وجود شرایط خاص آب و هوایی و تعدد اقلیم،‌زراعت در مناطق دیم را با مشکلات زیادی مواجه ساخت است

● کاهش خسارت خشکسالی در گندم دیم
کشور پهناور ایران در منطقه خشک و نیمه خشک قرار گرفته و با توجه به شرایط توپوگرافی، دارای اقلیمی متنوع می باشد. از این رو زراعت درمناطق دیم هر از گاهی دچار مشکلات خشکی و سرما می شود.
وجود شرایط خاص آب و هوایی و تعدد اقلیم،‌زراعت در مناطق دیم را با مشکلات زیادی مواجه ساخت است. به طوری که تنش های خشکی، سرما، توزیع نامناسب بارندگی در دیمزارها و سایر عواملی که ذیلاً اشاره خواهد شد، از موارد کاهش تولید محصول گندم دیم در این مناطق به شمار می آیند.
در اصلاح و تولید ارقام جدید گندم به منظور معرفی و کاشت در شرایط محیطی و اقلیمی ویژه، مسئله مهم برای هر متخصص اصلاح نبات انتخاب رقمی است که دو خاصیت ظرفیت بالا و ثبات تولید را دارا باشد.
در مواقع خشکسالی با تغییر شرایط محیطی، وضعیت تولید به شدت تحت تاثیر عوامل حوی قرار گرفته و موجب کاهش محصول می شود.
درسال زراعی ۷۸ ـ ۷۷ با بارش باران در اول فصل زراعی و سپس قطع بارندگی و بالا رفتن دما،‌ خشکسالی شدید در بسیاری از دیمزارهای مناطق مختلف غرب و شمال غرب کشور باعث گردید تا در بسیاری از موارد مزارع گندم با خسارت شدید مواجه شده و قابل برداشت نباشد.
نتایج طرح های تحقیقاتی اجرا شده در ایستگاه تحقیقات دیم مراغه در سال جاری حاکی از آن است که با رعایت پاره ای از مسایل، می توان در شرایط استثنایی نیز از کاهش تولید گندم در سطح وسیع جلوگیری نمود.
یکی از عوامل موثر، مصرف بهینه کودهای شیمیایی می باشد. در یک طرح تحقیقاتی تعداد ۲۳ رقم و لاین پیشرفته گندم دیم به صورت جداگانه موردبررسی قرارگرفتند. در یکی از بررسی ها، کلیه کود مصرفی فسفره و در سوم کود ازته به نسبت ۲۵ کیلوگرم P۲O۵ و ۶۰ کیلوگرم ازت خالص در هکتار در پاییز و قبل از کشت به خاک افزوده شد و در بهار کود ازته به علت کاهش بارندگی مصرف نگرید. در بررسی دیگر با همان شرایط یک سوم کود ازته (۳۰ کیلوگرم در هکتار) به صورت سرک مصرف گردید. نتایج حاصل از تجزیه و تحلیل عملکرد دانه نشان داد که در برخی از ارقام تا ۸۸۸ کیلوگرم در هکتار بین عملکرد دانه در دو شرایط فوق تفاوت وجود دارد و این تفاوت در ارقام حساس به تنش خشکی بسیار معنی دار است . تفاوت عملکرد ارقام سرداری و سبلان به ترتیب ۲۱۸ و ۳۱۹ کیلوگرم در هکتار در دو شرایط مورد بررسی بود.
