بررسی تأثیر ورزش بر کیفیت زندگی مادر در دوره پس از زایمان

● مقدمه:
بارداری و زایمان موجب شكوفا شدن جسم و روح و انـدیشه زن مـیشود و او را متعالـی میسازد. هیچیك از وقایع دیگر زندگی، چنین آثار جسمانی، عاطفی و اجتماعی بر زندگی زن و نزدیكان او ندارد (۱) در دوره پس از زایمان، مادران تغییرات فیزیولوژیك و روانی- اجتماعی زیادی را تجربه میكنند و نیاز به توجه بیشتری دارند (۲). همچنین در این دوران تغییرات خلقی روی مـیدهد كه نتیجـه سازگاری و انتقـال به نقش والدی و نیز استرسهای فیزیكی و عاطفی زایمان میباشد (۳). زنان در این زمان در معرض برخـی عوارض مثـل خستگـی و بیحالـی، بی اشتهایی، ناتوانـی در استراحت و خواب (۴) بی اختیاری ادرار، یبوست، كمر درد، بلوز (Blous) یا اندوه خفیف پس از زایمان و در برخی موارد افسردگی پس از زایمان هستند (۵).
یكی از اهداف سازمان بهداشت جهانی تا سـال ۲۰۱۰، ارتقاء سـلامت مادران و كاهـش میـزان مـرگ و میر و بیمـاری آنهـاست و طبـق گـزارش این سازمـان اغـلب مـرگ و میرهـا و ناتوانیهای مادران در دوره پس از زایمان رخ میدهد (۶).
مراقبتهـای بعد از زایمان از لحظه ابتـدای پـس از زایمان شروع و تا انتهـای دوره پس از زایمان (Puerperium) ادامه دارد (۶-۸ هفته)، كه لازم است در این دوران چه در بیمارستـان و كلینیك و چه در منـزل مادر از نظر جسمی و روحی تحت حمایت قرار گیرد و بررسیهای لازم از این نظر انجام گردد (۷). سلامت جسمی، روانی و آسایش اجتماعی از نظر سازمان بهداشت جهانی سه بعد مختلف كیفیت زندگی است و اساساً كیفیت زندگی مفهومی است كه بیانگر پاسخهای شخص به آثار جسمی، روحی و عوامل روحی و روانی و اجتماعی است (۸).
بدیهی است انجام مراقبتها و اقداماتی برای ارتقاء سلامت مادران و افزایش كیفیت زندگی آنها در دوره پس از زایمان ضروری است و این امر نیاز به یك برنامه مراقبت پس از زایمان منظم و مبتنی بر شواهد علمی دارد (۹).
یكی از مراقبتهای پس از زایمان كه به نظر میرسد در سلامتی و افزایش كیفیت زندگی مادر تأثیر داشته باشد، حمایت و تشویق او به حركت و انجام ورزشهای پس از زایمان و نظارت بر انجام آن است (۱۰). ورزش یك عامل مهم در سلامت جسمی است و سلامت جسم روی سلامت روحی، روانی فرد تأثیر مثبت میگذارد. ورزش كاهنده استرس است و اعتماد به نفس را افزایش میدهد، كیفیت خواب و تغذیه را بهتر میكند، عضلات و استخوانها را تقویت میكند و از پوكی استخوان جلوگیری میكند (۱۱). ورزش منظم نه تنها یك درمان مؤثر در افسردگی بالینی است، بلكه همچنین باعث افزایش سلامت روانی، اجتماعی در افراد سالم نیز میشود (۱۲). ورزش یك عامل مهم در سلامت جسمی است و سلامت جسم روی سلامت روحی، روانی فرد تأثیر مثبت میگذارد.
ورزش كاهنده استرس است و اعتماد به نفس را افزایش میدهد، كیفیت خواب و تغذیه را بهتر میكند، عضلات و استخوانها را تقویت میكند و از پوكی استخوان جلوگیری میكند (۱۳). ورزش منظم نه تنها یك درمان مؤثر در افسردگی بالینی است بلكه همچنین باعث افزایش سلامت روانی، اجتماعی در افراد سالم نیز میشود (۱۴). ورزش هوازی، ۴ تا ۵ بار در هفته كه در ۶-۸ هفته پس از زایمان شروع میشود این ورزش كلیدی برای عملكرد سریع و ماكزیمـم عضـلات و بازگشت سریعتر سلامت مادر است. یك برنامه ورزشی كامل كه در این دوره انجام میشود از مشكلاتی مثل اختلال عضلات كـف لگـن، وضعیت بدنی نامناسب، كاهش حركات معده و روده، ناراحتی پشـت و گردن، خستگـی، مشكلات شیردهـی و اختلال تصویر ذهنی از خود در آینده پیشگیری میكند (۱۵).
