اصل ۴۴ و صنعت نفت

در حال حاضر بیش از ۱۵۰ شركت در اختیار وزارت نفت است.شركت های وزارت نفت در طول سالیان گذشته به یكباره از حد چند شركت به ده‌ها شركت زیرمجموعه‌دار تبدیل شده است.
حال این درخت را دوباره چگونه می‌توان با توجه به اصل ۴۴ كوچك كرد.
اگر نیم‌نگاهی به تاریخچه صنعت نفت ایران بیندازیم، درمی‌یابیم كه بخش بالادستی نفت كشور در دوران قبل از انقلاب در اختیار شركت‌های خارجی آسكو، آجیپ، ایمنكو، لاكو، ایپك و شركت ملی نفت ایران بود. پس از انقلاب، صنعت نفت ایران استقلال بیشتری یافت، شركت‌های خارجی نیز زیر فشار افكار عمومی ایران را ترك كردند.
با كناره‌گیری شركت‌‌های خارجی، شركت ملی نفت ایران تنها شركتی بود كه باقی ماند و در همان زمان هیات‌مدیره شركت ملی نفت ایران تصمیم گرفت تا پنج شركت در بخش بالادستی تاسیس كند كه در آن مقطع، تنها دو شركت از این پنج شركت به بار نشست.
شركت ملی حفاری و شركت نفت فلات قاره دستاورد این تصمیم در آن زمان بود و مقرر شد سه شركت مناطق نفت‌خیز جنوب، شركت ملی اكتشاف و شمال به تدریج تاسیس شوند.
همچنین مقرر شد رییس هیات‌مدیره شركت ملی اكتشاف نفت به نمایندگی از دیگر شركت‌ها در جلسات هیات‌مدیره شركت ملی نفت ایران حضور داشته باشند تا هیات‌مدیره شركت ملی نفت ایران بتواند با عده‌ای كمتر به تصمیم‌گیری بپردازد.
این رویه در صنعت نفت كشور تا سال ۶۸ ادامه داشت. پس از آن جهت تسریع بخشیدن به پروژه‌ها و افزایش حجم پروژه‌ها، شاخ و برگ‌های وزارتخانه نفت گسترده شد و بیش از ۵۰ شركت در بخش بالادستی تاسیس شد، به گونه‌ای كه گاهی تعداد اعضای هیات‌مدیره یك شركت از كارمندان آن هم بیشتر بود.
از دیگر اهداف این كار، حذف بسیاری از وظایف رییس شركت ملی نفت ایران بود تا بدین صورت بر میزان نظارت وزیر نفت افزوده شود.
گسترش و تاسیس شركت‌های كوچك و بزرگ تا به امروز ادامه یافته و هم‌اكنون بیش از ۱۵۰ شركت در زیرمجموعه وزارت نفت قرار دارند. در حال حاضر علاوه بر چهار شركت اصلی زیرمجموعه وزارت نفت (شركت ملی نفت، شركت ملی گاز، شركت ملی صنایع پتروشیمی و پالایش و پخش)، ستاد وزارت نفت به دفتر وزارتی، امور اوپك و روابط با مجامع انرژی، بازرسی كل، تشریفات وامور كاركنان خارجی، سازمان حراست، روابط عمومی، نظارت بر صادرات مواد نفتی و بازرسی كل، گزینش مركزی، تشكیلات و روش‌ها، معاونت در امور تولید، معاونت اداری و مالی، معاونت برنامه‌ریزی، معاونت امور نفت و گاز دریای خزر، معاونت امور بازرگانی، معاونت امور بین‌الملل، معاونت منابع انسانی و آموزش، معاونت امورحقوقی و مجلس و معاونت مهندسی تقسیم شده است. شركت ملی نفت به عنوان یكی از بزرگترین و عظیم‌ترین شركت‌های زیر مجموعه وزارت نفت دارای ۲۳شركت زیر مجموعه بزرگ است كه خود این شركت‌ها باز دارای شاخه‌های گستره‌‌‌‌‌ای هستند. هم اكنون شركت‌های مهندسی و توسعه نفت، خدمات عمومی و بهداشت و درمان، سازمان بهینه‌سازی مصرف سوخت، كالای نفت لندن، حمل و نقل، ترخیص كالای نفت، نفت و گاز پارس، دفتر سنگاپور شركت ملی نفت، خدمات هلی‌كوپتری، نفت خزر، پایانه‌های صادرات مواد نفتی، ملی حفاری، ملی نفت‌كش، حمل ونقل هوایی، مهندسی و ساخت تاسیسات دریایی، نفت فلات قاره ایران، بازرگانی نفت ایران، نفت مناطق مركزی ایران، نفت‌خیز جنوب، بهره‌برداری نفت و گاز مسجد سلیمان، پشتیبانی، ساخت و تهیه كالای نفت ایران، كالای نفت كانادا و شركت ملی صادرات گاز ایران از زیر مجموعه‌های شركت ملی نفت ایران محسوب می‌شوند.