این مطالب نشان می دهد که مصرف کود سرک در بهار و به دنبال آن قطع بارندگی،‌باعث افزایش خسارت خشکی می شود. نتایج حاصل همچنین نشان می دهد در مناطقی که گندم دیم با تراکم مناسب کشت گردیده، میزان کاهش عملکرد نسبت به مناطقی که تراکم بذر بیشتر بوده کمتر بوده است. به گونه ای که در مناطقی که تراکم مناسب رعایت ندشه اثر خشکسالی بسیار شدید بوده و در اغلب موارد زراعت از بین رفته و غیرقابل برداشت بوده است. یک عامل مهم دیگر در کاهش تولید گندم دیم، عدم تهیه به موقع بستر بذر می باشد. معمولاً در مناطقی که به علت چرای دام د رمزارع آیش، و یا عوامل دیگر، زمان شخم به تاخیر می افتد، رطوبت خاک به تحلیل رفته و کاهش عملکرد را باعث
می شود، از عوامل ژنتیکی موثر در مقاومت به خشکی می توان به خصوصیات خشکی پسندی ارقام، مثل زودرسی، مومی بودن سطح برگ ها و ساقه داشتن برگ های نازک و باریک و توسعه عمیق تر ریشه ها اشاره نمود. نتایج بررسی نشان می دهد که رقم گندم (Fenkang ۱۵/Sefid)‌ که از ارقام پیشرفته گندم دیم و یکی از دو رگه های رقم سرداری می باشد. در سال زراعی ۷۸ ـ ۷۷ در ایستگاه تحقیقات دیم مراغه در سطح ۱۱۲۰۰ متر مربع با ۱۹۶ میلی متر بارندگی که حدود ۶/۸ میلی متر آن در طی ماه های اردیبهشت و خرداد و با توزیع نامناسب بوده است، ۱۴۶۰ کیلوگرم در هکتار محصول تولید نموده به گونه ای که هیچ گونه آثار خسارت ناشی از خشکی د راین مزرعه مشاهده نشده و موجبات تحسین بسیاری از بازدیدکنندگان را فراهم ساخته بود. این رقم، نسبتاً متوسط رس و دارای اندام های موی و برگ های نازک و باریک بوده و ارتفاع بوته آن ۶۵ سانتی متر و وزن هزار دانه آن ۳۵ گرم می باشد.
بررسی خاک نیز نشان داد که هیچ تفاوتی از نظر خصوصیات فیزیکی در دو منطقه مورد بررسی وجود نداشته و اختلاف عملکرد ناشی از مصرف کود ازته به صورت سرک بوده است. به گونه ای که در قطعه ای که کود سرک مصرف نشده بود رشد در مراحل اولیه مناسب نبوده ولی با تشدید خشکسالی روزبه روز ارقام وضعیت بهتری را نسبت به قطعه دوم که کود سرک مصرف شده بود نشان دادند. قابل ذکر است که در قطعه دوم که کود سرک مصرف شده بود،‌ارقام در اوایل فصل رشد از رشد عالی برخوردار بودند و با قطع بارندگی به شدت تحت تاثیر تنش خشکی واقع شدند و با کاهش ارتفاع بوته ، عملکرد، وزن هزار دانه و شاخص برداشت مواجه شدند. نتایج حاصل همچنین نشان داد که در مزرعه ای که کود سرک مصرف نگردیده، ارتفاع بوته، وزن هزار دانه، عملکرد به طور معنی داری بیشتری از مزرعه دیگر بوده است.
تجزیه و تحلیل آمار هواشناسی ۱۳ سال گذشته ایستگاه تحقیقات دیم مراغه نشان می دهد که بین شاخص (CV%) یا ضریب تغییرات بارندگی و عملکرد گندم دیم رابطه قوی و معنی داری وجود دارد. به گونه ای که در سال هایی که این شاخص کم بوده عملکرد دیمزارها مناسب، و در سال هایی که بالا بوده، عملکرد پایین بوده است. بیشترین میزان ضریب تغییرات بارندگی مربوط به سال زراعی (۷۸ ـ ۱۳۷۷) با
(۹/۲۶ = cv%) می باشد که شدیدترین خشکسالی و کمترین میزان تولید محصول گندم دیم را در بر داشته است. لذا با جمع آوری آمار هواشناسی بلند بمدت مناطق دیم می توان مناطقی را که ضریب تغییرات بارندگی در آنها بسیار بالا می باشد را شناسایی و از زیرکشت دیم خارج و به مراتع تبدیل نمود و یا با رعایت دقیق مسایل زراعتی و آگروتکنیکی مناسب مانند مصرف بهینه کودهای ازته و فسفره، تراکم مناسب بذر، فاصله خطوط مطلوب، اقدام به کشت ارقام زوردرس گندم و جو نمود.
