عزت نفس در نوجوانان

همه افراد بشر به یك ارزشیابی ثابت و استوار از خود، یا عزت نفس، نیازمندند (آبراهام مرلو)
مسئله عزت نفس و مقوله خود ارزشمندی، از اساسی ترین عوامل در رشد مطلوب شخصیت كودكان و نوجوانان است. برخورداری از اراده و اعتماد به نفس قوی، قدرت تصمیم گیری و ابتكار، خلاقیت و نوآوری، سلامت فكر و بهداشت روانی، رابطه مستقیمی با میزان و چگونگی عزت نفس و احساس خود ارزشمندی، فرد دارد. امروزه در اصلاح و درمان بسیاری از اختلالات شخصیتی و رفتاری كودكان و نوجوانان نظیر كمرویی و گوشه گیری، لجبازی و پرخاشگری، تنبلی و كندروی به عنوان اولین یا مهمترین گام به ارزیابی و پرورش احساس عزت نفس، تقویت اعتماد به نفس و مهارتهای فردی و اجتماعی آنان می پردازند. برای اینكه كودكان و نوجوانان بتوانند از حداكثر ظرفیت ذهنی و توانمندی های بالقوه خود بهره مند شوند می بایست از نگرشی مثبت نسبت به خود و محیط اطراف و انگیزه ای غنی برای تلاش برخوردار شوند. بدون تردید نوجوانانی كه دارای احساس خود ارزشمندی و عزت نفس قابل توجهی هستند نسبت به همسالان خود در شرایط مشابه، پیشرفت تحصیلی و كارآمدی بیشتری از خود نشان می دهند و نیز از ویژگی های صاحبان تفكر واگرا و افراد خلاق، داشتن اعتماد به نفس و احساس خود ارزشمندی بسیار بالاست لذا پرورش احساس عزت نفس در كودكان و نوجوانان از مهمترین وظایف خانواده و دست اندركاران تعلیم و تربیت است كه دراین ارتباط بیشترین نقش بر عهده الگوی رفتار است.
● تعریف عزت نفس:
عزت نفس از (خودپنداره) متفاوت است. خود پنداره عبارت است از مجموعه ویژگی هایی كه فرد ممكن است برای توصیف خویش به كاربرد مثلا خود را دوست حسین، علاقمند به داستان های علمی، فوتبالیست خوب یا... بداند كه اینها محتوای خود پنداره را تشكیل می دهند و اما عزت نفس عبارت از ارزشی است كه اطلاعات درون خود پنداره، برای فرد دارد و از اعتقادات فرد و برخورد تمام صفات و ویژگی هایی كه در او هست ناشی می شود.
اگر نزد یك كودك دانش آموز ممتاز بودن ارزش زیادی داشته باشد ولی خودش دانش آموز متوسط یا ضعیف باشد، وی از پایین بودن عزت نفس خود رنج می برد با این وجود ممكن است توانایی بدنی و محبوبیت همین كودك در میان همسالانش بیشتر از توانایی تحصیلی اش باشد. حال اگر در هر دو زمینه ممتاز باشد عزت نفسش بالا خواهد بود.
پس عزت نفس هر فرد براساس تركیبی از اطلاعات عینی در مورد خودش و ارزشهای ذهنی كه برای آن اطلاعات قائل است بنا نهاده می شود. انسان اگر در زندگی هیچ چیز نداشته باشد اما دارای عزت نفس باشد همه چیز بدست خواهد آورد وبرعكس این گفته نیز صادق است اما این عزت نفس چگونه بوجود می آید. استوار (۱۹۷۹) فرمولی برای عزت نفس تهیه نموده است: نوزاد پس از تولد بطور فزاینده ای از وابستگی و ناتوانی خود و نیاز به بزرگسالان آگاه می شود. اگر نوزاد در خانواده ای متولد شده باشد كه آن خانواده پذیرنده وی باشد و او را مورد محبت نوازش و علاقه قرار دهند به تدریج در طی رشد و تكامل خود احساس ارزشمندی می كند و والدین را به عنوان موضوعهای خوب، درونی می سازد.
بر اثر تكرار تائید و تصدیق های بیرونی، حس ارزشمندی در خود، درونی می شود حال اگر این نوزاد در خانواده ای به دنیا آمده باشد كه مورد پذیرش و نوازش قرار نگیرد از همان ابتدا دچار احساس فقدان ارزشمندی می گردد و این نقیصه طی فرآیند رشد روانی به گونه های مختلف بر رفتار فرد تأثیر می گذارد.
