اصفهان؛ موزه‌ زندگی

تمام شهر اصفهان روی نقشه، دو وجب بیشتر نیست، اما همین دو وجب نیز جاه و جبروتی دارد كه این دیار را به نصف جهان مشهور كرده است.
طبق برآوردهای اعلام شده از سوی سازمان‌ها و نهادهای حامی میراث فرهنگی، در شهر اصفهان بیش از ۲ هزار و ۴۰۰ نقطه دیدنی وجود دارد كه بافت‌ها و خانه‌های تاریخی، مساجد قدیمی، پل‌های تخریب شده، سقاخانه‌ها و بسیاری دیگر از جاهایی را می‌توان یافت كه ارزش دیدن و شنیدن را دارد. با این وجود مهم‌ترین آثار اصفهان را می‌توان به مساجد، پل‌ها، بازارها، كاخ ها، ابنیه دینی غیر مسلمان و موزه های قدیمی تقسیم بندی كرد.
▪ مساجد
اصفهان به لحاظ تاریخ پر از ایمان و زندگی مذهبی مردم، از مساجد و ابنیه تاریخی بیشتری به نسبت شهرها و استان های دیگر برخوردار است. بر اساس اعلام كارشناسان میراث فرهنگی، در شهر اصفهان بیش از ۷۳۰ مسجد تاریخی كه به نوعی جزء آثار تاریخی به شمار می‌آیند، وجود دارد كه از مهم‌ترین آنها می‌توان به مسجد سید، مسجد امام، مسجد شیخ لطف الله، مسجد حكیم و مسجد جامع اشاره كرد.
میدان امام خمینی (ره) یكی از معروف‌ترین و در عین حال دیدنی‌ترین مساجد اصفهان است. در جبهه جنوبی میدان نقش جهان (میدان امام) این مسجد به عنوان یكی از زیباترین مساجد جهان اسلام قرار دارد كه به دستور شاه عباس اول، توسط استاد علی اكبر اصفهانی احداث شده است. در مرحله اول سردرب اصلی و جلوخان ورودی با دو مناره خارجی مسجد ساخته می‌شود. درب مسجد با ورق‌های نقره و طلا تزئین شده و مربوط به دوره شاه صفی، جانشین شاه عباس اول است.
در داخل مسجد یك حیاط اصلی و مركزی، با چهار ایوان و دو حیاط فرعی جانبی قرار دارد. گنبد خانه جنوبی به صورت دو پوش اجرا شده و فضای بین این دوگنبد حدود ۱۲ متر ارتفاع دارد. ارتفاع گنبد خارجی از كف مسجد ۵۰ متر است. كتیبه‌های مسجد، توسط خطاطان و خوشنویسان معروف دوران صفویه مانند علیرضا عباسی، عبدالباقی تبریزی، محمدصالح اصفهانی و محمدرضا امامی مزین شده است. تمام سطوح جرزها و دیوارها و گنبد و مناره ها و طاق نماهای داخلی و خارجی مسجد از كاشیهای هفت رنگ و مرعق پوشیده شده است. نقوش این كاشیكاری ها (گل و بوته ها) نیز به صورت مجرد و رمزی ظاهر می‌شود.
مسجد شیخ لطف الله نیز فاصله چندانی با مسجد امام ندارد. در ضلع شرقی میدان امام (نقش جهان) مسجد شیخ لطف الله قرار دارد كه در زمان شاه عباس اول صفوی، هنگام احداث میدان و همراه با بناهای اطراف آن به منظور محل عبادت و حوزه تدریس مرحوم شیخ لطف الله، كه از علما و روحانیون بزرگ جبل عامل در لبنان بوده، ساخته شده است. ساختمان مسجد در سال ۱۰۱۱ هـ .ق آغاز و در سال ۱۰۲۸ به پایان رسیده است.
این مسجد دارای یك شبستان زیرزمینی است كه كف گنبدخانه را از سطح زمین بالاتر قرار می‌دهد. به خاطر استفاده‌های خاص علمی و مذهبی از این مسجد، نیازی به احداث حیاط و مناره نبوده است. گنبد روی هشت طاق جناغی قرار گرفته و لبه این طاق ها با كاشی های پیچ به رنگ فیروزه، تزئین یافته است.