● مقدمه
تولید مواد غذایی به ویژه گندم رابطه بسیار نزدیکی با قدرت سپاسی و اقتصادی کشورهای جهان دارد. با وجود این افزایش سریع و روزافزون جمعیت و عدم بهره گیری از روش های بهینه تولید در کشورهای در حال توسعه، وابستگی این کشورها را بیشتر نموده است. به طوری که امروزه گندم یکی از اقلام وارداتی بسیاری از کشورهای در حال توسعه از جمله ایران می باشد. در ایران نیز مانند بسیاری از کشورهای جهان، نان گندم مهم ترین ماده غذایی روزانه مردم را تشکیل می دهد و نقش عمده ای در تامین انرژی و پروتیین موردنیاز انسان دارد. برمبنای آمار مختلف، متوسط سهم مصرف نان از کل انرژی مورد احتیاج حدود ۴۰ درصد می باشد.
مقدار سطح زیر کشت گندم دیم در ایران، بین ۴ تا ۵/۴ میلیون هکتار در طی سال های ۶۷ تا ۷۶ نوسان داشته است. در سال زراعی ۷۶ ـ ۷۵ مقدار تولید گندم دیم کشور برابر ۹/۲ میلیون تن بوده که نسبت به سال زراعی ۷۵ ـ ۷۴ کاهشی برابر ۵/۷ درصد را نشان می دهد و در مقایسه با سال زراعی ۷۴ ـ ۱۳۷۳ حدود ۳۰ درصد کاهش داشته است. این مقدار کاهش عمدتاً به دلیل کاهش شدید بارندگی در سال های اخیر به ویژه سال زراعی ۷۶ ـ ۷۵ بوده است. نتایج حاصل از بررسی ها نشان داده که میزان تولید گندم دیم رابطه مستقیم و معنی دار با مقدار بارندگی و توزیع آن دارد. با توجه به اهمیت بارندگی در کشاورزی و وابستگی میزان تولید محصولات کشاورزی به نزولات جوی به ویژه محصولات دیم، ارایه اطلاعات صحیح در زمینه بارندگی و دما در طی چند سال گذشته مفید به نظر می رسد.
زیرا با اطلاع از چگونگی تولید گندم، بدون مقایسه نزولات جوی به عنوان یکی از عناصر مهم در تولید محصولات دیم نمی توان علل کاهش یا افزایش محصولات را توجیه نمود. طبق برآوردهای انجام شده در سال زراعی ۷۸ ـ ۷۷ به علت وقوع خشکسالی و کاهش بارندگی حدود ۵/۲ میلیون تن از تولیدات گندم دیم کاهش یافته که این میزان کاهش، بیشتر شامل استان های غرب و شمال غرب کشور می شود. مقدار کاهش تولید در دیمزارها حدود ۲۰۰۰ میلیارد ریال ضرر مالی را به کشور وارد می سازد. تجزیه و تحلیل های حاصله و همچنین نتایج حاصل از بازدید مزارع زارعین دیمکار کشور در مناطق مختلف نشان می دهد که پاره ای از عوامل مثل تراکم بذر، مصرف کودهای ازته به صورت سرک، عدم تهیه بستر مناسب بذر.... باعث تشدید تاثیر عوامل خشکی و موجبات کاهش شدید محصول گندم را فراهم نموده اند.
این مقاله سعی بر آن دارد تا با اشاره به عوامل پنهانی کاهش تولید گندم در دیمزارها و به کارگیری توصیه های علمی، تضمینی گندم دیم را حتی در مواجهه با دگرگونی شدید جوی میسر سازد.
● بارندگی و دما
کشاورزی از مهم ترین فعالیت های اقتصادی کره زمین به شمار می رود و بیش از هر چیز به شرایط جوی وابسته است. با توجه به تقاضای رو به رشد جمعیت، مسئله تامین غذا و نیاز به افزایش تولید،بیش از پیش از هر چیز به شرایط جوی وابسته است. با توجه به تقاضای روبه رشد جمعیت، مسئله تامین غذا و نیاز به افزایش تولید، بیش از پیش ضرورت پیدا نموده است. مطابق جدول (۱) کمترین میزان بارندگی از سال ۱۳۶۳ تا ۱۳۷۸ مربوط به سال زراعی (۷۸ ـ ۷۷) با (۱۹۶) میلی متر بارندگی می باشد.