در پی مطالعاتی كه توسط (الیسون) انجام شد مشخص گردیده كه از دست دادن حس كنترل و ایجاد نارضایتی فردی یكی از جنبه های مشخص عزت نفس پایین بوده است. در بررسی هایی كه بر روی افراد دارای عزت نفس پایین صورت گرفته علائمی چون:
▪ شكایات جسمانی،
▪ افسردگی و اضطراب،
▪ كاهش سلامتی عمومی بدن
▪ بی تفاوتی و احساس تنهایی،
▪ تمایل به استناد شكست خود به دیگران،
▪ عدم رضایت شغلی و كاهش عملكرد،
▪ عدم موفقیت آموزشی گزارش شده است.
همچنین افرادی كه دارای عزت نفس می باشند از ویژگیهای ذیل برخوردارند:
۱) مستقل عمل می كند:
در مورد مسایلی كه چون استفاده از وقت، پول، حرفه، لباس و مانند این ها دست به انتخاب و تصمیم گیری میزند.
۲) مسئولیت پذیر است:
سریع و بااطمینان عمل می كند. مسئولیت كارهای روزمره خود نظیر شستن البسه و نظافت خانه و كارهای شخصی را خود انجام میدهد.
۳) به پیشرفت هایش افتخار می كند:
هنگامی كه از پیشرفت هایش سخن به میان می آید با مسرت تصدیق می كند و حتی به سبب آنها گاه از خود تعریف می كند.
۴) به چالش های جدید مشتاقانه روی می آورد:
مشاغل ناآشنا و آموزشهای جدید توجهش را جلب می كند و او با اطمینان، خود را درگیر آنها می كند.
۵) دامنه وسیعی از هیجانات و احساسات را نشان می دهد:
می تواند راحت قهقهه بزند، فریاد بكشد، به گونه ای ارتجالی محبتش را بروز دهد و به طور كلی هیجانهای مختلفی را ابراز می كند.
۶) ناكامی را به خوبی تحمل می كند:
هنگام رویارویی با ناكامی می تواند واكنش های گوناگونی نظیر شكیبایی، خندیدن به خود، حرف زدن و غیره از خود نشان دهد و قادر است از آنچه موجب ناكامی اش است سخن گوید.
۷) احساس می كند می تواند دیگران را تحت تأثیر قرار دهد. از نفوذی كه بر افراد خانواده، دوستان و حتی معلمان و... دارد مطمئن است.
● عزت نفس پسران و دختران نوجوان:
بطور كلی میزان عزت نفس در طول دوران نوجوانی به همراه سن افزایش می یابد البته بین دختر و پسر، از نظر تحول عزت نفس تفاوتهایی وجود دارد. براساس یكی از جدیدترین تحقیقات كه بر روی ۳۰۰۰ نوجوان انجام گرفته است دختران نوجوان در مقایسه با پسران نوجوان، عزت نفس ضعیف تر و انتظارات زندگی پایین تری دارند و از نظر اعتماد به نفس و اعتماد به تواناییهای خود نیز در سطح پایین تری قرار دارند. در دبستان اكثر دختران اعتماد به نفس دارند ،خود را تایید می كنند و درباره هویت خود دیدی مثبت نشان می دهند. اما در آغاز نوجوانی كمتر از یك سوم آنها این ادراك را حفظ می كنند. البته در مورد عزت نفس پسران نیز افت دیده می شود اما نسبت های آنان متفاوت است. مثلا ۶۷ درصد پسران دبستانی اظهار می دارند كه از آنچه هستند راضی اند درحالی كه در سطح دبیرستان، ۴۶درصد پسران این پاسخ را می دهند. درمورد دختران این نسبت به ترتیب ۶۰و ۲۹درصد به نظر می رسد كه البته به تدریج كه كودكان به سوی نوجوانی میروند ممكن است دریابیم كه پذیرش اجتماعی توسط همسالان بطور فزاینده ای نقش مهمی در شكل گیری عزت نفس كلی نوجوانان دارد.
● راههای ایجاد اعتماد به نفس در دانش آموزان
۱) تا جائی كه امكان دارد به دانش آموزانتان فرصت انتخاب بدهید.
