بازاری به اسم نمایشگاه

ازدحام، همهمه، ترافیک، سردرگمی، بی برنامگی، عجله، جنجال، قهر، تحریم، دقیقه نود. اینها تصاویری است که در این سال ها با شنیدن نام نمایشگاه کتاب تهران جلوی چشم می آید. نمایشگاه کتاب تهران به معجونی می ماند گوارا در هوای گرم مردادماه. ایستاده باشی در سایه یی و بخواهی در آن شلوغی ها لیوانی را سر بکشی. چشیدنش برای هرکسی بی لذت نیست. ولی می توان اخم های آنی و چین های روی پیشانی را هم بر صورت مشتریان دید. باید کف ها را فوت کرد، آنها را هل داد و جرعه یی فرو داد.
نمایشگاه کتاب تهران حالا دیگر بیست ساله شده. این نمایشگاه سال ۶۶ به صورت بیمارگونه یی به دنیا آمد. در اولین دوره آن تنها ۲۰۰ ناشر داخلی در کنار ناشران ۱۹ کشور شرکت داشتند. عمده ناشران خارجی از انگلیس آمده بودند و امریکا. حالا بعد از ۲۰ سال این آمار و ارقام عوض شده. در بعضی قسمت ها حتی ۳ رقمی شده، حاشیه پیدا کرده و بخش های جنبی به آن اضافه شده است. از قرار آمارهای اعلام شده ۷۰۴ ناشر خارجی از ۶۶ کشور حاضر شده اند در تهران غرفه بزنند. با این حال در مقایسه با نمایشگاه های بین المللی دیگر کتاب در سراسر دنیا چندان کارایی ها، تاثیرها، آمد و شدها، رویدادهای چشمگیر و به یادماندنی ندارد. شاید با حذف صفت بین المللی از روی این نمایشگاه عریض و طویل بتوان بهتر به آن نگاه کرد. شاید اگر آن را نمایشگاه ملی کتاب بنامیم با آنچه تاکنون بر سر آن آمده و از آن بیرون آمده سازگارتر باشد. شاید اگر نامی مثل فروشگاه بین المللی کتابفروشان یا نام هایی از این دست بر آن بگذاریم به آنچه تا حالا از آن دیده ایم نزدیک تر باشد. کافی است این نمایشگاه را با دیگر نمایشگاه های کتاب مقایسه کنیم. البته منظورم به هیچ وجه مقایسه آن با نمایشگاه های کتاب فرانکفورت، لندن، امریکا، بلونیا، سن پترزبورگ، ورشو، گوتنبرگ و پاریس نیست. بد نیست نمایشگاه کتاب تهران را با نمایشگاه های کشورهای منطقه خودمان مقایسه کنیم که قرار است تا هفده هجده سال دیگر آنها را انگشت به دهان بگذاریم. خیلی از کشورهای منطقه حالا دیگر نمایشگاه بین المللی کتاب دارند. خیلی از آنها هم چندین سال زودتر از ما شروع کرده اند. لبنان فروردین امسال پنجاهمین نمایشگاه بین المللی کتاب بیروت را برگزار کرد. ترکیه هم امسال بیست و ششمین نمایشگاه بین المللی کتابش را برپا می کند. اما کشور امارات متحده عربی با جمعیتی حدود ۲ میلیون و ۵۰۰ هزار نفر دو نمایشگاه بین المللی کتاب دارد. یکی بهاره است و دیگری پاییزه. فروردین امسال هفدهمین دوره نمایشگاه بین المللی کتاب ابوظبی برگزار شد و آذرماه هم بیست و ششمین نمایشگاه جهانی کتاب شارجه برگزار می شود. نمایشگاه بین المللی کتاب هنگ کنگ هم امسال هفدهمین دوره اش را راه می اندازد. اما شاید بشود گفت پیش هندی ها در این زمینه کمی روسفیدتر هستیم. هند جزء یکی از ده کشور بزرگ دنیا در حوزه نشر کتاب است. بعد از امریکا و انگلیس بیشترین عنوان های کتب انگلیسی را منتشر می کند. با این حال تاکنون فقط چهار دوره نمایشگاه بین المللی کتاب در بمبئی برگزار کرده است.