در پاییز سال ۱۳۷۷ اولین بارندگی مؤثر در ۲۰ آبان به میزان ۱۳ میلی متر در پاییز سال ۱۳۷۷ اولین بارندگی مؤثر در ۲۰ آبان به میزان ۱۳ میلی متر گزارش شده و به علت مساعد بودن شرایط محیط برای جوانه زنی و سبز شدن، کلیه آزمایش ها و مزارع کاشته شده در دیمزارهای منطقه، سبز شدند و به صورت ۲ تا ۳ برگی در آمده و در ابتدا مرحله پنجه زنی با بارش برف در زیر پوشش برف قرار گرفتند.
آمار هواشناسی ایستگاه تحقیقات دیم مراغه نشان می دهد که میانگین حداقل دما در این ایستگاه (۶/۱۵ـ) درجه سانتی گراد بوده و در طی ماه های دی و بهمن اتفاق می افتد. ولی تغییرات درجه حرارت در پاییز و زمستان ۷۷ نشان می دهد که در آذر ماه حداقل دما (۱ـ) درجه سانتی گراد بوده و زمینه مساعدی برای رشد و نمو وجود داشته است. در طی ماه های دی، بهمن و اسفند حداقل درجه حرارت هوا در سال
(۷۷)، (۵/۱۳ـ) درجه سانتی گراد بود. به طور که میانگین دما در این سه ماه به ترتی (۶/۱، ۷/۱ـ ، ۱/۱) درجه سانتی گراد بوده که نسبت به سال های گذشته نستباً گرم بوده است .
این تغییرات دهنده گرم بودن زمستان (۷۷) نسبت به سال های گذشته است. داده های حاصل از آمار هواشناسی نشان می دهد که میزان نزولات جوی در طی پاییز و زمستان (۷۷) نسبت به سال های گذشته بسیار کم بوده به طوری که میزان کل نزولات جوی در طی پاییز و زمستان سال (۷۷) نسبت به پاییز و زمستان سال های (۷۶ و ۷۵) به ترتیب (۴۴ و ۲۹) درصد کاهش داشته است . این امر نشان دهنده کمبود ذخیره رطوبت در خاک برای بهار و تابستان (۷۸) می باشد. میزان بارش باران و برف در طی فصل زراعی (۷۸ ـ ۷۷) در جدول (۱) آمده است. در طی ماه های اردیبهشت و خرداد و تیر ماه که فصل رشد در منطقه محسوب می شود، به ترتیب (۷/۷، ۸/۰ و ۰) میلی متر بارندگی شده که از توززیع نامناسبی برخوردار بوده است.
هم زمان با کاهش شدید بارندگی، تغییرات درجه حرارت نیز زیاد بوده است. کاهش ناگهانی دما به (۵/۳ـ) درجه سانتی گراد در مورخه (۳۰/۲/۷۸) در آستانه خوشه دهی ارقام گندم باعث گردید که مزارع گندم دیم دچار سرمازدگی شوند و انتهای خوشه های گندم به علت عقیمی، سبب کاهش تعداد دانه در سنبله و نهایتاً‌ منجر به کاهش عملکرد گردید. بررسی تغییرات دما در طی چند سال گذشته نشان می دهد که اولاً در طول ۱۳ سال گذشته تغییر ناگهانی به علت سختی زمستان، خوشه دهی ارقام گندم معمولاً از نیمه خرداد ماه به بعد اتفاق می افتد ولی مساعد بودن دما در اواخر زمستان (۷۷) و اوایل بهار (۷۸) باعث گردید که خوشه دهی ارقام گندم نسبت به سال های قبل حدود ۱۵ روز جلوتر انجام شود. وقوع دمای پایین نه تنها محصول گندم بلکه سایر محصولات سردرختی را نیز در بسیاری از مناطق دچار سرمازدگی نمود.
نتایج حاصل از یادداشت برداری ها در آزمایش های بهنژادی نشان داد که میزان خسارت ناشی از سرمای دیررس در بین ارقام زودرس بسیار بیشتر از ارقام دیررس زودرس ارقامی که دارای اندام با پوششی موی بودند از این پدیده خسارت ندیدند. ارقام متحمل به این پدیده و خشکی نیز انتخاب شدند.در جریان خرداد ماه (۷۸)دما به تدریج بالا رفته و همزمان به علت نبود بارندگی، رطوبت خاک تحلیل یافت. متوسط درجه حرارت در طی ماه های فروردین، اردیبهشت، خرداد و تیر (۷۸) نسبت به ماه های مشابه در پنج سال گذشته بالا بوده است جدول (۲). بنابراین به علت کمی ذخیره رطوبت در خاک (کاهش نزولات زمستانه عمدتاً برف) و متعاقباً کاهش بارندگی بهاره و افزایش دما، مزارع گندم دچار تنش خشکی شدند.