سطوح داخلی به ویژه محراب مسحد شیخ لطف اله از شاه كارهای بی نظیر هنر كاشیكاری هفت رنگ و معرق محسوب می‌شود. در محراب دو كتیبه وجود دارد كه عبارت ذیل بر آنها نوشته شده است: عمل فقیرحقیر محتاج به رحمه خدا محمد رضا بن استاد حسین بنا اصفهانی.
این نوشته مبین آن است كه استادان و هنرمندان و سازندگان بناهای آن زمان در مقابل قدرت جان آفرین سر تسلیم فرود آورده و هرگز نخوت و تكبر به وجودشان راه نیافته است.
مسجد جامع اصفهان معروف‌ترین و قدیمی‌ترین مسجد اصفهان محسوب می‌شود. این مسجد در گوشه شمال غربی میدان قدیم احداث شده است. بنا بر اسناد و مدارك موجود، مسجد اولیه دركنار روستای قدیمی یاوان و احتمالاًُ روی یك بنای مربوط به قبل از اسلام ساخته شده است.
از دیگر مشخصه های مسجد جامع، تاثیر پذیرفتن از شرایط زمانی و اجتماعی دوران احداث خود است. چرا كه شهر اصفهان در سال ۲۴ هجری، دین مبین اسلام را می پذیرد و اولین مسجد رادر محل فعلی با ابعادی محدودتر در سال ۱۵۶ هجری بنا می كند.
در قرن سوم هجری به علت گسترش شهر و ازدیاد جمعیت، مسجد وسیع‌تری روی مسجد اولیه پایه ریزی می‌شود. عمده‌ترین سبك معماری به كار رفته در مسجد مربوط به دوره سلجوقی و به شیوه رازی است. در این شیوه كاربرد آجر و ایجاد نماهای آجری با طرح های گره در حد اعلاء مهارت و زیبائی در نمای داخلی و خارجی گنبدهای خاكی و نظام الملك ظاهر گشته است. گچ بری محراب اولجایتو، تزئینات كاشیكاری و خطوط بنائی و مقرنس سازی های مختلف ایوان ها همراه با كتیبه‌های خط كوفی و ثلث، كوشش و علاقه هنرمندان اصفهانی در بنای این مسجد را نشان می‌دهد.
مسجد جامع اصفهان را می‌توان به حق دایره المعارف معماری و از یادگارهای با ارزش تاریخی، فرهنگی و هنری شهر اصفهان محسوب كرد و به خاطر همین ارزش‌های نهفته اش، حفاظت و مراقبت از آن، از جمله وظائف دینی، ملی و فرهنگی همگان تلقی می‌شود.
مسجد حكیم اصفهان یكی از مساجد بسیار نفیس چهار ایوانه است كه در فاصله سال های ۱۰۵۱ تا ۱۰۷۳ هـ . ق مقارن با سلطنت شاه صفی و شاه عباس دوم به همت طبیب حكیم محمد داوودخان ملقب به تقرب خان روی ویرانه های مسجد جامع جور جیراز بناهای قرن چهارم هجری ساخته شده است. براساس كتیبه‌های موجود، معمار این بنا محمدعلی بن ستاد علی بیك اصفهانی است. آنچه مسجد حكیم را در میان مساجد بسیار نفیس دوران صفویه قرار می‌دهد، ارزش‌های خاص معماری و كتیبه‌های متعدد آن محسوب می‌شود كه به دست استاد محمدرضا امامی، خوشنویس نامدار عصر صفویه تحریر شده است. از دیگر قسمت های دیدنی این بنا می‌توان به محراب بسیار زیبایی كه با مقرنس ها و كتیبه‌های مزین به خط ثلث بر زمینه لاجوردی اشاره كرد.