نكته قابل توجه این است كه درایران برای افزایش بهره‌وری، بخش بالادستی به شركت‌های مختلف تجزیه شده، در حالی كه در همین زمان رویه جهانی در سمت و سوی ادغام بود. شركت‌های فعال در بخش بالادستی با ادغام شدن در یكدیگر به سمت افزایش راندمان و كاهش هزینه‌ها گام بر می‌داشتند.
در حال حاضر شاهد افزایش هزینه‌ها وحتی در مواردی موازی كاری هستیم. در صورت بروز مشكل، ناشی از عملكرد نادرست، هیچ كدام از شركت‌ها مسوولیت آن را به عهده نمی‌گیرند و حتی به عهده دیگری می‌اندازند.
در میان شركت‌های زیر مجموعه نفت، شركت بازرگانی نفت ایران، از زیر مجموعه‌هایی به نام شركت پتروپارس،I.O.C.U.K شركت N.T.S و شركت پتروایران تشكیل شده است.
شركت نفت مناطق مركزی ایران نیز به شركت‌های بهره‌برداری نفت و گاز زاگرس، غرب و شرق و شركت مناطق نفت‌خیز جنوب نیز به شركت‌های بهره‌برداری نفت و گاز آغاجاری و مسجد سلیمان تقسیم شده است كه شركت بهره‌برداری آغاجاری شامل شركت‌های مستقل بهره‌برداری نفت و گاز گچساران، مارون و كارون و شركت‌های تحت پوشش مسجد‌سلیمان نیز شركت‌های خدمات مهندسی و تعمیرات توربین، خدمات پشتیبان ماشین‌ آلات و ترابری نفت‌جنوب، عملیات تعمیر و تكمیل خدمات فنی چاه‌ها و شركت پشتیبانی خدمات غیرصنعتی می‌شود. بزرگ بودن و پیچیده بودن كادر سازمانی شركت ملی نفت بسیار قابل توجه است ، به طوری كه امروز این شركت كه قرار است با اصلاح ساختار اداری وزارت نفت به یك شركت هلدینگ تبدیل شود و شركت‌های دیگر همانند اكتشاف ملی گاز، پالایش و پخش و پتروشیمی را در زیرمجموعه خود قرار دهد، آیا توانسته است برای این شركت‌ها و نحوه اداره این ۲۳شركت چاره ای بیاندیشد، با توجه به اینكه نباید شركت‌های بالادستی به بخش‌خصوصی واگذار شوند.
در سال‌های گذشته با تاسیس صندوق بازنشستگی و رفاه كاركنان صنعت نفت تصمیم به خصوصی‌سازی بعضی از شركت‌های زیرمجموعه شركت ملی نفت گرفته شد. اما در عمل و درواقع این شركت‌ها خصوصی نشدند و تنها سهام آنها میان صندوق و شركت ملی نفت ایران تقسیم شد و از سویی دیگر، مدیریت دولتی همچنان بر این شركت‌ها وجود دارد. در نتیجه طی این سال‌ها نه تنها شاهد خصوصی‌سازی و یا واگذاری بعضی از شركت‌های قابل واگذاری به بخش‌خصوصی نبوده‌ایم، بلكه فقط یك بده بستان دولتی صورت گرفته است.
شركت‌های زیرمجموعه این صندوق شامل ۱۵شركت ریز و درشت است كه باز هم بعضی از این شركت‌ها چند شركت بزرگ دیگر را در زیرمجموعه خود دارند.
شركت تهران حریق، مجتمع تولیدات كشاورزی نانشیر، خدمات دریایی قشم، پژوهش صنعت نفت، شركت صنعت‌بان، شركت سهند نفت ایران، شركت صانفایر، شركت خدمات پشتیبان صبانفت، شركت شیمیایی شمال، لوله‌سازی اهواز، شركت دوار متحرك، شركت نفت سپاهان، شركت مهندسی و ساختمان صنایع نفت ایران با ۵شركت زیرمجموعه، شركت سرمایه صندوق و توربو كمپرسور نفت از شركت‌هایی هستند كه بخشی از سهام آنها به شركت ملی نفت و بخشی دیگر نیز به این صندوق تعلق دارد. در بخش پالایش و پخش هم‌اكنون ۹پالایشگاه فعال وجود دارند كه محصول دوران قبل از انقلاب اسلامی است. مدیریت هر كدام از این پالایشگاه‌ها در قالب یك شركت صورت می‌گیرد.
در حال حاضر شركت خط لوله و مخابرات نفت ایران، شركت ملی و مهندسی و ساختمان نفت ایران، شركت بازرگانی فرآورده‌های ویژه نفتی و شركت ملی پخش فرآورده‌های نفتی و شركت‌های پالایش نفت آبادان، بندرعباس، شازند اراك، كرمانشاه، اصفهان، لاوان، شیراز، تهران و تبریز از شركت‌های زیرمجموعه شركت پالایش و پخش فرآورده‌های نفتی ایران هستند.