یکی از ویژگی های روشن نمایشگاه کتاب تهران تعداد بالای بازدیدکنندگان آن است. در این چند سال سخن از بازدید روزانه ۳۰۰ هزار نفر به میان آمده. این تعداد بازدید هرچند در مقایسه با نمایشگاه های بین المللی کتاب کشورهای دیگر چشمگیر است اما تاثیر چندانی در افزایش سرانه مطالعه، تیراژ کتاب و رونق چاپ و نشر نداشته است. به یک وزش خنک زودگذر می ماند که ناشران دمق ایرانی را سر دماغ می آورد و تمام سال را در انتظار چنین استقبال و وزشی به سر می برند. البته حضور این تعداد بالای بازدیدکننده از یک نمایشگاه بین المللی را نباید علاقه و کنجکاوی صرف آنها تلقی کرد. بازدیدکننده یی که یک روز از ساعت نخست شروع به کار نمایشگاه تا ساعات آخر آن روز از این سالن به آن سالن می رود و دست آخر با یک جلد کتاب از مجموعه یی به آن بزرگی خارج می شود مشتری دلچسبی برای آن ناشر پرتوقع به حساب نمی آید. اصولاً به خاطر توزیع نامناسب کتاب در سطح کشور و شهرهای بزرگ از یک سو و رشد کمی سطوح تحصیلات آموزشی و دانشگاهی از سوی دیگر خیلی از بازدیدکنندگان، نمایشگاه کتاب تهران را فرصت مناسبی برای یافتن کتاب های نایاب و کمیاب می دانند. البته عامل تخفیف را نیز در جذب این تعداد مشتری دست به جیب نباید فراموش کرد. با این حال شاید بشود گفت همان بلایی که در چند سال اخیر بر سر بازار تهران آمد بر سر نمایشگاه کتاب تهران نیز آمد. بازار تهران که جایی برای فروش اجناس به صورت عمده بود تبدیل شد به یک فروشگاه بزرگ خرده فروشی. روزانه هزار هزار آدم برای خرید مثلاً یکی دو متر پارچه بازار تهران را از سرتا ته گز می کنند. باید حساب کرد که اگر مسوولان برگزاری این رویداد هنری برای ورودیه هر نفر نرخی تعیین کنند آیا باز هم شاهد این مقدار بازدیدکننده هستیم. بدون شک اگر شبکه توزیع کتاب و اطلاع رسانی از کتاب های چاپ شده، در طول سال دقیق و کارآمد باشد حجم قابل توجهی از این ازدحام کاذب کم می شود. هرچند کمتر علاقه مند جدی کتاب هست که بعد از گشت و گذار در این نمایشگاه دست پر برگردد و لیست از قبل نوشته اش را کامل تهیه کرده باشد. اصلاً خیلی از کتاب ها اجازه ورود به نمایشگاه را ندارند. نمایشگاه کتاب بیروت که امسال پنجاهمین دوره اش را پشت سر گذاشت یک امتیاز ویژه دارد و آن این است که تمام کتاب های ممنوعه یی را که در طول سال نمی توان پشت ویترین ها به نمایش گذاشت عرضه می کند. با این حال نمایشگاه کتاب هنگ کنگ در آخرین دوره برگزاری اش در سال ۲۰۰۶ بعد از هفت روز کاری حدود ۶۸۷ هزار نفر بازدیدکننده داشته است. نمایشگاه کتاب استانبول هم در آخرین دوره برگزاری اش با هشت روز کاری حدود ۳۲۰ هزار نفر را جذب کرده است.
مساله دیگر در نمایشگاه های بین المللی کتاب جوایز و میهمانان ویژه است. بسیاری از نمایشگاه های کتاب در روزهای نخست یا پایانی هر دوره خود علاوه بر تقدیر و تجلیل از ناشران، نویسنده برتر یا کتاب برتر سال را هم معرفی می کنند. ترکیه تاکنون هر سال در نمایشگاه بین المللی کتاب استانبول به بسیاری از نویسندگان و شاعران ترک زبان جایزه ادبی داده است. حسن این جوایز البته اگر در انتخاب آنها تعصب و غرض صورت نگیرد این است که می توانند کانالی باشند برای ترویج ادبیات معاصر آن زبان و کشور. یاشار کمال و اورهان پاموک، نویسندگان ترک، از طریق همین جوایز نمایشگاه های کتاب به خارج از مرزها راه یافتند. وقتی کتابی، کتاب برتر سال یک زبان و کشور می شود، آن ناشران خارجی یی که در نمایشگاه شرکت کرده اند برای ترجمه و نشر آن کتاب در کشورشان ترغیب می شوند. نمایشگاه کتاب ابوظبی هم یک جایزه حقیقتاً هنگفت راه اندازی کرده است. رقم آن یک میلیون و ۶۰۰ هزار دلار است. یعنی چند صدهزار دلار بیشتر از معتبرترین و گران ترین جایزه دنیا؛ جایزه نوبل. این جایزه رشک برانگیز به تاثیرگذارترین نویسندگان عرب در شاخه های مختلف ادب و هنر و علوم تعلق می گیرد. اسم جایزه را هم گذاشته اند جایزه «شیخ زاید»، به نام شیخ زایدبن