یكی دیگر از مساجد اصفهان، مسجد سید نام دارد. مسجد سید بزرگترین و مشهورترین مسجد اصفهان از قرن سیزدهم هجری است كه به دستور حجت الاسلام حاج سیدباقر شفتی از علمای بزرگ امامیه كه در دوره سلطنت محمدشاه قاجار می زیسته بنا شده است. در تزئینات این مسجد، كاشیكاری با طرح گلدان و منظره هائی نمایش داده شده است كه در این میان رنگ قرمز روشن نقش عمده ای دارد و این همان رنگی است كه در مساجد دیگر دوره قاجار مانند مسجد رحیم خان و مسجد ركن الملك نیز مشاهده می‌شود.
آرامگاه سید حجه الاسلام كه بسیار مجلل و باشكوه بنا شده است، در گوشه شمال شرقی صحن مسجد قرار دارد. در این مسجد تاریخ های متعددی از سال ۱۲۵۵ تا۱۳۱۱ هجری دیده می‌شود كه كتیبه‌های آن به خط محمدباقر شریف شیرازی است. تزئینات داخل گنبد آرامگاه، از نوع تزئینات گچبری، آئینه كاری و طلاكاری است كه به همراه ضریح نقره و طلاكوب آن با خطوط بسیار زیبا از قسمت های تماشائی این مسجد به حساب می‌آید.
▪ كاخ‌های اصفهان
اصفهان شهر كاخ‌ها نامیده می‌شود. كاخ‌های متعددی از تاریخ پر شكوه این شهر بر جای مانده است.
معروف‌ترین كاخ شهر اصفهان، كاخ چهلستون محسوب می‌شود. عمارت چهلستون در اوایل قرن ۱۱ هـ . ق در میان باغ و مجموعه بناها و كاخ‌های محوطه دولتخانه صفوی ساخته شده است. این عمارت عمدتاً به منظور پذیرائی رسمی از میهمانان و سفرای خارجی، طی سه مرحله و طبق یك طرح واحد احداث شده است. در مرحله اول ساخت تالار اصلی و بزرگ مد نظر قرار گرفت و در مرحله دوم نیز ایوان آئینه و اتاق‌های طرفین آن ساخته شد.
مرحله سوم هم ساخت ایوان ستون دار مشتمل بر هجده عدد ستون و سقف چوبی، ساخته شده است. نام چهلستون به نشانه كثرت ستون ها و انعكاس تصویر بیست ستون در آب استخر روی این بنا گذاشته شده است.
نقاشی‌های دیواری چهلستون زیر نظر هنرمند نامدار عصر صفوی، رضا عباسی با خصلت بزرگ نمائی به شیوه مینیاتورهای ایرانی انجام گرفته است. چهار تابلو بزرگ داخل سالن، صحنه هایی از میدان های جنگ و مجالس پذیرائی پادشاهان صفوی را نشان می‌دهد. دو تابلو بزرگ میانی از الحاقات بعدی با در برگیری موضوعات مشابه است كه صادق نقاش باشی (هنرمند دوره قاجار) ترسیم آنها را به پایان برده است. با این وجود متأسفانه بسیاری از نقاشی‌های دوره صفوی در زمان حكومت ظل السلطان، تخریب شد. از اشعار دلپذیر نجیب كاشانی كه به خط محمد صالح اصفهانی بر پیشانی ایوان ستون دار مرقوم شده، چنین استدلال می‌شود كه این عمارت بی نظیر، در اوایل قرن ۱۲ هـ . ق دچار آتش سوزی شده و پس از آن در زمان شاه سلطان حسین صفوی تعمیر شده است.
عمارت عالی قاپو یكی دیگر از كاخ‌های معروف شهر اصفهان لقب گرفته است. این كاخ در قرن یازدهم هجری در شش طبقه احداث شد كه هر طبقه نیز تزئینات هنری خاصی را به نمایش می‌گذارد. از قسمت های مهم این كاخ نیز می‌توان ایوان طبقه سوم، حوض مسی در میان این ایوان و تالار پذیرائی همین طبقه كه با زیباترین نوع نقاشی و گچ بری تزئین شده است را نام برد. تالار موسیقی طبقه ششم و تزئینات گچبری بی نظیر آن و اغلب كارهای هنری به وسیله رضا عباسی هنرمند مشهور آن دوران انجام شده است. كاخ عالی قاپو هم اكنون در حال مرمت است و تا دو سال آینده مرمت آن به پایان می رسد.
