کند و کاو تئوریک موسیقی

عنوان پژوهش و پژوهشگر موسیقی چندسالی است كه در كشور ما زیاد به گوش می رسد و بسیارند كسانی كه با اضافه كردن چنین پسوندهایی به نام خود، صفی را كه تا نزدیك به یك دهه قبل فقط از چند نفر تشكیل می شد و طول و عرض زیادی نداشت، به یك صف عریض و طویل تبدیل كرده اند.
اما پیش از یكی دو دهه گذشته نیز،(۱) پژوهش موسیقی در ایران از سوی سه نسل پیگیری شده بود و افرادی مختلف با دیدگاه های گوناگون، كاغذ و قلم و ضبط صوت و دوربین را در كوله ای گذاشتند و در جاده ها به راه افتادند و به گوشه و كنار این سرزمین سرك كشیدند. در ابتدای این روند، شاگردان مكتب وزیری قرار دارند. آنها در واقع برای خلق موسیقی با مضامین بومی سراغ نواحی رفتند. برای مثال ابوالحسن خان صبا با انجام تحقیقاتی در موسیقی گیلكی، گوشه ای به اسم دیلمان را از موسیقی آن منطقه به موسیقی دستگاهی شهری وارد كرد.
پس از این نسل، افرادی دیگر همچون «امین شهمیری»، «حسین ناصحی» و دیگران با هدف دست یافتن به موسیقی ملی پژوهش هایی درباره موسیقی نواحی انجام دادند. این نسل در فكر آن بود كه با اجرای موسیقی بومی ایران توسط اركسترهای بزرگ و با سازبندی غربی به ساختاری جدید با عنوان موسیقی ملی ایران دست پیدا كند. نخستین نگاه آكادمیك به پژوهش در حوزه موسیقی كشور با حضور «محمد تقی مسعودیه» با تخصص اتنوموزیكولوژی (موسیقی شناسی تطبیقی) در دهه ۴۰ شمسی آغاز شد. در اوایل دهه ۵۰ نیز فوزیه مجد به او پیوست و با كمی تغییر دیدگاه به پژوهش در موسیقی بومی پرداخت. اما در دوران معاصر، تحقیق در حوزه موسیقی به سمت و سویی رفت كه تا حد زیادی سلیقه ای شد و هر فردی بر اساس سلایق و علایق به كار پرداخت. آنچه در این میان از یاد رفت، توجه به اصول بنیادی انجام پژوهش بود كه با وجود این كه این اصول به شكل مدون و مشخص موجود است اما غالب پژوهشگران ترجیح می دهند یا راه خود را در پیش بگیرند یا این كه قدم در مسیری بگذارند كه یكی دو چهره سرشناس ما آن راه را پیش از این رفته اند.
شاید یكی از بزرگترین معضلات پژوهش موسیقی در ایران این باشد كه هنوز نیازی به انجام پژوهش جدی احساس نشده است و هنوز انواع مختلف پژوهش و پژوهشگر در ایران تعریف مشخصی ندارند و انواع مختلف پژوهشگری فقط به رسمیت و استمرار شغلی نویسنده وابسته است. هر پژوهشی با توجه به ساز و كار و نگرش خاصی تعریف می شود و اگر بنا باشد ایرادی هم به آن گرفته شود، باید از منظر همان نگرش باشد. اما در هر حوزه ای از علوم انسانی و فرهنگ و هنر، پژوهشگران و صاحبنظران كشور ما دلباخته نوع خاصی از یك نظام پژوهشی یا مجذوب یك نگرش خاص هستند و همه آثار و كارهای پژوهشی و علمی را تنها با معیارهای همان نظام دلخواه خود ارزیابی می كنند. این مسائل موجب می شود پژوهش در كشور ما فقط در یكی دو شاخه انجام شود و در دگر شاخه ها كاملاً راكد باقی بماند. هرچند نمی توان تمام مشكلات و معضلات پژوهش در حوزه موسیقی كشور را به پژوهشگران و شیوه كار آنها مربوط دانست، زیرا در كشور ما هیچ مركزی برای آموزش آكادمیك اتنوموزیكولوژی به وجود نیامده است. در دانشكده های موسیقی نیز نگاه تخصصی به این بخش از موسیقی وجود ندارد و حتی دانشجویانی كه در رشته موسیقی فارغ التحصیل می شوند هم مشخص نیست كه آهنگساز، نوازنده یا موسیقی شناس هستند. اگر بنا باشد پژوهش در موسیقی را فقط به پیدا كردن چهره های گمنام اما توانای موسیقی در روستاهای دورافتاده محدود كنیم، بخش بزرگ دیگری را از دست داده ایم. یكی از گام های اولیه برای پرداختن به پژوهش در موسیقی، شناخت موسیقی قدیم خودمان است زیرا هم اكنون نسبت به آن شناخت كاملی نداریم و منابع ما نسبت به متون كهن این حوزه بسیار محدود است. برای مثال كتاب موسیقی كبیر فارابی پس از گذشت چند قرن بتازگی چندسال قبل به فارسی ترجمه شد. در حالی كه این كتاب یكی از منابع مهم شناخت موسیقی گذشته ایران محسوب می شود.
