستگان ایشان مصاحبه هایی كرده اند كه در یادنامه ایشان آمده است، اما من به عنوان یك شاگرد در این ۲ دهه با استاد مأنوس بوده ام، البته من با كتاب حضرت عبدالعظیم (ع) كه چهل سال پیش آن را دو تومان خریدم، با استاد آشنا شدم كه در بیست سال گذشته این ارتباط بسیار نزدیك تر شد.
من شاگرد شهید هاشمی نژاد بودم و در دوران انقلاب خیلی دوست داشتیم داستان مردان انقلابی را بخوانیم و این كتاب استاد خیلی به ما كمك كرد، چون حضرت عبدالعظیم (ع) یك انقلابی تمام عیار است.
من استاد عطاردی را فوق العاده بی رغبت به دنیا می دانم. در ۸۰ سالگی با این حجم كار، ائمه جماعات و علمای تهران ایشان را نمی شناسند! استادان تاریخ و دانشگاه حتی نام ایشان را نشنیده اند و از خدمات پنجاه ساله او نا آگاهند. فقط خدا می داند كه استاد عطاردی چقدر سندهای قدیمی را از خطر نابودی نجات داده و در حفظ آنها كوشیده اند.
یادم می آید روزی به من گفتند كه در خط ششم ایستگاه راه آهن مشهد قبری یافته ام كه به احتمال زیاد مربوط به «میلی» شاعر معروف است. من عكس هایی را كه استاد گرفته بود، برای مرحوم حجتی - رئیس وقت راه آهن مشهد كه در انفجار قطار مشهد مرحوم شد - فرستادم و وی با تغییر نقشه آن قبر را حفظ كرد و اكنون بین خطوط پنجم و هفتم این ایستگاه قبر مذكور حفظ شده است. اینهاست كه نام استاد را بزرگ كرده است و به قول خود استاد، آنچه ایشان را عزیز كرده است، ارادت به ائمه اطهار (ع) است.
مقام معظم رهبری چندی پیش موضوع تولید علم و جنبش نرم افزاری را مطرح كردند، سؤال آخرم در این باره است، هرچند دردناك و تلخ است. چرا استاد عطاردی تا این اندازه گمنام زندگی كرده اند و ما نسبت به ایشان غافل بوده ایم؟ درست است كه این بزرگان اغلب دوست دارند در تنهایی عمر بگذرانند، اما ما باید چه كنیم و وظیفه ما چیست؟
به نظرم حضرت آقا می خواستند همین سؤالها مطرح و باب برگزاری چنین برنامه هایی باز شود. من هم به منظور اهمیت این موضوع و بیان گوشه ای از زحمات استاد، مقاله ای را با عنوان نقش استاد در تولید علم كه از سوی استاد فلاحتی آماده شده بود، در اختیار مقام معظم رهبری قرار داده ام. البته این نكته را هم بگویم كه استاد عطاردی در جمع خواص شناخته شده اند و امروز همه بزرگان به ایشان ادای دین می كنند. از این كه در این موارد روزنامه ایران همت كرده و پیشقدم شده، تشكر می كنم.
● روزشمار زندگی استاد
۱۳۰۷ - تولد در روستای بگلر از توابع شهرستان قوچان
۱۳۱۲ - رفتن به مكتب خانه برای آموزش قرآن، تجوید و كتب فارسی
۱۳۲۱ - آغاز تحصیل علوم دینی با كتاب جامع المقدمات
۱۳۲۵ - ورود به حوزه علمیه قوچان در مدرسه عوضیه
۱۳۲۷ - ورود به مشهد مقدس برای ادامه تحصیل و سكونت در مدرسه بالاسر
۱۳۳۱ - ورود به مدرسه علمیه حضرت عبدالعظیم در شهرری
۱۳۳۲ - انتقال به مدرسه شیخ عبدالحسین در تهران
۱۳۳۴ - آغاز به كار تصحیح و تحقیق
۱۳۴۳ - سفر به نجف اشرف و بهره بردن از محضر استادان بزرگ حوزه نجف
۱۳۴۴ - ملاقات با علامه امینی و پیشنهاد تحقیق درباره كتاب تاج العروس
۱۳۴۴ - سفر به مكه و مدینه
۱۳۴۵ - سفر اول به هندوستان، پاكستان و افغانستان
۱۳۴۸ - سفر دوباره به پاكستان و هندوستان
۱۳۵۳ - سفر به كشورهای یمن، مصر، سوریه و لبنان پس از سفر حج
۱۳۵۶ - سفر به اروپا و دیدار از كشورهای انگلستان، فرانسه، بلژیك، آلمان و استانبول
۱۳۵۹ - سفر سوم به هندوستان
۱۳۵۶ - شروع به تحقیق درباره نهج البلاغه همزمان با هزاره نهج البلاغه
۱۳۶۰ - سفر چهارم به هندوستان و اقامت به مدت سه سال
۱۳۶۳ - چاپ كتاب رجال تاج العروس در هند
۱۳۶۶ - سفر به روسیه و دیدار از كتابخانه های مسكو، سن پترزبورگ و سفر به ازبكستان، تاجیكستان و تركمنستان

مژده شرقی

منبع : روزنامه ایران