سلطان آل نهیان امیر از دنیا رفته ۷ شیخ نشین امارات متحده عربی. نمایشگاه جهانی کتاب شارجه هم چنین جایزه یی دارد. نمایشگاه کتاب تهران هم هرچند هر سال از ناشران خصوصی و دولتی تقدیر می کند ولی جای جایزه یی ثابت برای نویسندگان در آن خالی است. پارسال میزبانان نمایشگاه که اولین تجربه میزبانی را در این حد و اندازه داشتند نه به یک نفر که به پنج نفر جایزه دادند. ولی به خاطر دیدگاه های ویژه میزبانان نسبت به نویسندگان، این جایزه اقبال چندانی نیافت. سازمان فرهنگی هنری شهرداری تهران هم که از سال گذشته از راه اندازی یک جایزه با نام کتاب سال شهرداری خبر داده بود با دو بار تاخیر در برگزاری آن قرار بود این جایزه را در کنار جایزه مرد فرهنگی در نمایشگاه کتاب اهدا کند که باز هم تحقق نیافت. نمایشگاه کتاب تهران تنها از داشتن یک جایزه معتبر در حضور صدها ناشر داخلی و خارجی محروم نیست. این نمایشگاه کمبودهای دیگری هم دارد. درواقع ویژگی های دیگری هم می خواهد تا بتواند در حد یک نمایشگاه بین المللی قد علم کند. آمد و شدهای چهره های سرشناس فرهنگی داخل و خارج از کشور برای هر دوره برگزاری نمایشگاه کتاب وزنه ارزشمندی تلقی می شود. میهمانان ویژه یی که در یک رویداد هنری شرکت می کنند به آن اعتبار می دهند. برگزارکنندگان خیلی از نمایشگاه ها سعی می کنند هر سال با انتخاب یک موضوع فراملی چهره های سرشناس را به سوی کشور خود بکشانند. حتی به بهانه های رونمایی از کتاب جدیدشان و تبلیغات آنچنانی گردشگر خارجی جذب می کنند. نویسنده یی که آثارش دست کم به ۲۰ زبان ترجمه شده این پتانسیل را دارد که علاقه مندانش را از گوشه و کنار به دور خود جمع کند.
در سال های اخیر میهمانان زیادی از کشورهای همسایه به نمایشگاه کتاب تهران آمده اند ولی واقعیت این است که بسیاری از شخصیت ها و میهمانان جنبه های اداری یا سیاسی داشته اند تا ادبی و هنری و فرهنگی. یکی از بخش های جنبی نمایشگاه کتاب تهران سرای اهل قلم است. نویسندگان کتابی را نقد می کنند یا درباره یک جریان یا رویداد میزگرد می گیرند ولی تا روزهای پایانی باقی مانده به نمایشگاه معلوم نیست چه برنامه یی ترتیب داده شده و چه کسانی قرار است شرکت کنند. این نابسامانی تا آنجا است که حتی در روزهای برگزاری نمایشگاه بعضاً اسامی میهمانان جابه جا و حذف می شود. اهمیت این میهمانان و نویسندگان سرشناس جهانی در نمایشگاه های کتاب تا حدی است که خیلی از نمایشگاه ها به جای استفاده از شخصیت های سیاسی در مراسم افتتاحیه شان از چهره های برجسته فرهنگی سود می جویند.
شاید بشود گفت تنها بخش نمایشگاه کتاب تهران که به آن جنبه بین المللی می دهد بازار جهانی کتاب آن است. ناشران سعی می کنند در این بازارکده در دل آن بازار عریض و طویل خرده فروشی کتاب به دنیای بیرون از خودشان نگاهی بیندازند. البته هر ناشری هم نمی تواند پا در این بازارکده بگذارد. به هرحال نمایشگاه کتاب تهران حالا وارد سومین دهه حیات خود می شود. بد نیست برگزارکنندگان و شرکت کنندگان آن با یک تغییر نگاه از خرده فروشی های جزء به مسائل عمیق تر نشر و بازارهای جهانی آن بپردازند. به نظر می رسد نمایشگاه کتاب تهران برای تاثیرگذاری بیشتر خود در حوزه نشر و کسب اعتبار بیشتر در برابر نمایشگاه های بین المللی دیگر کتاب باید تعریف جدیدی از خود ارائه بدهد. نمایشگاه باید ناشران را به سمت چاپ آثاری سوق دهد که قابل ارائه در بازار جهانی کتاب باشد. اگر شرط شرکت این دو هزار ناشر ایرانی را چاپ و نشر اثری قرار دهند که بتواند در بازار جهانی کتاب حضور یابد می توان امیدوار بود که ظرف چند سال آینده آثار معاصر نشر ایران را در بازارهای جهانی نشر دید. از سوی دیگر برگزارکنندگان نمایشگاه و وزارت ارشاد باید بین ناشری که در بازار جهانی کتاب و تنها بخش بین المللی نمایشگاه کتاب حضور فعال دارد با ناشر دیگری که صرفاً به عنوان یک کتابفروش در نمایشگاه حضور یافته تفاوت قائل شود.

منبع : روزنامه اعتماد