كاخ هشت بهشت نیز به عنوان یكی دیگر از كاخ های اصفهان در میان باغ بلبل، درون مجموعه دولتخانه دوره صفوی در زمان حكومت شاه سلیمان (نیمه دوم قرن ۱۱ هجری قمری) ساخته شده است. موقعیت ممتاز باغ و عمارت هشت بهشت به گونه‌ای بوده كه ورودی های باغ از كلیه اضلاع آن انجام می گرفته است. در جنوب باغ هشت بهشت در زمان شاه سلطان حسین، مجموعه مدرسه و كاروان سرا و بازارچه احداث شده است.
نام هشت بهشت عمدتاً در اصطلاح زمان خود، به معنای هشتی یا ورودی بهشت بوده و روی این عمارت قرار گرفته است. عمارت هشت بهشت در دو طبقه و روی یك كرسی با ازاره سنگی ساخته شده و تركیب احجام و فضاهای معماری به گونه‌ای ماهرانه و متناسب انجام گرفته است. در وسط ساختمان، فضای اصلی و مركزی قرار دارد كه در پلان شكل هشت ضلعی را نشان می‌دهد. ارتباط دو طبقه از طریق دو دستگاه راه پله انجام می گیرد كلیه سطوح ایوان های هشتی مركزی، اتاق‌ها و راهروها، با سبك‌های متنوعی تزیئن شده است. از جمله خصوصیات منحصر به فرد این عمارت نیز می‌توان به حوض مروارید و آبشار ایوان جنوبی كه آب آن از حوض فوقانی تأمین می‌شده، نام برد.▪ پل‌ها
اصفهان به دلیل اینكه رودخانه‌ای وسیع و همیشه زنده به نام زاینده رود از میان آن می‌گذرد، پل‌های زیادی را به نظاره نشسته است. از مهم‌ترین این پل‌ها می‌توان به سی و سه پل و پل خواجو اشاره كرد.
سی و سه پل معروف‌ترین پل اصفهان است. زمانی كه اصفهان به عنوان مركز حكومت دولت صفویه انتخاب شد، گسترش شهر به طرف جنوب در دستور كار قرار گرفت. عنصر مهم شهرسازی در این طرح نیز، محور چهار باغ بود كه از دروازه دولت (میدان امام حسین كنونی) به سوی جنوب احداث شد و حدود شش كیلومتر طول داشت. این خیابان الزاماً از رودخانه عبور می كند و به این جهت معماران آن زمان، پل الله وردی خان را كه به سی و سه پل معروف شده است روی زاینده رود و منطبق بر محور چهارباغ ایجاد می كنند.
زمان احداث این پل كه درمیان سال های ۱۰۰۸ تا۱۰۱۱ هجری قمری بوده و طول آن ۳۰۰ متر و عرض آن ۱۴ متر برآورد شده است، از معماری بسیار زیبا و متناسب برخوردار است و نظم طولانی دهانه های آن، ابهت و وقار خاصی در آن به نمایش گذارده است. در طرفین سطح فوقانی، دو راهروی سرپوشیده ساخته شده كه هم در زمستان و هم در تابستان سرپناه مطمئنی برای عابرین محسوب می‌شود. پل الله وردی خان را می‌توان نتیجه مطلوب تركیب فنون در مهندسی با هنر معماری محسوب كرد.