در جشنواره موسیقی امسال قرار بود كه گروه «بزم آرا» از تركیه نمونه ای از پژوهش هایی را كه در كشورهای دیگر و در حوزه موسیقی انجام می شود، ارائه كنند كه متأسفانه جزو غایبان جشنواره بودند.
بخش پژوهشی جشنواره بیست و دوم موسیقی فجر با سخنرانی «فاطمه هما سادات افسری» از نخستین روز جشنواره در تالار بتهوون خانه هنرمندان ایران در ساعت ۱۷‎/۳۰ آغاز شد. در بخش سخنرانی های این جشنواره استادان و پژوهشگران موسیقی ایرانی به بررسی وضع موسیقی ایرانی در حوزه های مختلف پرداختند. شاهین فرهت، علیرضا مشایخی، حمیدرضا اردلان، محسن نفر، آرمین فرهنگ، سودابه سالم، فاطمه هما سادات افسری، محمدرضا آزاده فر و ملیحه سعیدی سخنرانان این بخش جشنواره موسیقی فجر بودند.در این بخش علاوه بر سخنرانی استادان و پژوهشگران موسیقی ایران، پیرامون موضوعات مختلف اجرا های پژوهشی زنده یا ضبط شده هم ارائه شده كه تا آخرین روز جشنواره ادامه دارد. برنامه های بخش پژوهشی جشنواره امسال با سخنرانی «فاطمه هما سادات افسری»، با موضوع موسیقی درمانی در یونان از روز شنبه ۹ دی ماه ادامه یافت . در ادامه برنامه های این بخش، شاهین فرهت درباره «روند موسیقی در ایران امروز»، علیرضا مشایخی درباره آكورد شناسی و موسیقی چند فرهنگی، «محمد رضا آزاده فر» درباره ویژگی «تحریر در ساختار ریتمیك موسیقی ایرانی»، «سودابه سالم» درباره «نقش گمشده موسیقی در زندگی كودك» و «آرمین فرهنگ» درباره «چالش های فیمابین اسلام و موسیقی» سخنرانی كردند. «ملیحه سعیدی»، «حمید رضا اردلان»، «محسن نفر» و «آرش آزاده» هم در ادامه برپایی سلسله سخنرانی های این بخش به ترتیب با موضوع های «سبك شناسی ساز قانون» و «توسعه تكنیك های اجرایی متقدم و معاصر»، «قیاس زمان موسیقی و سینما در حوزه تفكر»، «اصالت و ابداع در موسیقی ایرانی» و «انحنای طول دسته و لزوم آن در ساز های زهی» مقاله های خود را خواندند و سپس به بحث و تبادل نظر پرداختند.