۲) رفتار محترمانه ای با دانش آموزان خود داشته باشید او را جدی بگیرید با او به مانند یك كودك رفتار نكنید.
۳) بزرگ شدن او را مورد تمجید و تعریف قرار دهید.
۴) آزادی های لازم را بدون سرزنش در اختیارش بگذارید (درحد متعادل و متعارف)
۵) افكار و احساسات او را به رسمیت بشناسید.
● نكات قابل توجه جهت تقویت اعتماد به نفس و عزت به نفس نوجوانان:
۱) توجه معلمان به ویژگی های رشد در دوران بلوغ و ابعاد مختلف تغییرات روحی و جسمی نوجوانان در این مرحله.
۲) آشنایی و شناخت كامل نیازهای این مرحله از سن از جمله نیاز به سازگاری با تغییرات بدنی و نیاز به رهایی از وابستگی و قیدهای كودكانه، نیاز به بدست آوردن استقلال، نیاز به معاشرت و دوستی، نیاز به مهرورزی و مهرطلبی، نیاز به خودنمایی ومهم جلوه كردن، نیاز به مقبولیت و ستایش.
۳) ارضاء درست برخی از نیازهای عاطفی از قبیل نیاز به محبت، مقبولیت و مهم شدن.
۴) آموختن روش صحیح ارضاء برخی از نیازها به نوجوان.
۵) تصمیم و القای این فكر كه نوجوان باید سطح توقعات خود را به اندازه امكاناتش محدود كند.
۶) هدایت نوجوان در جهت یافتن راه صحیح برای برآوردن نیازها و تعیین حدود برای توقعاتش
۷) ابراز محبت و دوستی با نوجوان در تمام اوقات به ویژه در هنگام بروز رفتارهای متناقض و گرایش های متضاد وی.
۸) استفاده از نظرات و راهنمایی مشاوران متخصص در رابطه با مشكلات مختلف نوجوان.
«با یكی یا دو كس مشاوره كن
در اموری كه پر خطر بینی
كز یك آئینه پیش رو نگری
وز دو آینه پشت سر بینی»
(سعدی)
۹) گوش دادن با علاقه به سخنان نوجوان و پرهیز از مسخره كردن آنها و توجه به رویاهای آینده او.
۱۰) تقویت نیروی ایمان و استفاده از این نیاز نوجوان جهت جلوگیری از لغزش و كجروی و كاهش اضطراب و تقویت اتكا به نفس توسط راهنمایی وی و الگو بودن برای نوجوان.
۱۱) استفاده از نقش گروه همسالان در كلاس و انجام فعالیت پرورشی مختلف و هدفدار جهت استفاده از تمایلات نوجوان در ارضاء نیازهای مختلف آنها.
۱۲) آموزش مهارت های اجتماعی نظیر آداب معاشرت، روش صحیح غذاخوردن، نشستن و نظایر آن كه می تواند در اجتماعی شدن آنها مؤثر باشد.
۱۳) توجه جدی به نقش ورزش همراه با شور و نشاط برای تخلیه انرژی نوجوان.
۱۴) دور نگهداشتن نوجوان از دوستان ناباب و ماجراجو.
۱۵) توجه به این مطلب كه علت عیبجویی و خرده گیری فراوان نوجوان به این دلیل است كه به این وسیله حس داوری و نیروی ارزشیابی و تشخیص خود را تقویت می كند و این رفتار به منزله تمرینی است برای رشد و تكامل او.
۱۶) نوجوانی سن رشد و انعطاف است. هر لحظه امكان تجدید ارتباط با نوجوان وجود دارد.
۱۷) شرایط اجتماعی نسبت به شرایط نسل قبل تغییر كرده و دگرگونی های فراوانی در روش تربیتی به وجود آمده است.
۱۸) هرگونه كجروی یا ناسازگاری نوجوان را عمل بر بزهكاری او ندانید و رفتار تند و خشن درنظر نگیرید.
۱۹) هرگز به نوجوان القاب تمسخرآمیز و حقارت آمیز ندهید چراكه تأثیرات سوء دارد.
۲۰) هرگز به او برچسب نزنید.
(سرانجام برای آنكه كودكی با عزت نفس بالا پرورش دهیم باید خود دارای عزت نفس شایان توجهی باشیم.)

سارا آقاجری

منبع : روزنامه کیهان