در قسمت شرق رودخانه زاینده رود نیز پل خواجو از آثار دوره صفویه در سال ۱۰۶۰ هجری، مصادف با زندگی شاه عباس دوم احداث شده است. این پل در طراحی قدیم برای چندین منظور در نظر گرفته شده است. قسمت فوقانی برای حركت سریع و عبور كالسكه ها و چهارپایان بوده در حالی كه بخش تحتانی عمدتاً برای حركت آرام و توقف و تأمل عابرین پیاده در نظر گرفته شده است. قسمت زیرین تماماً از سنگ و ملات ساروج ساخته شده و دهانه های عبور آب به صورت بند با تخته های قطور چوبی قابل كنترل بوده و با بستن كامل دهانه‌ها سطح آب در قسمت غربی پل بالا آمده و دریاچه كوچكی را به وجود می‌آورد. در سمت شرقی، پلكان‌های سنگی انسان را تا حد تماس با آب به پائین هدایت می‌كند. ضمن اینكه این پلكان ها خود محلی برای نشستن و لذت بردن از مناظر طبیعی نیز به حساب می‌آید. در قسمت مركزی پل، عمارت بیگلربیگی در طبقه فوقانی و در دو طرف راهروی پل برای پذیرائی و تشریفات رسمی ساخته شده است كه اطاق های آن در دوره های مختلف با نقوش رنگ طلائی مورد تزئین قرار گرفته است.
▪ بهترین آثار تاریخی جهان
میدان نقش جهان اصفهان، یكی از زیباترین میدان های جهان به طول حدود ۵۱۲ متر و عرض ۱۶۰ متر است كه در اطراف آن اطاق هائی در دو طبقه با یك اندازه و شكل احداث شده است. چهار اثر تاریخی بی نظیر در اطراف این میدان قرار دارد. عمارت عالی قاپو، مسجد امام، مسجد شیخ لطف الله و سر در بازار قیصریه این ۴ اثر تاریخی بی نظیر را تشكیل می دهند. در وسط میدان اصلی، زمین و دو دروازه سنگی چوگان قرار داشته است. نكته مشخص اینكه شاه عباس صفوی از ایوان طبقه سوم كاخ عالی قاپو به تماشای مسابقات چوگان می پرداخته و دستوراتی را صادر می كرده است. میدان امام امروزی یكی از مراكز خرید صنایع دستی و همچنین محل برگزاری بسیاری از مراسم ملی و مذهبی در این شهر محسوب می‌شود به طوری كه در هر هفته نماز پرشكوه جمعه در این میدان برگزار می‌شود.
یكی از زیباترین بناهای میدان نقش جهان سردر بازار قیصریه است. سردر قیصریه در شمال این میدان ساخته شده است. این سردر، یكی از زیباترین نقاشی‌های مربوط به دوران صفویه را به نمایش می‌گذارد. از این سردر، وارد یكی از زیباترین بازارهای جهان می شویم. این بازار در دوران صفویه مركز فروش كالاهای گران قیمت بوده و نمایندگان تجار خارجی در این مكان دارای حجره هائی بوده اند. بازار اصفهان یكی از بزرگترین بازارهای ایران است كه از قسمت های مختلف تشكیل می‌شود و در هرقسمت كالاهای خاصی را به فروش می رسانند. برای مثال قسمت صنایع دستی، طلا و نقره، قالی، كفش و غیره هر كدام سرا و بازار مخصوص به خود را دارد. گستردگی این بازار به اندازه ای است كه بازدید از همه قسمت های ساعت ها به طول می انجامد.
كلیسا و موزه وانك نیز از دیدنی‌ترین ابنیه تاریخی اصفهان محسوب می‌شود. در قرن یازدهم هجری، تعدادی از ارامنه ساكن در ارمنستان فعلی به اصفهان منتقل شده و در دهكده ای در جنوب غرب اصفهان ساكن شدند. نام آن دهكده را جلفا گذاشتند. پادشاهان صفوی براساس فرامینی كه صادر كردند، آزادی های مذهبی را برای آنها تضمین كردند و این اقلیت از ارامنه را مورد حمایت قراردادند.
در بین ساكنان جلفا، تجار و افرادی كه دانش فنی آن دوران را دارا بودند نیز وجود داشتند. با كمك و مساعدت تجار ارمنی چند كلیسا از جمله كلیسای وانك احداث گردید. اكنون جلفا بخشی از شهر اصفهان محسوب می‌شود. كلیسای وانك یكی از زیباترین كلیساهای ایران است كه دارای آمیخته ای از معماری ایرانی و اروپائی است. داخل كلیسا تزئینات هنری از جمله گچبری، نقاشی و طلاكاری وجود دارد. در كنار كلیسا، موزه با ارزشی وجود دارد كه در آن تابلوهای نفیس نقاشی، كتب خطی و سایر اشیا نفیس هنری دیده می‌شود.