مسئولیت این بخش را دكتر محمدرضا آزاده فر به عهده داشت. وی درباره این بخش و چگونگی برپایی آن می گوید: جشنواره بین المللی موسیقی فجر همه ساله سعی در ارتقای كمی و كیفی آثار موسیقی داشته است و همواره از تجربیات سال های گذشته برای ارتقای سطح این جشنواره كه مهمترین رویداد عرصه موسیقی ایران است بهره برده است. سعی كرده ایم امسال از یك سو به تخصصی كردن موضوعات مورد ارائه در این بخش بپردازیم واز سوی دیگر محوریت را به آثار دست اول تحقیقی بدهیم. به گفته آزاده فر(۲) اگر چه این تلاش در زمینه اجتماعی موجود در كشور كار نسبتاً دشواری به نظر می رسد، اما همیاری پژوهشگران ایرانی در جشنواره امسال تا حدودی این هدف را به واقعیت نزدیك كرده است.
او ابراز امیدواری كرد این همكاری از طرف اندیشمندان و محققان كشور در دوره های بعدی بیشتر شود تا بتوانیم پاسخگوی نیاز های علمی مخاطبان این بخش از جشنواره موسیقی فجر باشیم.
اگرچه در كنار این بخش ها در بخش تكنوازی استادان موسیقی ایران كه در سانس بعدی خانه هنرمندان برگزار می شود، اغلب استادان پیش از شروع برنامه سخنرانی های پژوهشی داشتند. به عنوان مثال در نخستین روز این برنامه ها كه به اجرای تكنوازی سنتور استاد «مجید كیانی» اختصاص داشت، وی قبل از اجرای برنامه خود درباره «ارتباط موسیقیدان با فضای اطراف و تكنوازی و بداهه نوازی» سخنرانی كرد. كیانی گفت: «بخش مهمی از موسیقی ایران را تكنوازی تشكیل می دهد، این درحالی است كه برای بالا بردن سطح كیفی جشنواره باید به موسیقی عامیانه نپردازیم بلكه پرداختن به موسیقی جدی و تخصصی هدف ماست. اساس تكنوازی در شرایط زمان، مكان و شنوندگان است، موسیقیدان باید بداند كه در چه زمان و مكانی حضور دارد و مخاطبش كیست و نوع اجرای موسیقی را براساس این سه عامل انتخاب كند و بنوازد. متأسفانه فرهنگ شنیداری و آداب و رسوم گوش دادن به موسیقی در جامعه ما رعایت نمی شود و بیشتر شنوندگان بدون توجه به این آداب به سالن های اجرای موسیقی می روند؛ ضمن این كه برای شنیدن موسیقی جدی سكوت كامل قطعی است.»
كیانی سپس به اجرای بداهه پردازی در دستگاه شور از ردیف میرزا عبدالله پرداخت. داریوش پیرنیاكان نوازنده برجسته تار و ردیف ایرانی نیز در برنامه پژوهشی اش كه در پردیس دانشگاه هنرهای زیبا برگزار شد، با معرفی مكتب های تار نوازی هنرمندانی چون «میرزا حسینقلی»، «علی نقی خان وزیری» و «علی اكبر خان شهنازی» این مكاتب را به اختصار توضیح داد و سپس به نواختن تار پرداخت.
«پیر نیاكان» گفت : مكتب جدا از شیوه و سبك است كه می تواند سبكها و شیوه های مختلفی داشته باشد، شیوه نمی تواند شاگرد تربیت كند اما مكتب دارای شیوه و اسلوب مشخص است و چارچوبی معین دارد. تقریباً تمام تارنوازان بعد از علی اكبر شهنازی در زیر مجموعه مكتب این هنرمند بودند؛ این در حالی است كه علی اكبر خان شهنازی تنها كسی است كه دارای ردیف خاص ساز تار به نام ردیف عالی موسیقی است. داریوش پیر نیاكان در بخش دوم قطعاتی را در دستگاه ماهور نواخت كه برخی از آنها ساخته علی اكبر شهنازی بود. «آغازین موسیقی درمانی در یونان باستان» نیز عنوان سخنرانی پژوهشی هما سادات افسری محقق و مدرس دانشگاه بود. «سادات افسری» در ابتدای این جلسه سخنرانی گفت: موسیقی درمانی تاریخ بسیار طولانی دارد كه به صورت فزاینده در درمان بیماری ها كاربرد داشته و دارد. بیماری هایی كه موسیقی بر آنها تأثیر گذار است به سه دسته اختلالات ذهنی مانند مشكلات گفتاری، بیماری های فیزیكی معلولیت جسمی و بیماری های ذهنی در خود فرو رفتگی افكار، بهت روانی و غیره تقسیم می شود كه این موارد با همكاری علوم پزشكی یا بدون همكاری آن توسط تأثیر موسیقی درمان پذیرند؛ این در حالی است كه با سنجش میزان تنفس نبض و واكنش های جسمی می توان میزان تأثیر موسیقی را سنجید.