سامپسـل (Sampselle) و همكاران در ۱۹۹۹ در مطالعهای نتیجه گرفتند زنانی كه در دوره پس از زایمان به ورزش میپردازند، از منافع جسمی و روحی آن برخوردار میشوند، از جمله احتباس وزن كمتری دارند و در سازگاری پس از زایمان نمره بالاتری میگیرند. با آثار مثبتی كه فعالیت جسمانی در سلامت جسمی وروانی عموم مردم دارد انتظار میرود در زنان پس از زایمان نیز سودمند باشد (۱۶). اما به علت تفاوت شرایط زائو با یك فرد عادی و برای مشخـص شدن اینكـه انجام تمرینـات ورزشی مخصوص پس از زایمان تا چه حد در بهبود سلامت جسمی و روحی آنان مؤثر است، پژوهشهای مختلف در این زمینه لازم است همـچنین با توجه به تجربیات پژوهشگـر و همكاران كه در بخشهای پس از زایمان و مراكز بهداشتی- درمانی كسب شده است، زنانی كه در دوره پـس از زایمان به سر مـیبرند و همـچنین خانـواده آنهـا، بیشتر به فكر مـراقبت از نـوزاد هستنـد و یك مطالـعه اولیه كه پژوهشگـر روی تعدادی از مراجعین به مراكز بهداشتی- درمانی انجام داده است، نشان میدهد كه اكثر مادران بـا ورزشهـای پس از زایمـان آشنـا نیستنـد و ورزش نمیكنند.
عدهای از این مادران از عوارض پس از زایمان مثل خستگی و بیحالی، اختلال خواب، یبوست، بلوز (Blous) و... ناراحتند و از شكل ظاهری خود ناراضیاند. داونز (Downs) سال ۲۰۰۴ در مطالـعهای دریافت بیشترین باور ورزشی در دوره بعد از زایمان این است كه ورزش احتباس وزن را كنترل میكند و زنان قبل از بارداری نسبت به دوره بارداری و پس از زایمان بیشتر ورزش میكنند. همچنین همسر و خانواده زن، بیشترین تأثیر را بر رفتار ورزشی او در حاملگی و بعد از زایمان دارند (۱۷). این تحقیق با هدف تعیین تأثیر ورزش بر كیفیت زندگی در ابعاد جسمانی، اجتماعی و روانی و سلامت عمومی مادر در دوره پس از زایمان انجام شده است.
● مواد و روشها:
این پژوهش از نوع نیمه تجربی و آیندهنگـر میباشد و یك مطالعه دو گروهی، دو مرحلهای و چند متغیری است. نمونهها ۶۲ نفر از زنان زائوی شكم اول، دوم یا سوم بودند كه به روش طبیعی زایمان كرده و در بخش پس از زایمان بیمارستانهـای شهید بهشتی، سعدی و صدوقی شهر اصفهان بستری بودند در بهار ۱۳۸۴. نمونهها به طور تصادفی در دو گروه مورد و شاهد (۳۱ نفر گروه مورد و ۳۱ نفر گروه شاهد) قرار داده شدند. در مرحله اول با شناسایی افراد و با توجه به شرایط ورود به پژوهش گروه مورد و شاهد شناسایی شدند. سپس به گروه مورد در روز اول پس از زایمان با نمایش فیلم ورزشهای پس از زایمـان، در بخش پس از زایمـان آموزش داده شد و با ارایه كتابچه و لوح فشرده آموزشی (كه از همان فیلم تهیه شده بود) به گروه مورد، توصیه شد ورزشهای مورد نظر را از روز اول یا دوم تا روز چهلم پس از زایمان روزی دو بار و هر بار ۱۰-۱۵ دقیقه در منزل انجام دهند. این ورزشهـا مطابـق با وضـعیت جسمی زنـان در روزهای پس از زایمان ساخته شده است.