كوه آتشگاه نیز اثری متعلق به دوران كهن و باستانی اصفهان است. این كوه در ۷ كیلومتری غرب اصفهان و در مسیر منارجنبان قرار دارد. ارتفاع این كوه حدود ۱۶۸۰ متر از سطح دریا است. در زمان ساسانیان یك آتشكده در بالای این كوه احداث شده كه ساختمان آن از خشت های بسیار بزرگ و ضخیم ساخته شده است. جایگاه و محل روشن نگه داشتن آتش هنوز در بین خرابه‌های بالای كوه دیده می‌شود. این بنا یكی از معدود بناهای مربوط به دوران قبل از اسلام است. آتش این آتشكده تا سه دهه گذشته نیز روشن بود و پس از آن به دلایل نامعلومی برای همیشه خاموش شد.
منارجنبان نیز یكی از آثار تاریخی مشهور ایران است كه در ۵ كیلومتری غرب اصفهان در جاده اصفهان به نجف آباد و در نزدیكی كوه اتشگاه قرار دارد. ساختمان دارای یك ایوان و دو مناره است. آرامگاه عبدالله این محمد ابن محمود یكی ازچهره های شاخص قرن ۸ هجری در این بنا قرار دارد. بنا به شواهد موجود، احداث این بنا همزمان با دوران حكومت ایلخانیان مغول به اتمام رسیده است. این بنا از نقطه نظر معماری، دارای ارزش فراوانی است. یكی از ویژگی های این بنا این است كه اگر یكی از مناره‌ها تكان داده شود، مناره دوم و تمام ساختمان تكان و حركت بسیار محسوس دارد. ارتفاع ایوان از سطح زمین ۱۰ متر و ارتفاع مناره ها ۵/۱۷ متر برآورد شده است. مسئله بسیار مهم این است كه این بنا را برای تكان دادن نساخته اند وتكان دادن زیاد آن موجب ویرانی بنا می‌شود.
یكی دیگر از اماكن دیدنی اصفهان، موزه هنرهای تزئینی است. گنجینه (موزه) هنرهای تزئینی ایران در عمارت تاریخی ركیب خانه قرار دارد كه در اوایل قرن ۱۱ هـ . ق مقارن با سلطنت شاه عباس اول در میان مجموعه بناهای دولتخانه صفوی احداث و به عنوان محل نگهداری لوازم سواركاری و یراق آلات مركب سلطنتی مورد استفاده قرار گرفت. این عمارت در دوره قاجار، اندرونی ظل السلطان حاكم اصفهان بوده و در دوره پهلوی نیز به عنوان اداره و ثبت احوال مورد استفاده قرار گرفته است. این گنجینه مشتمل بر بخش های مختلف خوشنویسی از قبیل آثار خطی و كتابت، جلد سازی و نگارگری و آثار لاكی، بافته ها و رودوزی های سنتی، فلزكاری، آثار چوبی، سفال و آبگینه است كه یادگارهای نفیس و ارزشمندی از دوره صفوی و قاجاریه را در بر می گیرد.
▪ خاتمه
آثار تاریخی معرفی شده در اینجا، همه آثار تاریخی شهر اصفهان محسوب نمی‌شود. اصفهان بیش از ۲ هزار و ۴۰۰ نقطه دیدنی دارد كه تنها این تعداد از آثار معروف تر از بقیه تلقی می شوند. نكته مشخص اینكه در هر یك از كوچه پس كوچه های محلات قدیم اصفهان كه قدم بزنیم، تك تك خانه‌ها، مساجد، كوچه ها، كوشك ها و درب ها از آثار تاریخی این شهر به حساب می‌آیند. به واقع اصفهان موزه تمام نمای تاریخ تمدن اسلام در ایران است.

گزارشگر: سعید ابوالقاسمی

منبع : خبرگزاری فارس