وی گفت: كمترین اطلاعات موسیقی درمانی از نقطه نظر تأثیر فیزیولوژیك است كه به صورت مشاهده و تجربه نتیجه گیری می شود. ولی چرا و چگونگی آن توسط نظریه های مختلف بررسی می شود، موسیقی با ریاضی، فیزیك، فیزیولوژی و زیبایی شناسی در ارتباط است، ضمن این كه ما در تبیین چگونگی تأثیر موسیقی در انسان با دو دیدگاه مواجهیم اول دیدگاه علمی كه بنیانش ریاضی است. می دانیم كه ریاضی پایه تمام علوم جهان است، در قرون ۱۷ و ۱۸ میلادی به ریاضی فرد و عقل اعتقاد داشته اند و دیدگاه اسطوره ای و حسی را كاملاً رد می كرده اند؛ دید علم گرا، دیدی منفعت جو و سود جوست اما تأثیر موسیقی در كالبد انسان با دید علم گرا قابل توجیه نیست.
افسری در ادامه با اشاره به دیدگاه اسطوره ای به عنوان یكی از موارد تبیین چگونگی تأثیر موسیقی در انسان گفت: دیدگاه اسطور ه ای به ما می گوید كه جهان را می فهمد درحالی كه دیدگاه علمی نظراتش بر غلبه بر این جهان است. در ایران موسیقی درمانی به صورت آكادمیك و به طوری كه در غرب وجود دارد، نداریم، اما در شرق با توجه به این كه سابقه طولانی تری در زمینه موسیقی درمانی وجود دارد ولی علمی و آكادمیك نیست بلكه از روش های علمی و غربی بهره می گیریم.
اما آنچه مهم است این است كه اغلب استادانی كه در جلسات پژوهشی سخنرانی می كنند، ممكن است سركلاس های درسشان هم در دانشكده ها و مؤسسات آموزشی این حرف ها را زده باشند اما در جشنواره این فرصت به وجود می آید تا عموم مردم و علاقمندان هم به این سخنان گوش فرا داده و درباره مسائلی كه دوست دارند بحث و جدل كنند. اهمیت سخنرانی های جشنواره فجر در حضور استادان، روبروی جمع و در یك مجمع رسمی است كه با محیط كلاس درس آنها تفاوت های كلی دارد.نكته دیگر این كه در سخنرانی های استادان، معمولاً هنرمندان و استادان دیگر نیز حضور دارندو همین، درجه وسواس و دقت علمی و عملی آنها را بالاتر خواهد برد.
همانطور كه اشاره شد، سخنرانی ها هم محمل مطلب است و هم جایگاه نقد و بررسی و به محك نهادن توانایی ارائه مطالب و بیان بلیغ در گوشه های هنری كه بسیاری از زوایایش ناشناخته مانده است. سخنرانی ها می تواند در طراحی ها و برنامه ریزی های متنوعی انجام بگیرد. از جمله این كه درباره موضوعی واحد، چند نفر سخنرانی كنند و نتایج توسط حاضران در جلسه (البته آنهایی كه اهل فن هستند و صلاحیت خود را اثبات كرده اند) مورد بررسی و گفت و گو قرار گیرد. حاصل این جلسات، همان است كه فرهنگ و بنیه عملی موسیقی ما به آن نیاز بسیار دارد.(۳)

سمیه قاضی زاده
پانوشت ها:
۱- نشریه روزانه بیست و دومین جشنواره بین المللی موسیقی فجر، شماره ۲
۲- بخشی از گفت و گوی آزاده فر با خبرگزاری ایسنا مورخ
۸۵‎/۱۰‎/۶
۳- گرفته شده از مقاله «میدان مطلب و بلاغت»

منبع : روزنامه ایران