برای ارزیابی ابعاد مختلف سلامتی جسمانی،روانـی و اجتماعـی مـادران، در دوره پـس از زایمان، پرسشنامه محقق ساخته با استفاده از پرسشنامه كیفیت زندگی sf۳۶ (۱۸)، پرسشنامه لـدرمن (۱۹) و پرسشنـامه اختصاصـی كـیفیت زندگی پس از زایمان (۲۰) تهیه شد و روایی آن با روش اعتبار محتوی و صوری و پایایی آن با ضریب آلفای كرونباخ ۷۳/۰ تعیین شد. در این پرسشنامه ابعاد سلامت عمومی، جسمی، روانی و اجتماعی مورد سنجش قرار گرفت.
در مرحله دوم و در پایان دوره پس از زایمان روز چهلم پس از زایمان، پرسشنامه با مصاحبه حضوری با افراد مورد پژوهش تكمیل شد در انجام پژوهش مشكلاتی وجود داشت مانند عدم انجام ورزشها به طور مناسب و كامل و یا عدم مراجعه برای كنترل ورزش آنان، عدم مراجعه در پایان دوره پس از زایمان، كه در بعضی از موارد كه میتوانست بر نتایج تحقیق اثرگذار باشد از نمونهها خارج شدند و در پایان دادهها به وسیله نرم افزار SPSS، با آزمون تی مستقل، تجزیه و تحلیل شد.
● نتایج:
پس از تجزیه و تحلیل دادهها نتایج نشان داد. اكثر نمونهها در رده سنی ۳۰-۲۱ قرار دارند و میانگین سن گروه مورد ۵/۲۴ و میانگین سن گروه شاهد ۳/۲۵ است. میانگین سن همسر در گروه مورد ۹۶/۳۱ و در گروه شاهد ۶۴/۲۹ است و اكثر آنها دررده سنی ۳۰-۲۱ قرار دارند. در گروه مورد و شاهد اكثر نمونهها در گروه دیپلم و دبیرستان قرار دارند. از نظر شغل، در گروه شاهد ۱۰۰ درصد و در گروه مورد ۸/۹۶ خانهدار هستند. از نظر شغل همسر نیز نتایج نشان داد، در هر دو گروه، اكثریت با شغل آزاد است. از نظـر وضعیت مالی خانـواده از دیـدگاه مادر نتایج نشان داد در هر دو گروه، اكثر خانوادهها وضعیت مالی متوسط دارند. از نظر تعداد فرزند نتـایج نشان داد اكـثر نمونهها در هـر دو گـروه دارای یك یا دو فرزند هستند و در هیچكدام از خصوصیات فردی اختلاف آماری، معنیدار نمیباشد و در واقع دو گروه از نظر مشخصات فردی یكسان هستند.
میانگین نمره و انحراف معیار سلامت عمومی گروه مورد بهترتیب ۵۸۰۶/۳، ۶۸۴۳/۰ و در گروه شاهد بهترتیب ۹۶۷۷/۲،۴۴۶۰/۰ و در آزمون تی مستقل اختلاف معنیدار میباشد (۰۰۰/۰=P). از نظر سلامت بعد جسمی میانگین نمره و انحراف معیـار گروه مورد بهترتـیب ۷۲۵۸/۰، ۲۰۹۹/۰ و در گروه شاهد بهترتیب ۶۰۴۸/۲، ۳۱۶۹/۰ و در آزمون تی اختلاف معنیدار نشد. از نظر سلامت بعد اجتماعی، میانگین نمره و انحراف معیار در گـروه مـورد بهترتـیب ۵۱۰۸/۳، ۴۲۵۸/۰ و در گـروه شاهـد بهترتـیب ۱۹۸۹/۳، ۵۰۸۱/۰ و در آزمون تی اختلاف معنیدار شد (۰۱۱/۰=P). از نظر سلامت بعد روانی میانگین نمره و انحراف معیار گروه مورد بهترتیب ۹۷۷۴/۴، ۵۸۲۳/۰ و در گروه شاهد بهترتیب ۵۱۹۴/۴، ۶۶۳۵/۰ و در آزمون تی اختلاف معنیدار شد .