شركت ملی گاز ایران نیز وضعی شبیه به شركت ملی پالایش و پخش دارد، به طوری كه واحدهای تولیدكننده گاز هر كدام به یك شركت تبدیل شده و به زیرمجموعه این شركت پیوستند. هم‌اكنون شركت‌های پالایش گاز فجر، پارسیان، بید بلند، شهید هاشمی‌نژاد، پارس جنوبی، شركت گاز سرخون و قشم، پالایش گاز ایلام، شركت مهندسی و توسعه گاز و نواحی گاز استان در زیر مجموعه این شركت می‌گنجد.
شركت ملی صنایع پتروشیمی نیز دارای دو دسته شركت وابسته و فرعی است. شركت‌های وابسته به شركت ملی صنایع پتروشیمی به شركت‌های سهامی پتروشیمی اصفهان، اراك، خارك، كرمانشاه، كارون، لاله و شركت سرمایه‌گذاری صنایع، پتروشیمی تقسیم می‌شوند.
شركت سرمایه‌گذاری صنایع پتروشیمی خود به دو دسته شركت فرعی (شركت پتروشیمی آبادان، شركت كربن ایران، دوده صنعتی پارس، رامپكو، تكین كو، شیمی بافت، پاساب، كیمیا غرب گستر، تعمیر و نگهداشت فارس، گاز لوله، پتروشیمی غدیر و شركت ارتباطات تامین) و وابسته (شركت پتروشیمی فارابی، شركت فرآورد قشم، پلی نار و شركت كارون تریدینگ) تقسیم می‌شود.
اما شركت‌های فرعی وابسته به شركت ملی پتروشیمی ایران شامل شركت‌های سهامی پتروشیمی ارومیه، شیراز، رازی، خراسان، برزویه، فجر، تندگویان،‌ اروند، دماوند، پارس، بوعلی سینا، امیركبیر، پویش، مارون، زاگرس، شركت سهامی پتروشیمی پردیس با شركت‌های (حمل‌ونقل جاده‌ای بازرگانی پتروشیمی شركت بازرسان فنی ایران، شركت بازرگانی پتروشیمی انگلستان، چین، شركت كالای پتروشیمی، شركت پایانه‌ها و مخازن پتروشیمی، شركت مهندسی و تامین قطعات مواد شیمیایی، شركت بازرگانی پتروشیمی سنگاپور، شركت بازرگانی اینتراكم و شركت امارات متحده عربی) مدیریت توسعه صنایع پتروشیمی، شركت سهامی پتروشیمی تبریز، شركت عملیات غیرصنعتی و خدمات، سازمان منطقه ویژه اقتصادی پارس است . طی این مراحل شش فاكتور حاكمیت- مالكیت- مدیریت، قوانین حاكم، روش تامین منابع مالی، شیوه نظارت، روش تخصیص منابع و عملكرد بنگاه‌ها دچار تحول می‌شوند.
براساس ابلاغیه اصل۴۴، بخش بالادستی صنعت نفت كه شامل شركت ملی نفت و شركت‌های تولیدكننده و بهره‌برداری نفت و گاز است، در دست دولت باقی خواهد ماند و بخش پایین دستی كه شامل پالایشگاه‌ها، پتروشیمی و بخشی از شركت‌های گاز استانی و پالایشگاه‌های گازی می‌باشد، براساس اصل۴۴ قانون اساسی به بخش خصوصی واگذار می‌شود.
مدل و نحوه انجام كار طراحی شده ولی به‌طور كلی اولویت با شركت‌هایی خواهد بود كه سودآوری بیشتری داشته و سابقه خصوصی‌سازی در آنها بیشتر باشد و پس از آن واحدهایی كه سودآور می‌شوند یا توانمندی واگذاری پیدا می‌كنند ، در دستور كار قرار می‌گیرد.
بر این اساس، بخش پتروشیمی پیش قراول واگذاری‌های صنعت نفت خواهد بود. دارایی‌ها و شركت‌های زیرمجموعه پتروشیمی نیز در قالب ۳۱ شركت صددرصد دولتی و ۳۰ شركت كه سهام شركت ملی صنایع پتروشیمی در آن زیر ۵۰درصد است، شمارش شده است. جهت واگذاری دو سناریو طرح شده است،‌ نخست آن كه كل مجموعه‌های سودده و طرح‌های اجرایی و خدماتی را با مكانیزم بورس قیمت‌گذاری كنیم كه ۴۰درصد از آن به سهام عدالت اختصاص می‌یابد. در این فرآیند كل صنعت پتروشیمی به یكباره وارد مكانیزم واگذاری می‌شود، مسیر كوتاه است و مزیت آن این است كه واحدهای زیان‌ده نیز همزمان با واحدهای سودده، قیمت‌گذاری و عرضه می‌شوند.
سناریوی دوم این است كه شركت‌های سودده با مكانیزم بورس فروخته شود، اما درباره شركت‌های زیان‌ده، فرآیند توانمندسازی طی خواهد شد و بعد در معرض واگذاری قرار می‌گیرد. سال ۸۶ نیز به عنوان سال واگذاری‌ها و آماده‌سازی تعیین شده است.

منبع: نشریه جهان انرژی

منبع : روزنامه دنیای اقتصاد