کاربردهای داروئی مرکبات

ارزش فارماکولوژیکی و داروئی گیاهان از حدود ۵۰۰۰ سال قبل برای نوع بشر شناخته شده بوده و بشر از آن در کارهای پزشکی، داروسازی و غیره استفاده می‌کرده است. یکی از این گیاهان جنس سیتروس است که از ۲۴۰۰ سال پیش در هند و چین و به‌خصوص در جنوب ویتنام مورد کشت و کار قرار گرفته است. در جریان جنگ‌های صلیبی این درختان از کشورهای ساحلی جنوب دریای مدیترانه به اروپا برده شد.
میوه مرکبات حاوی املاح و سرشار از انواع ویتامین‌ها است که دارای ارزش غذائی است.
از اسانس پوست مرکبات در صنایع آرایشی استفاده می‌شود. مرکبات به شیوه‌های مختلفی از جمله میوه تازه، عصاره، کمپوت، مربا و مارمالاد و به خصوص پودر میوه مصرفی می‌شود. اثرات درمانی ترکیبات موجود در مرکبات به اثبات رسیده است. محققان اثر ضدتوموری و ضدسرطانی فلانوئیدهای هیسپریدین و نارنجین را در سرطان سینه زنان نشان داده‌اند.
همچنین خواص ضدالتهابی، ضدآلرژی و ضدویروسی فلانوئیدهای مرکبات به اثبات رسیده است. گونه‌های مختلف مرکبات در مقیاس وسیع در ژاپن، ایتالیا، مراکش، چین، یونان، هند، آمریکا و آفریقا کشت می‌شوند.
● گیاه‌شناسی
سیتروس‌ها از خانواده Rutaceae بوده که خود دارای ۴ جنس است و سیتروس معروف‌ترین جنس آن به‌شمار می‌رود.
به‌طور کلی گیاهان درختی و یا درختچه‌ای دارای اسانس معطر با برگ‌های متناوب و گاهی متقابل و بدون گوشوارک می‌باشند. گل‌ها غالباً دوجنسی، منظم و دارای دیسک، کاسبرگ‌ها ۵-۴ عدد و در ابتدا به‌هم متصل و گلبرگ‌ها ۵-۴ عدد آزاد هستند. تخمدان زیرین دارای ۵ برچه به‌هم پیوسته و دارای ۵-۴ خانه است. میوه از نوع سته است.
● انواع مرکبات
۱) پرتقال: به‌طور کلی پرتقال‌ها براساس خصوصیات ظاهری ترکیبات شیمیائی و نوع استفاده به چهار گروه پرتقال‌های عمودی یا گرد، ناول، پرتقال‌های خونی و پرتقال‌های بدون اسید تقسیم می‌شوند. پرتقال‌ها به سه گروه زودرس، میان‌رس، دیررس، تقسیم می‌شوند. از مهمترین پرتقال‌های معمولی می‌توان به هاملین، والنسیا، نیتال، پرا و شموطی را نام برد. پرتقال‌های محلی نیز از این دسته هستند.
۲) نارنگی‌ها:
واژه ماندری در بیشتر مناطق ژاپن، چین، اسپانیا و ایتالیا مورد استفاده قرار می‌گیرد. اصطلاح تانجرین در اکثر نواحی آمریکا استفاده می‌شود. نارنگی‌ها به گروه نارگی انشو، معمولی و نارنگی مدیترانه‌ای ویلولیف و نارنگ‌های دورگه مصنوعی مثل تانجلو، اورلاندرو و مینولا تانجلو تقسیم می‌شود.
۳) گریپ فروت
احتمالاً یک گونه حقیقی است و هیبریدی از پرتقال و پوملو است. گریپ فروت مارش دارای گوشت سفید و بذر است. از خصوصیات این رقم، درختان بزرگ با تاج قوی و فشرده، اندازه میوه متوسط شکل آن گرد و پوست آن لیموئی‌رنگ است.
ارقام گریپ‌فروت قرمز در اثر موتاسیون، از گریپ فروت‌های گوشت‌ سفید به‌دست آمده‌‌اند. ارقام گریپ‌فروت قرمز از دو رقم گوشت سفید والترو مارش به‌دست آمده است.
تحقیقات اخیر روی توانائی‌های زیست‌شناختی یا ترکیبات یافت‌شده در سیتروس‌ها مثل فلانوئیدها، کاروتنوئیدها و لیمونوئیدها متمرکز شده است، به‌خصوص روی خاصیت ضدسرطانی و ضدبیماری سیتروس، فلانوئیدهای سیتروس دارای خاصیت ضدسرطانی، آنتی‌اکسیدانی، ضدالتهابی و کاهندگی کلسترول خون هستند.
کاروتنوئیدهای اصلی و مهم موجود در گریپ‌فروت‌های صورتی لیکوین و کاروتن هستند که در کاهش اندازه پروستات و سرطان سینه مؤثر هستند. تحقیقاتی که بر روی حیوانات انجام شد نشان داد که لیمونوئیدها از گسترش سرطان سینه در حیوانات جلوگیری کرده‌اند و همچنین در کاهش تعداد سلول‌های سرطانی و کاهش کلسترول مؤثر هستند. همچنین پیشنهاد شده است که اگر لیمونوئیدها خورده شوند (بلعیده شوند) چون در روده بزرگ جذب نمی‌شوند به‌راحتی در سرتاسر بدن پخش می‌گردند. لیمونوئید به درجه حرارت زیاد مقاوم است. این ماده به مقدار زیاد از ملاس سیتروس، بذر و سایر قسمت‌های گیاه موجود است و می‌توان آن را جدا کرد و می‌تواند یک منبع مهم از ترکیب به‌شمار آید.
البته مقدار این مواد به عواملی مثل زمان برداشت، نوع رقم و بافت گیاه بستگی دارد. از این ترکیب در نان، آدامس، آب‌میوه و کیک استفاده می‌شود. لیمونوئیدها به‌طور عمده در برگ‌ها ساخته شده و به بذر و میوه منتقل می‌شوند. بیشترین غلظت این ماده در برگ‌ها در نخستین مراحل رشدی آنها و در میوه‌ها هم در مراحل نخست رشدی ولی در بذرها و میوه‌های رسیده و بالغ یافت می‌شود. بیشترین غلظت لیمونوئیدها هنگام رشد و بلوغ برگ‌ها و میوه‌ها بوده اما پس از بلوغ به گذشت زمان این مقدار کاهش می‌یابد.
بذر گریپ فروت نسبت به بذر لیمو و پرتقال دارای غلظت بیشتری از لیمونوئیدها است. همچنین واریته گریپ‌فروت سفید که Duncan نامیده می‌شود نسبت به گریپ فروت قرمز و صورتی دارای ارزش داروئی بیشتری است که صرفاً به‌دلیل درصد بیشتر لیمونوئید گلیکوزید در آن است. نکته قابل توجه اینکه غلظت این ۳ ترکیب در زمان برداشت در واریته‌های مختلف گریپ‌فروت متغیر است. به‌عنوان مثال واریته‌های قرمز و صورتی نسبت به واریته‌های سفید دارای غلظت بیشتری در اول فصل است.
در یک گزارش بیشترین مقدار فلانوئید در گریپ فروت تامپسون گزارش گردید. اگر استفاده داروئی از این ترکیبات بیشتر شود و گسترش یابد تولیدکنندگان و باغ‌داران باید به‌منظور افزایش تولید این ترکیبات در واحد سطح از روش‌های مدیریت بهتر و نوین استفاده نمایند.

رضا محمدی دانشجوی