● بحث:
همانطور كه نتایج نشان داد، مادرانی كه ورزش پس از زایمان را در دوره پس از زایمان انجام دادند از سلامت عمومی بیشتری برخوردار بودند. سامپسل (sampselle) و همكاران (۱۹۹۹) در تحقیـق خود نشـان دادنـد كه زنـان فعالـتر احتبـاس وزن كـمتری نسبـت به زنان دیگـر داشتند. همچنین در سازگاری بعد از زایمان نیز نمره بالاتری گرفته و در فعالیتهای تفریحی بیشتـری شركـت كردند (۲۱). در ارتبـاط با بعد اجتماعی سلامتی مادر نتایج نشان دهنده اختلاف آماری معنیدار دو گروه بوده است. به عبارت دیگر در مورد ارتباط با همسر، سایر فرزندان، اعضای خانواده و دوستان، افراد گروه مورد نسبت به گروه شاهد بهتر بودهاند. تركان (۱۳۸۳) در مطالعهای نشـان داد میـانگین نمـره عملكـرد اجتماعی گروهی كه زایمان طبیعی كردهاند بالاتر از گروهی است سزارین شدهاند و علت آن را زودتر شروع كردن فعالیت فیزیكی و امكان
فعالیت بدنی بیشتر در گروه اول دانستهاند (۲۲).
در ارتباط با مقایسه بعد روانی سلامتی مادر در دو گروه نتایج بیانگر اختلاف معنـیدار آماری بوده است. به عبارت دیگر گروهی كه ورزش پس از زایمان را انجام دادهاند نسبت به آنهایی كـه ورزش انجـام ندادهانـد از سلامتـی روانـی بالاتری برخوردار بودهاند.
ماركود (Morkved) سـال ۱۹۹۸ در تحقیـق خـود نشـان داد ورزش شدیـد در دوره پـس از زایمان با سلامت روانی اجتماعی بیشتری ارتباط دارد. او نتیجه گرفت ورزش شدید درشش هفته اول دوره پـس از زایمان ارتباط معنـیداری با سـلامت روانـی اجتماعـی دارد. این افـراد در فعالیتهـای تفریحی شركـت داشتـه و ارتبـاط بیشتری با دیگران داشتهاند (۲۳). در ارتباط با بعد جسمی سلامتی مادر میانگین نمرات در گروه مورد بیشتر از گروه شاهد بوده است ولی تفاوت معنیدار آماری مشاهده نشد. شاید اگر مادران ورزشها را به طور دقیقتر و كاملتر انجام میدادند نتیجه متفاوت میشد و یا اگر طول زمان بیشتری را مورد بررسی قرار میدادیم اثر ورزش را بر سلامت جسمی بیشتر دیده میشد. البته در مطالعه اوتلو (Otoole) و همكاران (۲۰۰۳) نتایج نشان داد كه فعالیت جسمانی منظم بر كاهش وزن در سال اول پس از زایمان مؤثر بوده است (۲۴). همچنین داونین (Downin) ۲۰۰۲ در یك مطالعه مروری اذعان مینماید كه ورزش منظم فواید سلامتی مهمی بعد از زایمان دارد. به عبارتی ورزش موجب تناسب هوازی، كلسترول، HDL و افزایش حساسیت به انسولین بوده است كه همه این موارد و تأثیر ورزش را در افزایش سلامت جسمانی نشان میدهد (۲۵).

پروین بهادران
عضو هیأت علمی (مربی) گروه مامایی دانشكده پرستاری و مامایی دانشگاه علوم پزشكی اصفهان.
E-mail: [e-mail]
، فاطمه عباسی، علیرضا یوسفی، مهدی كارگرفرد
منابع:
۱. قنبری ف. بررسی چگونگی ارائه مراقبتهای حرفهای از دیدگاه مددجویان بستری شده در بخشهای بعد از زایمان بیمارستانهای آموزشی وابسته به دانشگاه علوم پزشكی اصفهان در سال ۱۳۷۷. پایاننامه كارشناسی ارشد مامایی، اصفهان، ۱۳۷۸.