● ضریب تغییرات پراکنش بارندگی (CV)
داده های حاصل از بررسی میزان و توزیع بارندگی با مقدار تولید گندم در دیمزارها نشان می دهد که بهترین پارامتر برای بررسی رابطه بارندگی با تولید گندم رابطه بین (CV) بارندگی و عملکرد گندم می باشد. در سال هایی که (CV) بارندگی پایین بوده به علت مقدار و توزیع مناسب بارندگی عملکرد قابل قبول بدست آمده ولی در سال هایی که تغییرات و پراکنش بارندگی بالا بوده، معمولاً عملکرد دچار نوسان بیشتر شده است،
رابطه بین (CV) بارندکی و میانگین عملکرد ارقام شاهد گندم در سطح آزمایش های مقایسه عملکرد در طول چند سال گذشته (۴۹/۰ = r) بوده و معنی دار می باشد. بیشترین میزان تغییرات پراکنش بارندگی در طی (۱۳) سال گذشته مربوط به سال زراعی (۷۸ ـ ۷۷) با (۹/۲۶) درصد
می باشد (جدول ۱). نتایج حاصل از داده ها و عملکرد گندم در دیمزارها نشان می دهد که در سال زراعی (۷۸ ـ ۷۷) عملکرد گندم دیم تحت تاثیر پدیده خشکسالی قرار گرفته و در بسیاری از مناطق، مزارع غیرقابل برداشت بوده و در نقاطی که محصول برداشت شده مقدار تولید در واحد سطح پایین بوده است.
در رابطه با کاربرد ضریب تغییرات پراکنش بارندگی تحقیقات زیادی در کشورهای خارج از جمله استرالیا انجام شده است. علی بخش دهقانی با انجام یک بررسی مشابه در مناطق جنوب وجنوب غربی رابطه قوی و معنی داری بین (CV) بارندگی و عملکرد گندم پیدا نمود. بنابراین برای تعیین کاربرد دقیق تر آن نیاز به آمار درازمدت هواشناسی و زراعی می باشد.
● رطوبت نسبی هوا
علاوه بر میزان و توزیع بارندگی و دما، میزان رطوبت نسبی محیط نیز در تولید گندم دیم نقش مهمی دارد. به طوری که در ارتفاعات که دما نسبتاً پایین و میزان رطوبت نسبی از سایر مناطق بیشتر است پدیده خشکسالی کمتر آسیب رسانده است. برای مثال نتایح حاصل از مشاهدات و بازدیدها نشان می دهد که هر چه از طرف ایستگاه تحقیقات دیم مراغه به طرف دامنه های سهند حرکت کنیم به علت کاهش نسبی دما و افزایش رطوبت نسبی، مزارع زارعین از وضعیت بهتری برخوردار می باشند همچنین در ارتفاعات استان کردستان در مناطق زرینه او با تو نیز میزان خسارت ناشی از خشکی کمتر از سایر مناطق بود. داده های هواشناسی ایستگاه تحقیقات دیم نشان می دهد. که میزان رطوبت نسبی هوا در جریان ماه های اردیبهشت، خرداد و تیر ماه به ترتیب نسبت به میانگین رطوبت نسبی هوا در ۵ سال گذشته (۱۹، ۳۱ و ۲۳) درصد کمتر بوده است و این کاهش رطوبت نسبی در اثر کمبود بارندگی و افزایش دما نسبت به سال های قبل بوده است. بنابراین میزان رطوبت نسبی هوا نقش مهمی در پر شدن دانه ها در انتهای فصل رشد در دیمزارها دارد علاوه بر تغییرات بارندگی سایر فاکتورها نیز در کاهش عملکرد نقش داشتند که ذیلاً مورد بررسی قرار می گیرند.

منبع : کشاورز تنها