۲. Pilliteri A. Maternal & child health nursing. ۴th edi. NewYork: Lippincot. Newyork ۲۰۰۳.
۳. Matesson PS. Woman’s health during the childbearing years: a community–based approach. St. Louis: Mosby, ۲۰۰۱.
۴. Lowdermilk DL, Perry SE. Maternity nursing. ۶th edi. Mosby. ۲۰۰۳.
۵. Cunningham M. Williams Obstetrics, ۲۲th edi. Mc Graw Hill, ۲۰۰۵.
۶. William C. Allen, MD, Earns Mr. Exercise; stress & wellbeing, muhealth. Org/~ news/mr sport .۲۰۰۴
۷. Bennett R, Brown L. Myles Textbook For Midwives, Churchill Livingston, ۱۹۹۹.
۸. Draper P. Nursing perspectives on quality of life. London: Routledge.۱۹۹۷.
۹. Pilliteri A. Maternal & child health nursing. ۴th edi. New York: Lippincot ،Newyork ۲۰۰۳.
۱۰. Lowdermilk DL, Perry SE. Maternity nursing. ۶th edi. Mosby. ۲۰۰۳.
۱۱. Sampselle CM. Physical activity and postpartum wellbeing. JOGNN, Jaunary/ February ۱۹۹۹; ۲۸ (۱): ۴۱- ۴۹.
۱۲. Cunningham M. Williams OBSTETRICS, ۲۲th edi. Mc Graw Hill, ۲۰۰۵.
۱۳. Bennett R, Brown L. Myles Textbook For Midwives, Churchill Livingston, ۱۹۹۹.
۱۴. Draper P. Nursing perspectives on quality of life. London: Routledge.۱۹۹۷.
۱۵. Draper P. Nursing perspectives on quality of life. London: Routledge.۱۹۹۷.
۱۶. Sampselle CM. Physical activity and postpartum wellbeing. JOGNN, Jaunary/ February ۱۹۹۹, ۲۸ (۱): ۳۲.
۱۷. Downs DS, Hausenblas HA. Women exercise beliefs and behaviors during their pregnancy and postpartum. Journal of midwifery and women health. march/april ۲۰۰۴; ۴۹ (۲): ۱۳۸-۱۴۴.
۱۸. Montazery A. The short form health survey (SF۳۶): Translation and validation study of Iranian version. Quality of life research, ۲۰۰۴, inpress.
۱۹. Sampselle CM. Physical activity and postpartum wellbeing. JOGNN, ۱۹۹۹, ۲۸ (۱): ۱۰۱.
۲۰- تركان ب. بررسی مقایسهای كیفیت زندگی مادران در دو روش زایمان طبیعی و سزارین. پایاننامه كارشناسی ارشد مامایی. تهران.۱۳۸۳.
۲۱. Sampselle CM. Physical activity and postpartum wellbeing. JOGNN, Jaunary/ February ۱۹۹۹, ۲۸ (۱): ۳۲.
۲۲. تركان ب. بررسی مقایسهای كیفیت زندگی مادران در دو روش زایمان طبیعی و سزارین. پایاننامه كارشناسی ارشد مامایی. تهران. ۱۳۸۳.
۲۳. Morkved S. The effect of postnatal exercise to strengthen the pelvic floor muscles. Acta obstet Gynecol Scand ۱۹۹۶; ۷۵ (۴): ۳۸۲-۵.
۲۴. Otoole ML, Sawicki MA, Artal R. Structured diet and physical activity prevent postpartum weight retention. J women’s health (Larchmt) ۲۰۰۳; ۱۲ (۱۰): ۹۹۱-۸.
۲۵. Dawnine ELM. Effect of postpartum exercise on mothers and their offspring: a review of the literature. Obesity research ۲۰۰۲; ۱۰: ۸۴۱-۸۵۳.
Abstract
Title: The effect of postpartum exercise on mothers’ quality of life.
Authors: P.Bahadoran, F.Abasi, A.Yousefi, M. Kargarfard.
Introduction: In postpartum period, mothers are exposed to some potential complications and their health many decrease. Therefore, cares for the promotion of their health is necessary. Encouragement of mothers for exercise and supporting them is one of the postpartum cares, but its effect on postpartum health of mother has not been assessed yet.
Methods: This was a prospective quasi experimental study that covered ۶۲ women divided into two groups. The subjects were selected by convenience sampling. The data were collected through questionaires. The data were analyzed with SPSS.
Results: In six weeks after childbirth, the mean score of general, social and psychological health of case group was significantly higher than control group. There was a significant difference between two groups. (General health”(p<۰/۰۰۱), “ social” (p=۰/۰۱), “ psychological”(p=۰/۰۰۵), but there was no significant difference in physical health (p=۰/۰۸۲).
Subscales were significantly higher in case group. Two groups were matched in demographic variables.
Discussion: The case group’s health was better than control groups’. Case group included mothers exercising in postpartum period while control group included those not. Therefore, instruction and encouragement of mothers to postpartum exercise and supporting them is beneficial to mothers’ health and quality of life.
Keywords: Exercise, postpartum period, Quality of life

منبع : مجله دانشکده پرستاری و مامایی